 |
| דניאל קאַן (רעכטס) און פּאַוועל ליאָן (פּסאָי קאָראָלענקאָ) |
אַ שמועס מיט פּאַוועל ליאָן און דניאל קאַן
דאָס אויפֿלעבן פֿון קלעזמער־מוזיק, וואָס האָט זיך אָנגעהויבן אין אַמעריקע אין די 1970ער יאָרן און דערנאָך זיך פֿאַרשפּרייט אין אייראָפּע און ישׂראל, האָט פֿאַרזיכערט פֿאַרן "עטנישן" ייִדישן סטיל אַ פֿעסטן פּלאַץ אין דער מאָדערנער מוזיקאַלישער קולטור. מיישקע אַלפּערט, חנה קופּער, זלמן מלאָטעק, דוד קראַקאַוער און אַנדערע האָבן פֿאַרלייגט אַ יסוד, אויף וועלכן מען האָט אויפֿגעבויט אַ גאַנצן בנין, גאָר עקלעקטיש אין זײַן סטיל און אידעאָלאָגיע.
הײַנט איז אַרויס אויף דער קלעזמער־בינע דער צווייטער דור, וואָס ציט ווײַטער די טראַדיציע פֿון דער דאָזיקער אויפֿגעלעבטער קולטור. די "קינדער" האָבן זיך באַקענט מיט קלעזמער־מוזיק ניט פֿון די אָריגינעלע אַלטע מקורים, נאָר מיט דער הילף פֿונעם ערשטן דור מאָדערנע קלעזמאָרים, וועמען זיי האָבן געהערט שפּילן אויף ייִדישע פֿעסטיוואַלן און אין קלעז־קעמפּן. דער באַגריף פֿון "עכטקייט" איז פֿאַרן צווייטן דור אפֿשר ניט אַזוי חשובֿ, ווי עס איז געווען פֿאַר די אָבֿות. די קינדער באַהאַנדלען די ירושה מיט מער פֿרײַהייט, צופּאַסנדיק זי צו זייער געשמאַק, געפֿיל און פּאָליטיק.
הײַנט־צו־טאָג איז קלעזמער־מוזיק (אָדער ווי מען רעדט שוין וועגן פּאָסט־קלעזמער) אַ גלאָבאַלער פֿענאָמען מיט קלענערע און גרעסערע צענטערס ניט נאָר אין צפֿון־אַמעריקע, נאָר אויך אין ישׂראל, ענגלאַנד, דײַטשלאַנד, פּוילן און רוסלאַנד. די מוזיקער וואַנדערן, ווי די אַמאָליקע שפּילמענער, פֿון לאַנד צו לאַנד, שפּילן אין די קלובן, אויף פֿעסטיוואַלן און לערן־קורסן, און שאַפֿן בשותּפֿותדיקע שעפֿערישע פּראָיעקטן, וואָס ווערן דערנאָך רעקאָרדירט אויף קאָמפּאַקט־דיסקן און אַרויסגעשטעלט אויף דער אינטערנעץ. ווען דער גרויסער ייִדישער ליטעראַטור־היסטאָריקער מאַקס עריק וואָלט געלעבט הײַנט, וואָלט ער דערזען אין דער דאָזיקער קולטור אַן אימאַזש פֿון דער "גאָלדענער תּקופֿה" פֿון מיטל־אַלטעלעכער ייִדישער קולטור, וואָס ער האָט אַזוי לעבעדיק באַשריבן אין זײַן "געשיכטע פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור" (דער אימאַזש, וואָס האָט זיך אַרויסגעוויזן אַ ריינע פֿאַנטאַזיע, ווי עס האָט דערוויזן דער אַנדערער היסטאָריקער, חנא שמערוק...)
צווישן די נײַע אויפֿגעקומענע שטערן אויף דער קלעזמער־בינע זײַנען דניאל קאַן פֿון דעטרויט און פּאַוועל ליאָן (מער באַקאַנט ווי "פּסאָי קאָראָלענקאָ") פֿון מאָסקווע. זיי ביידע זינגען, שפּילן און שרײַבן זייער אייגענע מוזיק און לידער. צוזאַמען האָבן זיי אַרויסגעלאָזט דעם קאָמפּאַקט־דיסק "אונטערנאַציאָנאַל" — אַ מין קאָלאַזש פֿון פּאָליטישע לידער פֿון פֿאַרשידענע ריכטונגען אויף פֿאַרשידענע שפּראַכן אין פּאָסט־מאָדערנער באַאַרבעטונג. חוץ דעם, זײַנען זיי ביידע שאַרפֿזיניקע קריטיקער און אויסטײַטשער אי פֿון זייער אייגענער קונסט, אי פֿון דער גאַנצער הײַנטיקער קלעזמער־בינע.
"די קלעזמער־אויפֿלעבונג איז פֿאַר מיר פּערזענלעך זייער וויכטיק — דערקלערט פּאַוועל ליאָן — איך שעפּ דערפֿון מײַן מעטאַפֿאָרישע שפּראַך און סטיליסטישע מיטלען, אַזעלכע עיקרדיקע געשטאַלטן, ווי למשל, דער וואַנדער־ייִד, די שמעלץ־שפּראַך, דער באַגריף פֿון ייִדישקייט ווי אַ באַשטאַנדטייל פֿון דער וועלט־קולטור בכלל און פֿון דער סלאַווישער קולטור בפֿרט; אַ דיאַלאָג צווישן ייִדן און זייערע שכנים, אַ מין שפּיגל, אין וועלכן מען זעט דעם אַנדערן. אַזוי ווי ייִדיש איז אַ שמעלץ־שפּראַך, איז קלעזמער אַ שמעלץ־סטיל, וואָס שעפּט זײַן יניקה פֿון פֿאַרשידענע פֿאָלקס־קולטורן. די הײַנטיקע קלעזמער־אויפֿלעבונג קערט אום די דאָזיקע עלעמענטן צוריק צו דער וועלט־קולטור. דאָס איז אַוודאי ניט קיין וויסנשאַפֿטלעכע דעפֿיניציע פֿון קלעזמער, עס איז סתּם מײַן קינסטלערישע אינטויִציע פֿון אויפֿנעמען קלעזמער־מוזיק."
