מיט פֿינף-און-זיבעציק יאָר צוריק, האָט מען אַדאָלף היטלערן — דעמאָקראַטיש! — צוגעלאָזט צום רודער פֿון דײַטשלאַנד. ווײַטער איז געווען דאָס, וואָס איז געווען. איך וועל דאָ ניט שרײַבן וועגן דעם חורבן גופֿא. די טעמע איז אַן אַנדערע — ווי בערלין איז פֿאַרשוווּנדן פֿון דער מאַפּע פֿון ייִדישן זשורנאַליזם.
נאָך דער ערשטער וועלט-מלחמה איז דאָך בערלין געוואָרן אַ וויכטיקער צענטער פֿאַר ייִדישער טעטיקייט. אין דײַטשלאַנד, בכלל, און אין בערלין, בפֿרט, האָבן זיך באַזעצט טויזנטער פּליטים פֿון מיזרח-אייראָפּע. צווישן זיי זײַנען געווען אויך ניט ווייניק טוער פֿון ייִדישער קולטור. די היפּער-אינפֿלאַציע, וועלכע האָט דעמאָלט געפּלאָגט די עקאָנאָמיע פֿון דײַטשלאַנד, האָט גלײַכצײַטיק געבראַכט רווח פֿאַר ייִדישע פֿאַרלעגער. עס האָט זיי געלוינט צו דרוקן אין דײַטשלאַנד ביכער און זיי עקספּאָרטירן אין אַנדערע לענדער. הײַנט וואָלט מען עס אָנגערופֿן "אַוטסאָרסינג". אַזוי האָט בערלין אויף אַ קורצער צײַט פֿאַרנומען דאָס צווייטע אָרט אין דער וועלט (אויפֿן ערשטן אָרט איז געווען וואַרשע) לויט דער צאָל פֿאַרעפֿנטלעכע ייִדישע ביכער.
צווישן מערבֿ-אייראָפּעיִשע כּרכן איז בערלין געווען אַ יוצא-מן-הכּלל אויך צוליב אירע פֿאַרבינדונגען מיט סאָוועטן-רוסלאַנד. דיפּלאָמאַטן, שרײַבער, קינסטלער, געשעפֿטלײַט און שפּיאָנען פֿלעגן רעלאַטיוו פֿרײַ קומען פֿון רוסלאַנד קיין דײַטשלאַנד. נײַע סאָוועטישע פֿילמען האָט מען געוויזן אין בערלינער קינאָס. אַ בערלינער תּושבֿ האָט געהאַט אַ צוטריט צו פֿרישע סאָוועטישע צײַטשריפֿטן. וועגן די געשעענישן אין דער סאָוועטישער מדינה און אין מיזרח-אייראָפּע בכלל האָט מען געקענט שרײַבן, ניט אַרויסגייענדיק פֿון אַ קאַפֿעהויז.
קיין חידוש ניט, אַז אין בערלין האָט זיך צונויפֿגעקליבן אַ גרויסע קאָלאָניע זשורנאַליסטן, וועמעס אַרטיקלען פֿלעגן זיך צעשפּרייטן איבער דער גאָרער וועלט. די שטאָט איז אויך געוואָרן אַ וויכטיקער צענטער פֿאַר ייִדישן זשורנאַליזם. בראָש פֿון דער גרופּע ליטעראַטן, וואָס האָבן מיטגעאַרבעט מיטן "פֿאָרווערטס", איז געשטעלט געוואָרן דער געלערנטער און זשורנאַליסט יעקבֿ לעשצינסקי (אָדער לעשטשינסקי).
צווישן די ייִדישע ליטעראַטן, די "שטאַמגעסט" (ד״ה. אָפֿטע אַרײַנגייער) אין בערלינער ליטעראַרישע קאַפֿעען, האָט לעשצינסקי זיך אויסגעטיילט ווי אַ מענטש, וואָס האָט בעסער פֿון ס׳רובֿ אַנדערע אימיגראַנטן זיך אַבסאָרבירט אין דער דײַטשישער סבֿיבֿה. קיין צרות מיט דײַטש האָט ער ניט געהאַט, ווײַל די שפּראַך האָט ער גוט געקענט נאָך פֿון די סטודענטישע יאָרן זײַנע אין דער שווייץ. אין די קרײַזן פֿון דײַטשישע דעמאָגראַפֿן און עקאָנאָמיסטן איז לעשצינסקיס נאָמען געווען באַקאַנט אַ דאַנק זײַנע פּובליקאַציעס אין דײַטשישע זשורנאַלן. שוין אָפּגערעדט פֿון דעם, וואָס ער האָט זיך גרינג צונויפֿגעגאַנגען מיט מענטשן.
