 |
| די צוויי פּאָרפֿעלקער (פֿון רעכטס): מיכאל הרמון און מלכּה קאַפֿקאַ; אורה און צוריאל קוּוואַריק |
בעת אַ וויזיט אין פּוילן מיט עטלעכע וואָכן צוריק האָב איך פֿאַרבראַכט פֿינעף טעג אין וואַרשע. דאָס מזל האָט מיר צוגעשפּילט, ווײַל פּונקט אין יענעם סוף־וואָך האָט מען אין דער אָרטיקער "נאָזשיק־שיל" געפּראַוועט אַ בר־מיצווה, דאָס געבן אַ נאָמען אַ מיידעלע, און צוויי חתונות!
בכלל קומט איצט פֿאָר אין וואַרשע אַ שטיקל אויפֿלעב פֿונעם ייִדישן לעבן. צום טייל, איז עס אַ דאַנק דעם אַמעריקאַנער רבֿ וואָס מע האָט אָנגעשטעלט ווי דער הויפּט־רבֿ פֿון פּוילן, מײַקל שודריך. איך האָב שוין פֿריִער געהאַט געהערט, אַז דער שודריך האָט אויפֿגעטאָן נסים ונפֿלאות מיטן אָרטיקן ייִדישן ציבור, אָבער איצט האָב איך געהאַט די געלעגנהייט דאָס צו זען מיט די אייגענע אויגן.
דעם ערשטן טאָג, פֿרײַטיק, בין איך געגאַנגען זען די "לאַודער־מאָראַשאַ"־שול — אַ פּרעכטיק־נײַע ייִדישע טאָגשול, פֿונעם ערשטן ביזן אַכטן קלאַס, געשטיצט פֿון דער "ראָנאַלד־לאַודער פֿונדאַציע". הײַיאָר האָבן זיך דאָרט געלערנט 250 קינדער. מע האָט מיר דערציילט, אַז נישט אַלע קינדער זענען ייִדן על־פּי־הלכה; געוויסע באָבעס און זיידעס, וואָס זייערע אייגענע קינדער האָבן חתונה געהאַט מיט פּאָליאַקן, האָבן פֿאַרשריבן זייערע אייניקלעך אין דער שול ווײַל זיי ווילן, אַז זייערע אייניקלעך זאָלן קריגן אַ ייִדישע דערציִונג, וואָס האָט אויסגעפֿעלט דעם פֿריִערדיקן דור.
דער דירעקטאָר פֿון דער שול, הרבֿ מאַציע פּאַוולאַק, איז אַליין אַ שטיקל פֿענאָמען. אַ באַשיידענער יונגערמאַן פֿון 29 יאָר, איז ער געבוירן געוואָרן אין דער שטאָט שטשעטשין אין אַן אַסימילירטער ייִדישער משפּחה. בײַ 15 יאָר האָט ער זיך פֿאַראינטערעסירט מיט זײַנע ייִדישע וואָרצלען, און שפּעטער, נאָכן באַקענען זיך מיט הרבֿ שודריך, האָט ער אָנגעהויבן ערנסט לערנען ייִדישקייט, און איז אַוועק קיין ניו־יאָרק שטודירן אינעם ישיבֿה־אוניווערסיטעט, וווּ ער האָט באַקומען סמיכה, און דערבײַ געוואָרן דער ערשטער ייִד אין פּוילן צו ווערן אַ רבֿ זינט דעם חורבן.
 |
| הרבֿ מײַקל שודריך אין זײַן ביוראָ |
"לכתּחילה האָט מאַציע געאַרבעט ווי מײַן אַסיסטענט בײַם אָנפֿירן מיט קהילה־ענינים," האָט שודריך דערציילט דעם "פֿאָרווערטס". "אָבער דערנאָך האָבן מיר אַלע באַשלאָסן, אַז ער קאָן דינען ווי אַן אמתע אינספּיראַציע פֿאַר ייִדישע קינדער, ווײַל אָט זעען זיי ווי איינער פֿון זייערע — אַ יונגער ייִד פֿון פּוילן — איז געוואָרן אַ רבֿ! האָט מען אים באַשטימט ווי דער מנהל פֿון דער טאָגשול."