 |
| קאָמפּאַקט־דיסק "אונטערנאַציאָנאַל" |
"פֿאַרוואָס שפּיל איך קלעזמער? — טרעט דניאל קאַן אַרײַן אינעם שמועס — דאָס איז פֿאַר מיר אַזוי ווי איך האָב פּלוצעם אַנטדעקט ערגעץ אין אַן עק שטאָט אַ שיינע פֿאַרוואָרלאָזטע און פֿאַרשטויבטע פֿאַבריק מיט צעבראָכענע פֿענצטער. מען קומט אַרײַן און מען זעט, אַז עס זײַנען שוין דאָ פֿאַראַן לעבעדיקע מענטשן און עטלעכע פֿון זיי געפֿינען זיך שוין דאָ כּמעט דרײַסיק יאָר. דער דאָזיקער שטח האָט די פֿאָרעם פֿון דער גאַנצער אַמאָליקער וועלט, וואָס איז חרובֿ געוואָרן דורך כּלערליי אומגליקן, אָבער פֿונדעסטוועגן, פֿאַרמאָגט ער אַ גוואַלדיקן שעפֿערישן פּאָטענציאַל.
"דער דאָזיקער בנין לאָזט זיך ניט אויפֿבויען פֿון דאָס נײַ, ווײַל דער צעפֿאַל און הפֿקר איז דער עצם. יעדער פּרוּוו אים צו רעסטאַוורירן וועט זײַן פֿאַלש, מען וועט שאַפֿן אַ ביליקע אימיטאַציע פֿון פּלאַסטיק. איך האָב אַרײַנגעקוקט אין דער עטימאָלאָגיע פֿונעם וואָרט "נאָסטאַלגיע", און עס האָט צו טאָן מיט דעם פּײַן און יסורים פֿון אומקערן זיך אַ היים. און עס איז ניט סתּם ׳אָך־און־וויי׳־פּײַן. ס׳איז דער שוואַרצער לאָך, דער פּײַן פֿון אומקום... דער דאָזיקער לאָך שלעפּט אַלץ אַרײַן אין זיך — אַלץ, וואָס ס׳איז געשען פֿריִער, און אַלץ, וואָס קומט פֿאָר דערנאָך.
"די קלעזמער־אויפֿלעבער ווייסן פֿונעם דאָזיקן שוואַרצן לאָך, אָבער איינצײַטיק ווילן זיי ניט גלייבן, אַז די ייִדישע קולטור איז טויט, אָדער אַז זי איז אַ קולטור פֿון די טויטע. און ווען איך קום אין דעם רעפֿאָרעם־טעמפּל אין מײַן היימשטאָט אין מישיגען, פֿאַרשטיי איך, אַז מײַן אינטערעס צו ייִדיש האָט גאָר ניט צו טאָן מיטן נוסח פֿון דער אַמעריקאַנער ייִדישקייט. פֿאַר מיר מיינט ייִדיש דאָס אָפּזאָגן זיך פֿון אָט דעם מין רעפֿאָרעם־ייִדישקייט, אָבער איינצײַטיק בלײַב איך נאָך אַלץ אין מיטן פֿונעם ייִדישן תּחום. ייִדיש איז מײַן פּראָטעסט קעגן דער אַמעריקאַנער ייִדישקייט. דאָס איז דער חילוק צווישן מיר און מײַנע פֿרײַנד אין רוסלאַנד, וועלכע קומען צו ייִדישקייט דורך ייִדיש."
"וואָס מיינט קלעזמער פֿאַר מײַן ייִדישקייט — רופֿט זיך אָפּ פּאַוועל ליאָן — איך בין איינער פֿון יענע אַסימילירטע וועלטלעכע סאָוועטישע ייִדן, פֿאַר וועמען דער באַגריף פֿון 'ייִדישער’ מוזיק האָט געהאַט צו טאָן ניט מיט קלעזמער, נאָר מיט די רוסישע 'באַרדן’, וועלכע האָבן געזונגען זייערע אייגענע לידער אונטער גיטאַר־אַקאָמפּאַנימענט. אַ סך פֿון זיי זײַנען געווען ייִדן, און דאָס איז געווען אונדזער 'ייִדישע’ מוזיק, להיפּוך צו דער אָפֿיציעלער סאָוועטישער מוזיק. ווײַטער איז געווען דער 'אָדעסער’ סטיל. חוץ דעם, איז געווען אַפֿילו אַ באַזונדערע ייִדישע חבֿרה אין דעם רוסישן פּראַוואָסלאַוונעם קלויסטער (וואָס האָט גאָר ניט צו טאָן מיט דער אַמעריקאַנער באַוועגונג 'דזשיוז פֿאָר דזשיזוס’).