לעשצינסקי איז גאָר ניט געווען דער איינציקער "פֿאָרווערטס"-שרײַבער אין בערלין. אַ געוויסע צײַט האָט פֿאַר דער צײַטונג געשריבן דוד בערגעלסאָן. פֿון צײַט צו צײַט פֿלעגט אַרײַנשיקן אַן אַרטיקל דער היסטאָריקער שמעון דובנאָוו. מאַקס ווײַנרײַך האָט געשריבן וועגן כּלערליי געשעענישן אין דײַטשישן לעבן. זײַנע אַרטיקלען פֿלעגט ער אונטערשרײַבן מיט פּסעוודאָנימען — שׂרה ברענער, יוסף פּערל און א. בערמאַן. אויך אַנדערע ייִדישע צײַטונגען האָבן געהאַט בערלינער קאָרעספּאָנדענטן. למשל, פֿאַר דער ניו-יאָרקער צײַטונג "דער טאָג" האָט געדינט מיט זײַן פּען דער דיכטער און עסיייִסט דניאל טשאַרני.
די ייִדישע זשורנאַליסטישע קאָלאָניע האָט געהאַט אַ פּאָר ערטער, וווּ מע פֿלעגט זיך צונויפֿקלײַבן. קודם-כּל, איז עס געווען דער "ראָמאַנישעס קאַפֿע", אָדער ווי די ייִדן האָבן עס גערופֿן "רחמנותעס קאַפֿע". דאָס איז געווען אַן אָרט, באַליבט דורך די באָהעמע-לײַט פֿון דער גאַנצער שטאָט. אויף ייִדיש האָט מען דאָרטן גערעדט נאָר אַרום עטלעכע טישן. אין גאַנצן ייִדיש איז געווען דער "שלום-עליכם-קלוב". און געהאָדעוועט האָט מען דאָרטן בעסער, ווי אין דעם "ראָמאַנישעס קאַפֿע".
מע האָט, פֿאַרשטייט זיך, אַ סך דיסקוטירט, ווײַל פּאָליטיש איז עס געווען אַ פֿאַרשיינדאַרטיקער עולם. דערצו האָבן אייניקע ליטעראַטן אין געוויסע מאָמענטן געביטן די אָביעקטן פֿון זייערע סימפּאַטיעס. און דאָך האָט מען זיך, בדרך-כּלל, געקריגט אַזוי, מע זאָל זיך אין גאַנצן ניט צעקריגן. בערלין איז געווען באַקאַנט ווי, אפֿשר, דער סאַמע טאָלעראַנטער מקום אין דעם גאַנצן "ייִדישלאַנד". קיין אַנדער סבֿיבֿה, אַ חוץ אָט די צוויי "זאַמל-פּונקטן", האָט מען כּמעט ניט געהאַט און מע האָט געוווּסט ווי צו שעצן דעם שלום-בית. אַזוי האָט עס זיך געהאַלטן ביז אָנהייב 1933.
דעם 11טן מאַרץ 1933, ד״ה. אין קורצן נאָך היטלערס קומען צו דער מאַכט, האָט די דײַטשישע פּאָליציי אַרעסטירט לעשצינסקין. ס׳איז ניט געפֿעלן געוואָרן אי די סאָציאַליסטישע, ייִדישע צײַטונג, פֿאַר וועלכער ער האָט געשריבן, אי די מאַטעריאַלן, וועלכע ער האָט געשיקט. דאָס איז, דאַכט זיך, געווען דער ערשטער פֿאַל, ווען דער נאַציסטישער רעזשים האָט פֿאַרשפּאַרט אין תּפֿיסה אַן אויסלענדישן זשורנאַליסט. דעם דאָזיקן אינצידענט האָט מען ברייט אָפּגעשפּיגלט אין דער אַמעריקאַנער פּרעסע. אַרײַנגעמישט האָט זיך אין דעם אויך דער אַמעריקאַנער מלוכה-דעפּאַרטעמענט. אין פֿיר טעג אַרום האָט מען לעשצינסקיס פֿונדעסטוועגן אַרויסגעלאָזט פֿון דער טורמע, אָבער מיט אַ תּנאַי ער זאָל פֿאַרלאָזן דײַטשלאַנד אין צוויי וואָכן אַרום. דערווײַל האָט מען אַרעסטירט, און אויך דערנאָך באַפֿרײַט, נאָך איין ייִדישן זשורנאַליסט — שמואל מײַזליטש.
דאָס זײַנען געווען זייער קלאָרע סיגנאַלן, אַז דײַטשלאַנד האָט מען געדאַרפֿט וואָס גיכער פֿאַרלאָזן. אַזוי איז עס טאַקע געווען. אַ ביסל לענגער האָט זיך דאָרטן פֿאַרהאַלטן דניאל טשאַרני, אָבער ער האָט אויך געמוזט זיך לאָזן אין וועג אַרײַן. עס האָבן זיך פֿאַרענדיקט דער אָנדערטהאַלבן יאָרצענדליק פֿון זייער אַקטיוון ייִדישן זשורנאַליסטישן לעבן אין בערלין. אַ פּרטימדיקע געשיכטע פֿון אָט דער תּקופֿה וועט מען אַ מאָל אָנשרײַבן.