פֿרײַטיק־צו־נאַכטס, נאָכן דאַווענען, האָבן מיר זיך באַטייליקט אין אַ קאָמונאַלער וועטשערע פֿון בערך 40 געסט, סײַ אָרטיקע, סײַ טוריסטן, מיט הרבֿ שודריך בראָש. אין פֿאַרגלײַך מיט אַמעריקע, וווּ די שילן קויפֿן עסן בײַ אַ קאָמערציעלן שפּײַז־ליוועראַנט, האָט די מאָלצײַט דאָ צוגעגרייט אַן עלטערע פֿרוי, און ס׳איז טאַקע געווען זייער געשמאַק.
כ׳האָב באַלד אײַנגעזען, אַז הרבֿ שודריך קען זײַן עולם זייער גוט. בעת ער האָט געוואַרט, אַז יעדער זאָל זיך וואַשן אויף המוציא, האָט ער כּסדר איבערגעחזרט הויך דעם זעלבן ניגון. איך האָב באַלד פֿאַרשטאַנען פֿאַר וואָס ער טוט דאָס. ס׳רובֿ ייִדן ווייסן נישט, אַז מע טאָר נישט רעדן צווישן וואַשן זיך און המוציא, האָט ער — כּדי קיינעם נישט צו פֿאַרשעמען — הויך געזונגען דעם ניגון. אַ פֿײַנער קונץ, וואָס איך וועל שוין אַליין אין זינען האָבן, ווען עס קומען צו מיר סעקולערע געסט אויף שבת.
שבת אין דער פֿרי, זענען פֿאָרגעקומען די צוויי אויפֿרופֿן, אַ בר־מיצווה און דעם נאָמען געבן אַ נײַ־געבוירן מיידעלע. די ווײַבערשע שיל אויפֿן באַלקאָן איז געווען פֿול געפּאַקט. כאָטש ס׳רובֿ מענטשן האָבן גערעדט פּויליש, האָב איך אויך געהערט אַ היפּש ביסל ענגליש. אַ פּנים, אַז שודריך איז נישט דער איינציקער אַמעריקאַנער, וועלכער העלפֿט אויפֿבויען די אָרטיקע ייִדישע קהילה. די ערשטע דירעקטאָרשע פֿון דער טאָגשול, העליז ליבערמאַן, האָט — ווי שודריך — זיך אויסגעלערנט פּויליש און געוואָרן אַ וויכטיקער טייל פֿון דער אַרבעט אויפֿצולעבן דעם ייִדישן ייִשובֿ.
זינט דער צעפֿאַלונג פֿון קאָמוניזם אין 1989 קומט אין פּוילן פֿאָר אַן אינטערעסאַנטער פֿענאָמען. נאָכן חורבן האָבן ס׳רובֿ פֿון די איבערגעבליבענע ייִדן אָדער פֿאַרלאָזט פּוילן, אָדער זיך אַסימילירט. צווישן די וואָס זענען פֿאַרבליבן האָבן אַ סך פֿון זיי באַהאַלטן זייער ייִדישע אידענטיטעט אַפֿילו פֿון זייערע אייגענע קינדער, אויס מורא פֿאַר רדיפֿות פֿון דער רעפּרעסיווער רעגירונג. הײַנט, אַז פּוילן איז אַ פֿרײַ לאַנד, מאַכן אַ סך פֿון די ייִדן דורך אַ חשבון־הנפֿש, בעת זיי פּרוּוון אויסצוגלײַכן זייער ייִדישע און פּוילישע אידענטיטעט.