"קלעזמער־מוזיק פֿאַר אונדז איז געווען עפּעס נײַעס, אַ מין מוזיק פֿון אַמעריקע, פֿון מערבֿ. מיישקע אַלפּערט האָט געהאַט אַ גוואַלדיקע השפּעה אויף מיר. איך האָב אים, צוערשט, געהערט אויף אַ טאַשמע נאָך איידער איך האָב געהערט וועגן קלעזמער. ער איז פּשוט געווען אַ 'ייִד’. אַן אַנדער 'ייִד’ איז געווען טעאָדאָר ביקעל. איך האָב געהערט די דאָזיקע רעקאָרדירונגען אין אַ דיסידענטישער ייִדישער סבֿיבֿה אין מאָסקווע און פּעטערבורג. מען האָט באַזונדערס ליב געהאַט דאָס ליד 'בערגל’ — ערשט שפּעטער האָב איך פֿאַרשטאַנען, אַז עס איז 'דירה־געלט’, אָבער דעמאָלט האָט קיינער ניט געהאַט קיין אַנונג, וועגן וואָס זשע אייגנטלעך זינגט מען אינעם דאָזיקן ליד. קלעזמערײַ איז פֿאַר מיר געווען עפּעס עקזאָטיש, אָריענטאַליש."
ליאָן דערציילט ווײַטער׃ "איך האָב לאַנג בדעה געהאַט אָנצושרײַבן אַ וואַריאַציע פֿונעם באַקאַנטן ליד פֿון מאַרק וואַרשאַווסקין 'די באָבע און דער זיידע’. דאָרט זײַנען פֿאַראַן אַזעלכע ווערטער׃ "אַכציק ער און זיבעציק זי". דאָס איז אַ ליד וועגן אַן אַלט פּאָרפֿאָלק, וואָס האָט ליב איינער דעם צווייטן. איך האָב געוואָלט אויסדריקן אין מײַן ווערסיע אַזאַ געדאַנק׃ מײַן זיידע האָט אַ שטאַרקן זכּרון און אַ געזונטן קאָפּ, אָבער איך, אַ ייִנגערער, קאָן זיך שוין ניט דערמאָנען, וואָס עס איז געשען נעכטן. און איך האָב געוואָלט אָנשרײַבן אַזאַ ליד דווקא אויף ייִדיש, כאָטש פֿאַר מיר איז דאָס געווען שווער, ווײַל מײַן ייִדיש איז גאַנץ שוואַך.
"אויף דעם מאָסקווער 'ייִדיש־פֿעסט’ האָב איך געפֿירט אַ מײַסטער־קלאַס פֿון שרײַבן לידער, און דאָס איז פֿאַר מיר אַליין אויך געווען אַ סטימול. איך האָב דערקלערט די כּללים פֿונעם זשאַנער פֿון לײַכטן סענטימענטאַלן ייִדישן ליד, און געבעטן די סטודענטן צו שרײַבן אַ ליד אויף דער דאָזיקער טעמע. מיר האָבן אָנגעשריבן אַכט לידער, אָבער בלויז צוויי זײַנען געווען אויף ייִדיש. ווען איך האָב געשריבן מײַן ליד, האָב איך זיך געעצהט מיט מײַנע באַקאַנטע אין פֿאַרשידענע ערטער, וואָס קענען ייִדיש. אָבער איך ווייס, אַז דאָס ליד האָב איך אָנגעשריבן אַליין, זיי האָבן מיר נאָר געהאָלפֿן מיט גראַמאַטיק. דעם ניגון האָב איך געהערט פֿון מײַן חבֿרס באָבע, דאָס איז דער ניגון פֿון אַ סאָוועטישן וויגליד. איצט האַלט איך בײַם רעקאָרדירן דאָס ליד׃
דער זיידע האָט געהאַט אַזאַ מין שטאַרקן קאָפּ,
ער׳ט געוווּסט אַז ער׳ט קיין מאָל פֿון זינען ניט אַראָפּ
געקענט האָט ער געדענקען וואָס ס׳אי געווען און וואָס׳ס צו מאַכן
און איך האָב אָנגעהויבן צו פֿאַרגעסן אַלע זאַכן.
איך פֿרעג דיך, צי געדענקסטו עפּעס פֿון אַ מאָל
you’re trying to remember but you’re failing to recall
דאָך ביסטו מיר שוין ברוגז נאָך אַ מאָל אויף זיך אַליין,
און דאַן האָב איך אויף דיר רחמנות, זאָג איך דיר׃ ניט וויין!
דו זאָלסט שוין מורא גאָר ניט האָבן, מיר זאָל זײַן פֿאַר דיר,
דאָך קענסטו מיך דערקענען ווען דו גיסט אַ קוק אויף מיר,
און ווען איך דיך דערזע, פֿאַרשטיי איך אויכעט ווער איז הי,
און בלײַבן מיר אַזוי ווי "אַכציק ער און זיבעציק זי."
דניאל קאַן און פּאַוועל ליאָן זײַנען ניט נאָר קינסטלער, אָבער אויך אַקטיווע זשורנאַליסטן און פֿאָרשער, וועלכע טײַטשן אויס זייער אייגענע שאַפֿערישע אַרבעט. זייערע לידער, מוזיק, אַרטיקלען און לעקציעס זײַנען טיילן פֿון אַן אַרומנעמיקער קולטורעלער פּראָגראַם, וואָס איר צוועק איז אַרײַנצוברענגען ייִדיש אינעם קולטורעלן און אינטעלעקטועלן קאָנטעקסט פֿון דער הײַנטיקער צײַט. עס גייט דערבײַ ניט אין סענטימענטאַל־ראָמאַנטישן "אומקערן זיך צו די וואָרצלען", נאָר אין פֿאָרשטעלן ייִדיש ווי אַ לעבעדיקע זאַך, פֿול מיט סתּירות און קאָנפֿליקטן.