איינס פֿון די צוויי פּאָרלעך וואָס זענען יענעם סוף־וואָך געגאַנגען צו דער חופּה, רעפּרעזענטירט גוט דעם בלאָנדזשענדיקן וועג פֿון די הײַנטיקע פּוילישע ייִדן. בײַ צוריאל און אורה קוּוואַריק, למשל, איז דאָס נישט באמת געווען זייער חתונה, ווײַל זיי זענען שוין יאָרן לאַנג מאַן־און־ווײַב און האָבן אַן 8־יאָריק ייִנגל. צו דער חופּה זענען זיי אָבער קיין מאָל נישט געגאַנגען. הערט נאָר פֿאַר וואָס:
 |
| מאַקס גרינבערג לייענט דעם "פֿאָרווערטס" בעת דער סעודה |
אינעם יאָר וואָס פּוילן איז באַפֿרײַט געוואָרן פֿונעם קאָמוניזם, האָבן צוריאל און אורה, ביידע עטלעכע און צוואַנציק יאָר אַלט, געהערט צו די "פּוילישע ברידער" — אַ פּראָטעסטאַנטישע סעקטע געגרינדעט אינעם זעכצנטן יאָרהונדערט. "וואָס מער מיר האָבן געלערנט, אַלץ מער האָט עס אונדז אויסגעזען, אַז דער נײַער טעסטאַמענט איז סותר דעם ביבל," האָט צוריאל דערקלערט בעת אַן אינטערוויו מיטן "פֿאָרווערטס". זוכנדיק אַ מער אויטענטישן אויסדרוק פֿון קריסטלעכקייט האָבן זיי באַשלאָסן אײַנצוגלידערן אין זייער באַוועגונג די אַלטע ייִדישע ריטואַלן. צוריאל האָט זיך געוואָנדן צו הרבֿ שודריך ער זאָל אים לערנען די גרונטפּרינציפּן פֿון דער ייִדישער אמונה און מיט דער צײַט האָט צוריאל זיך באַרעכנט, אַז ער וויל שוין אין גאַנצן זיך מגייר זײַן. איין מאָל רופֿט אים די מאַמע צו אין אַ זײַט און דערקלערט: "דו דאַרפֿסט זיך נישט מגייר זײַן. דו ביסט אַ ייִד." זי האָט מודה געווען, אַז זי האָט אונטער דער קאָמוניסטישער הערשאַפֿט מורא געהאַט צו אַנטפּלעקן איר ייִדישקייט, אָבער איצט האָט זי זיך געפֿילט זיכערער. שפּעטער האָט אורה זיך מגייר געווען און הײַנט לעבן זי און איר מאַן ווי פֿרומע ייִדן.
בײַ דער צווייטער כּלה, מלכּה קאַפֿקאַ, איז געווען אַ פֿאַרקערטע מעשׂה. זי — אַ געגטע מאַמע מיט אַ זון — האָט לעצטנס אויסגעפֿונען, אַז זי איז לויט דער הלכה נישט קיין ייִדישע, און סײַ זי, סײַ איר זון, דמיטרי, האָבן געמוזט זיך מגייר זײַן; דאָס איז טאַקע געווען דמיטריס בר־מיצווה יענעם שבת. און ווער איז מלכהס חתן? מיכאל הרמון — אַ מאַראָקאָנער ישׂראלי, וואָס וווינט אין שוועדן. געטראָפֿן האָבן זיי זיך דורך דער אינטערנעץ.
די טאָפּלטע חתונה האָט מען געפּראַוועט זונטיק, אין הויף פֿון דער שיל, און דאָ האָט מען ווידער געזען שודריכס שאַרפֿזיניקייט: אַנשטאָט דעם געוויינטלעכן ווײַסן אָדער פּאַסטעל־קאָלירטן געצעלט, האָט מען באַשטעלט דרײַ ריזיקע מיליטערישע געצעלטן, און דערבײַ זיך אײַנגעשפּאָרט אַ מאַיאָנטיק. בערך 400 געסט זענען געקומען, פֿון אַלע ווינקלעך פֿון דער ייִדישער קהילה, אַרײַנגערעכנט אַ צאָל ליבהאָבער פֿון ייִדיש. כ׳האָב זיך, למשל, באַקענט מיט גאָלדע טענצער, די אַקטיווע כּלל־טוערין אין וואַרשע, וועלכע פֿירט אָן מיטן ייִדישן טעאַטער אויפֿן נאָמען פֿון אסתּר־רחל קאַמינסקאַ, און אויך מיט אַ ייִדיש־קלוב און ייִדיש־קלאַסן. זי איז, אַגבֿ, די וועלכע האָט געהאָלפֿן זאַמלען די טויזנטער פֿאַר־חורבנדיקע פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון פּוילישע ייִדן, וואָס געפֿינען זיך הײַנט אינעם פּרעכטיקן בוך And I Still See Their Faces (ביז הײַנט זע איך זייערע פּנימער פֿאַר די אויגן) און אין דער אויסשטעלונג מיטן זעלבן נאָמען, וואָס מע ווײַזט איצט אין ישיבֿה־אוניווערסיטעט.
צווישן די אַנדערע ייִדיש־רעדער איז געווען אַ ייִדיש־רעדנדיקער ישׂראלי, יעקבֿ פֿינקלשטיין, וועלכער אַרבעט אינעם קולטור־אָפּטייל פֿון דער ישׂראלדיקער אַמבאַסאַדע אין וואַרשע. יעקבֿ האָט מיר דערציילט, אַז ער האָט זיך אויסגעלערנט מאַמע־לשון טאַקע אין ישׂראל, ווי אַ תּלמיד אין דער חולונער מיטלשול, און דערנאָך ווײַטער אין בר־אילן אוניווערסיטעט. לכתּחילה האָט ער אַפֿילו גערעדט ייִדיש מיט זײַן קינד אָבער דערנאָך איז עס געוואָרן צו שווער. כ׳האָב דאָרט אויך באַגעגנט קאָבי ווײַצנער, אַ געוועזענער מיטאַרבעטער אינעם "פֿאָרווערטס" דאָ אין ניו־יאָרק. ער האָט לעצטנס חתונה געהאַט און אויך געהאַט אַ קינד מיט וועמען ער און זײַן פֿרוי רעדן ייִדיש (אפֿשר זאָלן קאָבי און יעקבֿ אָרגאַניזירן אַ פּוילישע ייִדיש־וואָך לטובֿת זייערע קינדער!).
כ׳האָב זיך באַקענט מיט אַ בערלינער מיידל, חנה קוקאַ, וואָס האָט זיך אויסגעלערנט זייער גוט ייִדיש און האָט מיר איבערגעגעבן, אַז זי איז אַ געטרײַע לייענערין פֿונעם "פֿאָרווערטס"! און רעדנדיק פֿון אונדזער צײַטונג, האָב איך זיך באַקענט מיט אַן אַלטן ייִד, מאַקס גרינבערג, סײַ אין שיל שבת, סײַ אויף דער חתונה, וואָס ביידע מאָל איז ער געזעסן און געלייענט דעם "פֿאָרווערטס". ער האָט מיר דערציילט, אַז ער איז אַ לעבן געבליבענער פֿון חורבן, וואָס האָט זיך אַמאָל באַזעצט אין ניו־יאָרק, אין ברײַטאָן־ביטש, אָבער איז געווען נישט צופֿרידן, און האָט דערפֿאַר זיך אומגעקערט קיין פּוילן. ווען איך האָב אים געפֿרעגט פֿאַר וואָס, האָט ער געגעבן אַן אומגעריכטן ענטפֿער: "כ׳האָב נישט פֿאַרטראָגן די רוסן!"
בעת די הונדערטער ייִדן האָבן געשמועסט, געלאַכט און גענאַשט די היימישע פּאָטראַוועס אונטערן כאַקי־קאָלירטן געצעלט, האָבן זיי אויסגעזען באמת גליקלעך. און פֿאַר וואָס נישט? נאָך יאָרן לאַנג פֿון לעבן אינעם שאָטן פֿונעם חורבן, האָבן די וואַרשעווער ייִדן, סוף־כּל־סוף, אַ סיבה זיך צו פֿרייען.
 |
| די סעודה אונטערן מיליטערישן געצעלט |