ביידע קינסטלער ווייסן גענוי פֿון דער דיסטאַנץ, וואָס טיילט זיי אָפּ פֿון דער "עכטער", "אויטענטישער" ייִדישער קולטור פֿון פֿאַר־מלחמהדיקע צײַטן. די דאָזיקע דיסטאַנץ, דאָ "אָפּפֿרעמדונג", איז אַ וויכטיקער עלעמענט פֿון זייער קינסטלערישער רעפֿלעקסיע. אַזאַ מין צוגאַנג עפֿנט אַ טיר פֿאַר אַלע, וואָס האָבן אַן אינטערעס אין ייִדיש אָבער שעמען זיך מיט זייער ניט־קענען די שפּראַך. ליאָן און כּהן, יעדער איינער אויף זײַן אופֿן, זײַנען אויסן אויסצונוצן דעם שעפֿערישן פּאָטענציאַל פֿון ייִדיש, די מערקווירדיקע פֿעיִקייט פֿון דער דאָזיקער שפּראַך אַרײַנצוברענגען פֿרעמדע עלעמענטן און אַסימילירן זיך אין אַן אייגנטימלעכער "שמעלצשפּראַך".
זייער קינסטלערישער פּראָיעקט איז אַ מין "היפּוך־אַסימילאַציע". צוויי יונגע מענער פֿון אַסימילירטע ייִדישע משפּחות אָן "וואָרצלען" אין ייִדיש נעמען זיך אונטער ממשיך צו זײַן אַ קולטור, וואָס די מענטשהייט האָט שוין באַגראָבן און פֿאַרגעסן. זיי ווײַזן בפֿירוש, אַז ייִדיש קאָן נאָך אַלץ דינען ווי אַ מאָס און אַ פּרוּוושטיין פֿאַר מאָדערנקייט. ייִדיש איז אַ מין קולטורעלער, עטישער און פּאָליטישער קאַמערטאָן, וואָס לאָזט אונדז אַלעמען צו הערן, וואָס עס שטימט יאָ און וואָס עס שטימט ניט אין דער אַרומיקער וועלט.
פּאַוועל ליאָן: ייִדיש אָן "־קייט" אָדער "־קייט" אָן ייִדיש?
אַז מען רעדט וועגן אידענטיטעט, דאַרף מען אָנהייבן פֿונעם סאָוועטישן ייִד. דער סאָוועטן־פֿאַרבאַנד איז געוועּן אַן אינטערנאַציאָנאַלער פּאָליטישער פּראָיעקט, אַ פֿאַרווירקלעכטע אוטאָפּיע. דערין איז אויסגעפֿורעמט געוואָרן אַ נײַ אוניקאַל וועזן, אַן "אינטערנאַציאָנאַל פֿאָלק". דער ייִד, ווי אַ טרעגער פֿון אָט דעם גײַסט פֿון אינטערנאַציאָנאַליזם, איז געוואָרן די מעטאַפֿאָרישע געשטאַלט פֿון אָט דער אידענטיטעט. ער איז געוואָרן אַ סימבאָל פֿון דורכרײַסן זיך איבער די עטנישע מחיצות, פֿון איבערשנײַדן די נאַציאָנאַלע גרענעצן. אַזאַ ייִד האָט פֿאַרביטן די תּורה אויף דעם "קאַפּיטאַל" און "אינטערנאַציאָנאַל", ער האָט מער ניט געוואָלט זײַן אַן "עטנישער" ייִד. דער סאָוועטישער ייִד האָט דיאַלעקטיש גובֿר געווען זײַן אייגענע נאַציאָנאַלע אידענטיטעט און זיך מיט ברען אָפּגעגעבן די אומות־העולם.
די סאָוועטישע "ייִדישקייט" האָט זיך געגט פֿון "ייִדנטום"׃ למשל, האָט מען אין סאָוועטישן ייִדיש אָפּגעשאַפֿן דעם העברעיִשן אויסלייג און מ׳האָט אָנגעהויבן שרײַבן העבראַיִזמען פֿאָנעטיש. מען האָט געשאַפֿן אַן אינטערנאַציאָנאַליסטישן סטיל פֿאַרן ייִדישן טעאַטער, מוזיק, מאָלערײַ. מען קאָן טענהן, אַז דאָס איז אַ "פֿאַלשע", אַ כּמו־קולטור, אָבער אין דער מענטשלעכער געשיכטע זײַנען פֿאַראַן מוסטערן פֿון אַזעלכע כּמו־קולטורן, וואָס האָבן געשאַפֿן געניאַלע קונסטווערק׃ מיטלאַלטערלעכע לאַטײַן, אוקראַיִנישע קולטור, אַפֿילו דער מאָדערנער עבֿרית. אפֿשר מער ריכטיק איז צו רעדן וועגן "קולטורעלע פּראָיעקטן". מיר דאַכט זיך, אַז דאָס איז געווען אַ גוטע קולטור׃ די ייִדישע קולטור, וואָס איז אײַנגעפֿלאַנצט געוואָרן אין דעם סאָוועטישן אינטערנאַציאָנאַליסטישן קולטורעלן פּראָיעקט. וואָס מער מיר דערווײַטערן זיך פֿון איר אין צײַט, אַלץ מער אַרכאַיִש ווערט אונדזער קוק; די פּאָליטישע קריטיק ווערט ווײַניקער אַקטועל, עס פֿאַרבלײַבט אַן עסטעטישער קוק.
ווען מיר זינגען אויף ייִדיש פֿאַר אַן עולם, וואָס פֿאַרשטייט ניט קיין ייִדיש, הייסט עס, אַז מיר האָבן בדעה מיטצוטיילן זיי עפּעס־וואָס מחוץ דער מוזיק אַליין. מעגלעך, אַז ייִדיש איז די מוזיק, אַ מאַגנעטישע שפּראַך, וואָס איז אי באַקאַנט אי אומבאַקאַנט, אי אַן אייגענער אי אַ פֿרעמדער. מיר נוצן די שפּראַך אויס פֿאַרשידנאַרטיק, ווי אַ רעטעניש, אַ רמז, אַ שפּיל, אַ מעטאַפֿאָר, אַ דערמאָנונג און אַן אָנדענק. חוץ דעם קאָן מען זיך באַנוצן מיט פֿאַרשידענע ייִדישע דיאַלעקטן, מיט זייערע קולטורעלע אַסאָציאַציעס, וואָס זײַנען פֿאַרשטענדלעך נאָר פֿאַר די געציילטע מומחים. אָבער דער גאַנצער עולם כאַפּט זיי סתּם ווי "וויבראַציעס".
אַ מענטש, וואָס איז געווויר געוואָרן פֿונעם דאָזיקן שעפֿערישן פּאָטענציאַל, איז בכּוח צו מאַכן נסים און ניפֿלאות אויף דער בינע. מיט עטלעכע באַוווּסטזיניקע זשעסטן קאָן ער אָנשטעקן דעם עולם מיט אַ מין "שימערירענדיקער אידענטיטעט". אייגנטלעך, אין דעם באַשטייט מײַן עסטעטישע פּראָגראַם וואָס שײַך ייִדיש׃ צו טיילן זיך מיטן עולם מיט מײַנע אייגענע, גאָר צווייטײַטשיקע באַציִונגען מיט דער ייִדישער שפּראַך. צו לאָזן דעם עולם וויסן, אַז מיר קענען די שפּראַך ניט זייער גוט, אָבער מיר זײַנען פֿאַרכּישופֿט דורך איר. עס איז אַזוי ווי אַ דיבוק קומט אַרײַן אין אונדז און הייבט אָן צו רעדן ייִדיש.
ייִדיש הייבט אָן צו זינגען אין אונדז און צו לערנען אונדז. זאָל יעדער איינער, וואָס זינגט הײַנט אויף ייִדיש, גיין דעם דאָזיקן וועג. אַ ניט, וואָס טוט מען נאָך? מיר זײַנען דאָך ניט קיין אָפּערע־זינגער, וואָס זינגען איטאַליעניש. פֿאַרן צושויער, וואָס פֿאַרשטייט ניט די שפּראַך, קלינגט דאָס ווי "לאַ־לאַ־לאַ", ער כאַפּט ניט די וויבראַציע. דאָס ברענגט אים ניט אַרײַן אין אינטימע באַציִונגען מיט איטאַליעניש. אָבער מיר דאַרפֿן דאָס האָבן. מיר זײַנען שוין גענוג אָפּגעריסן פֿון די וואָרצלען, ניט נאָר פֿון די ייִדישע, נאָר אַפֿילו פֿון די סאָוועטישע, אַז מיר זאָלן קענען אָנהייבן בויען פֿון אָט די שטיינער אַ נײַעם בנין. מיר הייבן אָן פֿון סתּם "ייִדיש" אָן "‑קייט״, אָבער די "‑קייט" לאָזט זיך אין גאַנג ווען מיר זינגען לידער אויף ייִדיש — און עס שאַפֿט זיך "ייִדישקייט". עס איז ניטאָ קיין פּראָבלעם פֿון אַסימילאַציע. ווי באַלד איז ייִדישקייט געוואָרן אַן ענין פֿון רעפֿלעקסיע אָן אַ געוויסער אָפּפֿרעמדונג, איז זי געוואָרן מער געדיכט און תּוכיק ווי אַ "זאַך", ווי אַ קונסט־אָביעקט און ווי אַן אָביעקט פֿון דער סאָציאַל־קולטורעלער פּראַקטיק. דאָס איז אַ געזעץ פֿון דער פּאָסט־מאָדערנער תּקופֿה.
נאָך איין מאָטיווירונג האָט צו טאָן מיט "אונדזער געשיכטע", דאָס איז פֿאַר ייִדן; און פֿאַר די אומות־העולם איז דאָס אַן אַלגעמיינע מעטאַפֿאָר פֿון אונדזער בשותּפֿותדיקער, אַלמענטשלעכער געשיכטע. דער באַגריף "פֿון יענער זײַט תּחום" האָט אַ שטאַרקן מעטאַפֿאָרישן באַטײַט. וואָס פֿאַר אַ תּחום מיינט מען? עס גייט דאָ ניט נאָר וועגן דעם אַמאָליקן תּחום־המושבֿ, נאָר וועגן דעם נאַציאָנאַלן תּחום בכּלל. ניט צופֿעליק איז די טעמע פֿון ייִדן און דײַטשלאַנד אַזוי וויכטיק פֿאַרן הײַנטיקן קלעזמער.
פּראַקטיש לייג איך פֿאָר אַזאַ פּראָגראַם: ערשטנס, דאַרף יעדער זינגער משׂיג זײַן זײַן ניוואָ פֿון שפּראַך־קענטעניש. צווייטנס, דאַרף מען לאָזן דאָס וויסן דעם עולם, דערציילן וועגן זײַנע אייגענע באַציִונגען מיט דער שפּראַך. מען דאַרף ווײַזן, ווי גוט מען קען די "פֿרעמד־אייגענע" שפּראַך, צי מען וויל זי קענען בעסער, צי ניט. לאָמיר נעמען, למשל, דאָס ליד "איציק האָט שוין חתונה געהאַט". וואָס דערציילט אונדז מיט דעם דאָזיקן ליד דער הײַנטיקער זינגער? אַוודאי, דערציילט ער אונדז אַ ביסל וועגן אַן איציק, וואָס האָט געהאַט חתונה. אָבער אין דעם איז פֿאַראַן עפּעס פֿאַלשקייט. דער צושויער וועט זאָגן׃ וואָס גייט מיר אָן אָט דער איציק? און קיין ייִדיש פֿאַרשטיי איך אויך ניט. איז בעסער צו דערציילן ניט נאָר וועגן איציק, נאָר אויך וועגן אונדזערע באַציִונגען מיט ייִדיש, וועגן דעם, וואָס כאָטש מיר קענען ייִדיש ניט זייער גוט, קען אונדז ייִדיש יאָ גוט.
איך קען ייִדיש בערך אַזוי גוט ווי איך קען זיך אַליין, דאָס הייסט ניט זייער גוט. אָבער ייִדיש קען מיך אין גאַנצן. און דאָס איז מײַן סימבאָלישע שליחות צו דעם עולם. אויף דער מדרגה פֿון פּשט זינג איך וועגן איציק. אויף דער מדרגה פֿון רמז דערצייל איך איינצײַטיק וועגן דער ייִדישער קולטור, און אויף דער מדרגה פֿון דרש בין איך פֿאַרטאָן אין אַן איבערקלאַנג מיט די, וואָס אַרבעטן מיט ייִדיש הײַנט־צו־טאָג און קאָנען זאָגן, אַזוי ווי איך, "איך קען ניט די דאָזיקע שפּראַך, אָבער זי קען מיך יאָ". און אויף דער מדרגה פֿון סוד איז דאָס מײַן תּפֿילה.
דניאל קאַן: קלעזמער אָפּפֿרעמדונג־בונד
אויף דער וואַנט פֿון מײַן בערלינער דירה הענגען מאַפּעס פֿון די נעלם־געוואָרענע לענדער׃ טשעכאָסלאָוואַקיע, גאַליציע, פּאַלעסטינע, סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, צעטיילטע בערלין, אייראָפּע אונטער דער דײַטשישער אָקופּאַציע, די דײַטשישע דעמאָקראַטישע רעפּובליק, יוגאָסלאַוויע, מיזרח־פּרײַסן, בעסאַראַביע און אַזוי ווײַטער. ווען איך האָב ניט לאַנג צוריק געפֿרעגט בײַ מײַנע חבֿרים, ווי רופֿט מען אויף דײַטשיש עפּעס, וואָס איז דערווײַליק און איבערגענגלעך, האָבן זיי מיר געזאָגט׃ "צײַטבעגרענצט".
מײַנע מאַפּעס זײַנען עדות, אַז אַלע נאַציעס און מדינות, ווי סטאַביל און פֿעסט זיי זאָלן ניט אויסזען, זײַנען פֿון דעסטוועגן באַגרענעצט ניט נאָר אין רוים, נאָר אויך אין צײַט. דאָס ייִדישלאַנד איז אויך אַ לאַנד, וואָס איז פֿיזיש נעלם געוואָרן. זײַנע גרענעצן זײַנען הײַנט ניט קיין פּאָליטישע, נאָר אימאַזשינערע. דאָס ייִדישלאַנד איז "צײַטבאַגרענעצט", אָבער עס האָט אויך איבערגעשניטן זײַן צײַטגרענעץ. הײַנט לעבט דאָס ייִדישלאַנד אין גלות, מחוץ דער געשיכטע.
איך בין ניט געקומען קיין בערלין, די שטאָט פֿון גרענעץ־געשפּענסטן, כּדי זיך אָפּצוגעבן מיט דער ייִדישער קולטור. אויסגעהאָדעוועט אין אַמעריקע מיט דעם באַגריף, אַז אַלע דײַטשן זײַנען נאַציס אָדער קינדער פֿון נאַציס, האָב איך אין בערלין געזוכט נאָר שפּורן פֿון בערטאָלד ברעכט, דייוויד באַוּי און ניק קייוו. אָבער ווען איך בין געקומען קיין דײַטשלאַנד, האָב איך זיך גענומען ראַנגלען מיט כּלערליי קשיאות׃ געשיכטע און זכּרון, מאַכט און איראָניע. איך בין געוואָרן ממש אָנגעשיכּורט מיטן עבֿר, און איך האָּב באַלד דערזען, אַז אַ סך דײַטשן זײַנען אויך געווען אין אַזאַ מין צושטאַנד. און ווען מען איז שיכּור, האָט מען אַ נטיה צו ספּאָטיקען זיך און צעממזיקן זיך דאָס פּנים. און איך האָב זיך געפּרוּווט אויסצוניכטערן אינעם ייִדישלאַנד.
ווען איך בין פֿאַרטאָן אין אויספֿאָרשן ייִדיש אויף דער בינע, איז מײַן כּוונה וואָס טיפֿער זיך צו פֿאַרטיפֿן אין חילוקי־דעות און פֿאַלשע השׂגות. איך וויל קעמפֿן פֿאַר פֿאַרשפּילטע קאַמפֿצילן. אפֿשר איז מײַן כּוונה געווען אַרויסצובאַקומען פֿונעם קאָנצערט־עולם אַ פֿראַגע׃ "וואַרט צו, וואָס פֿאַר אַ לשון זינגט ער?" אָדער׃ "דאָס איז ניט קיין ייִדישע פֿאָלקמוזיק!" אָדער סתּם׃ "וואָס איז דאָס?" איך מיין, אַז אַזאַ צעמישונג איז מער אינטערעסאַנט און קאָנסטרוקטיוו, איידער פּשוט אַ "פּאָזיטיווע רעאַקציע" אויף ייִדיש. דאָס האָט מיך געבראַכט צו דעם געדאַנק צו נעמען אין באַטראַכט דעם באַגריף פֿון "אָפּפֿרעמדונג", וואָס איך האָב געבאָרגט בײַ בערטאָלד ברעכט. דער קלעזמער אָפּפֿרעמדונג־בונד שמעלצט אין זיך דאָס ראַדיקאַלע ייִדישע געזאַנג, דעם אַמעריקאַנער גאָטישן פֿאָלקסטיל, דעם פּאַנק־קאַבאַרע, און קלעזמערישן טאַנץ־מאַקאַבר.
די גאַנצע אידעע פֿון שפּילן און הערן די ייִדישע מוזיק הײַנט־צו־טאָג אין דער וועלט בכּלל, און אין דײַטשלאַנד בפֿרט, איז פּראָבלעמאַטיש. אָבער פֿון דעם קומט אַרויס אַ שמועס, און מיר געפֿעלט זיך צו באַטייליקן דערין. פֿון איין זײַט, איז עס פּשוט אינטערעסאַנט צו זינגען ייִדיש פֿאַרן דײַטשיש־רעדנדיקן עולם, וואָס קאָן משׂיג זײַן דעם זין פֿון די לידער ערגעץ צווישן ייִדיש און דער ענגלישער איבערזעצונג.
ייִדישע און ניט־ייִדישע פּרעסע פֿון פֿאַרשידענע ריכטונגען קריטיקירט כּסדר די דײַטשישע ליבע פֿון קלעזמער. אָבער די דאָזיקע קריטיק באַזירט זיך אויף אַ פֿאַלשער השׂגה, אַז די דײַטשישע מוזיקער זוכן אין קלעזמער אַ מין "אויטענטישע" ייִדישקייט (הגם דאָס רובֿ ייִדן זײַנען אויך ניט "אויטענטיש" ווען זיי שפּילן קלעזמער). וואָס מיר געפֿעלט דאָ איז דווקא דאָס פֿעלן פֿון אַן אויסגעשפּראָכענער "אויטענטישקייט", ווײַל פֿון דעם קומען אַרויס נײַע אַנטדעקונגען און דערפֿאַרונגען. מיר געפֿעלט אַפֿילו, אַז די אויטענטישע המשכדיקייט אין קלעזמער־מוזיק איז איבערגעבראָכן געוואָרן.
פֿאַר וואָס זײַנען אַזוי פֿיל ייִדן (און איך בתוכם) פֿאַרטאָן אין דער דאָזיקער קולטור? צי זוכן מיר נאָך אַ טיר, וואָס זאָל פֿאַר אונדז עפֿענען אַ מין ייִדישקייט, וואָס מוז ניט אומבאַדינגט האָבן צו טאָן מיט ישׂראל אָדער רעליגיע; אָט די צוויי יסודות, וואָס אַ סך ייִדן האַלטן פֿאַר זייער "געבורט־רעכט"? אפֿשר יאָ. אָבער אַזאַ קוק איז צו פּשוט. ער פֿאַרקרימט דעם קאָמפּליצירטן קולטורעלן פֿענאָמען. עס איז וויכטיק צו האָבן אין זינען, אַז מיר האָבן דאָ צו טאָן מיט אַ פֿאָלקס־קולטור, וואָס געהערט צו אַלעמען. מען מוז ניט שאַצן ייִדיש בלויז ווי אַ פֿאָלקיסטיש־היסטאָרישן סימבאָל. די צרה איז אין דעם, וואָס ייִדיש איז אַ גרויסער אבֿן־נגף סײַ פֿאַר ייִדן און סײַ פֿאַר דײַטשן.
ייִדיש איז אַ טייל פֿון יענעם עבֿר, וואָס הייסט אויף ייִדיש "דער חורבן", אויף העברעיִש "שואה", אויף לע״ז "האָלאָקאָסט". סײַ ייִדן און סײַ דײַטשן ווערן געלערנט, אַז דאָס זאָל מען "קיין מאָל ניט פֿאַרגעסן". אין דײַטשלאַנד ווערט די "אָנדענק־פּאָליטיק" אָפֿטמאָל מגולגל אין אַ נעווראָטישן שמועס צווישן דײַטשן וועגן דעם, וואָס די דײַטשן האָבן געטאָן מיט אַנדערע דײַטשן און ניט־דײַטשן מיט צוויי־דרײַ דורות צוריק. און צו געפֿינען זיך אין דער מיט פֿון אָט דעם וויכּוח איז ניט איבעריקס באַקוועם.
ווי אַזוי קאָן ייִדיש, די קולטור פֿון די קרבנות, בײַטראָגן צו אָט דער "אָנדענק־פּאָליטיק"? און אפֿשר דאַרף מען עס בכּלל ניט? און צוריקגערעדט, איז דאָס בלויז די קולטור פֿון קרבנות? הײַנט ווערט ייִדיש כּסדר פֿאָרגעשטעלט, מערסטנס קאַריקאַטוריש, אָדער ווי די קולטור פֿון "מײַז" (איך האָב אַ גרויס דרך־ארץ פֿאַר אַרט שפּיגלמאַן פֿאַר זײַן קאָמיקס־בוך "מויז") אָדער די קולטור פֿון בראַווע פּאַרטיזאַנען, אַ מין פּראָטאָטיפּן פֿאַר צה״ל.
מײַן תּשובֿה אויף די דאָזיקע סטערעאָטיפּן איז געווען דאָס ליד "זעקס מיליאָנען דײַטשן" וועגן אַבא קאָוונער און זײַן פּלאַן צו נעמען נקמה אויף די דײַטשן. גלײַך נאָך דער מלחמה האָט ער בדעה געהאַט צו הרגענען זעקס מיליאָנען מענטשן דורך אָפּסמען וואַסער אין עטלעכע גרויסע שטעט. דאָס איז אים ניט געראָטן, ווײַל די ציוניסטישע פֿירערשאַפֿט האָט אים אָפּגעשטעלט. דאָס איז אַן אמתדיקע מעשׂה־שהיה, און ווען איך דערצייל זי אין אַ ליד אונטער אַ פּשוטער קלעזמערישער פּאָלקע־מעלאָדיע, נעמט זיך דער עולם פֿילן ניט באַקוועם. צוערשט הייבט מען אָן צו טאַנצן ווי בײַ אַנדערע לידער, אָבער ווען מען הערט זיך צו צו די ווערטער, הערט מען בהדרגה אויף. דאָס רובֿ דײַטשן מיינען, אַז דאָס ליד איז טשיקאַווע. מען האָט עס אַפֿילו איבערגעזעצט אויף דײַטשיש און עס ווערט געזונגען אין לינק־געשטימטע קאַבאַרעען. אָבער איך האָב צרות מיט קאָנסערוואַטיווע ייִדן, וואָס האַלטן דאָס פֿאַר אַ "שאַנדע פֿאַר די גוייִם". אַן אַנדער פּראָבלעם מיט דעם ליד איז דאָס, וואָס דאָס איז אַן אויסטײַטשונג פֿון דער "ישׂראלדיקער מיליטערישער אַגרעסיע" אינעם היסטאָרישן קאָנטעקסט פֿון נקמה־נעמען, אַזוי ווי די פּאַלעסטינישע אַראַבער ווערן כּלומערשט אַ בימקום פֿאַר די דײַטשן.
אויפֿן סמך פֿון מײַן דערפֿאַרונג מיט דער "אָנדענק־פּאָליטיק" קאָן איך זאָגן, אַז מען דאַרף באַטראַכטן ייִדיש ווי עפּעס, וואָס איז גרעסער, איידער סתּם אַ "קולטור פֿון קרבנות". מיר געפֿעלט דער באַגריף פֿונעם סלאָווענישן דענקער סלאַוואָי זשיזשעק׃ "קולטור פֿון פֿאַרשפּילטע גרויסע קאַמפֿצוועקן". דאָס זײַנען געווען גרויסע קולטורעלע און פּאָליטישע פּראָיעקטן, וועלכע זײַנען אין גאַנצן אויסגעמעקט געוואָרן פֿון דעם הײַנטיקן באַוווּסטזײַן. אָבער פֿאַר וואָס דאַרף מען גלויבן, אַז ווען מען הרגעט אַוועק אַ געדאַנק, הייסט עס, אַז דער געדאַנק איז געווען פֿאַלש?
אייניקע מענטשן (סײַ ייִדן און סײַ ניט־ייִדן) טענהן, אַז דורך פֿאַרנעמען זיך מיט ייִדיש זײַנען זיי מנצח היטלערן. איך קאָן דאָס פֿאַרשטיין, אָבער איך בין דערמיט ניט מסכּים. ייִדיש איז ניט די קולטור אָדער די שפּראַך פֿונעם חורבן. דער חורבן איז בשום אופֿן ניט געווען "ייִדיש". ייִדן זײַנען דערבײַ געווען דער אָביעקט, ניט קיין סוביעקט. דער עצם פֿון דער ייִדישער קולטור האָט צו טאָן מיט אַנדערע זאַכן. ייִדיש האָט צו זאָגן אַ סך מער איידער סתּם "מיר זענען דאָ!" דווקא די ירידה פֿון אָט דער לעבעדיקער און קאָמפּליצירטער קולטור, איר רעדוקציע צו דער גראָדליניקער סיפּור־המעשׂה פֿון שואה און תּחיה, איז אַן אָפּקלאַנג פֿון דער חורבן־טראַגעדיע. די לעצטע פֿינעף טראַגישע יאָר טאָרן ניט אויסמעקן טויזנט יאָר פֿון לעבעדיקער עקזיסטענץ.
די פֿראַגע איז, ווי אַזוי קאָן מען אויסנוצן די דאָזיקע קולטור אין דער צוקונפֿט? וועט עס פֿאַרבלײַבן אַ "ייִדישלאַנד", געשטיצט דורך אונדזער כּוח־הזכּרון און כּוח־הדמיון? איך האַלט, אַז די הײַנטיקע וועלט נייטיקט זיך אין אַ מוסטער פֿון אַ "נאַציאָנאַלער" שפּראַך, וואָס לעבט אָן אַ "נאַציע". די אַנטוויקלונג פֿון ייִדיש איז געווען תּמיד פֿאַרבונדען מיט אַנדערע קולטורן און שפּראַכן. פאַר מיר איז ייִדיש אַן אויסגעצייכנטער קולטורעלער מוסטער פֿון דער אַנטי־נאַציאָנאַליסטישער פּאָליטיק.
אין תּוך גענומען, קאָנען זיך סײַ ייִדן (אין ישׂראל און אין גלות) און סײַ דײַטשן לערנען פֿון ייִדיש, אַז אַ פֿאָלק־קולטור דאַרף ניט זײַן קיין "Volkskultur" (דער באַגריף, וואָס אין דײַטש האָט אַ ראַסיסטישן, נאַציאָנאַליסטישן, שאָוויניסטישן אָפּהילך). אַ נאַציאָנאַלע קולטור דאַרף ניט באַגרענעצט ווערן דורך מלוכישע גרענעצן. איך האָב ניט קיין אינטערעס אין עבֿר ווי סתּם דער פֿאַרגאַנגענער צײַט. אַ סבֿרה, אַז דאָס, וואָס איז פֿאַרלוירן געגאַנגען אינעם עבֿר, איז גאָר ניט געווען קיין עבֿר. אפֿשר איז דאָס געווען אַ צוקונפֿט, אָן אַ שיעור פֿאַרשידענע מינים צוקונפֿט, וואָס זײַנען דערהרגעט געוואָרן. ווי עס זינגט זיך אינעם חסידישן ליד׃ "ס׳איז ניטאָ קיין נעכטן". וואָס מען דאַרף יאָ אויספֿאָרשן איז די פֿאַרלוינערע וועלט פֿון פֿאַרשידענע צוקונפֿטן, וואָס ליגן פֿאַרבאָרגן אינעם ייִדישן עבֿר.