 |
| ייִדן דאַוונען בײַם כּותּל־מערבֿי |
בײַם כּותל-מערבֿי
פֿאָטאָ פֿון אַ. קאַציזנע, וועלכער איז געווען צוזאַמען אין דער פּאַלעסטינער רײַזע מיט אַב. קאַהאַן. 1925
אין 1925 האָב איך באַזוכט פּאַלעסטינע. איך האָב דאָרטן פֿאַרבראַכט אַ חודש. איך האָב געהאַט אַ געלעגנהייט באַקאַנט צו ווערן מיט די קאָלאָניעס, סאָציאַליסטישע און ניט-סאָציאַליסטישע, מיט יוניאָנען (פּראָפֿעסיאָנעלע פֿאַראיינען) און מיט דעם דאָרטיקן לעבן אין אַלגעמיין. איך האָב זיך געזען מיט מענטשן פֿון די פֿאַרשיידנסטע קלאַסן און טיפּן. איך האָב זיך ספּעציעל צוגעהערט צו די קריטיקן פֿון מענטשן, וואָס זײַנען ניט צופֿרידן מיט די פֿירער, און פֿון אַזעלכע וואָס האָבן אַן אומגינסטיקע מיינונג וועגן דעם גאַנצן ציוניזם.
איך בין אין פּאַלעסטינע געפֿאָרן אָן פֿאָרויס אָנגענומענע באַגריפֿן. אַלץ, וואָס איך האָב פֿריִער געגלייבט אָדער געפֿילט אין שײַכות צו דעם ציוניזם, האָב איך אַוועקגעלייגט אָן אַ זײַט. איך בין געקומען אַהין מיט אַ פֿרײַען, אַבסאָלוט אומפּאַרטיייִשן מוח, און מיט פֿרײַע, אָפֿענע אויגן.
איך האָב זיך צוגעקוקט, צוגעהערט, אָבסערווירט, באַטראַכט.
דער רעזולטאַט איז געווען אַ שטאַרקע פֿרײַנדשאַפֿט, אַ וואַרעמע סימפּאַטיע.
עס איז ניט קיין פֿראַגע פֿון טעאָריע. עס איז דורכויס אַ געפֿיל-זאַך. דאָס געפֿיל איז אָבער געשטיצט פֿון אַן איבערצײַגונג, אַז אין פּאַלעסטינע בויט זיך אַ שיינער ייִדישער ווינקל, אַז ער בויט זיך טראָץ אַלע שוועריקייטן און געפֿאַרן.
קיין נבֿיאות זאָגן וועגן דער צוקונפֿט קען איך ניט. ווי עס שײַנט אָבער, איז דאָ די נײַע ייִדישע פּאַלעסטינע, פֿאַר וועלכער עס זײַנען זיך מפֿקיר די באַגײַסטערטע, בראַווע חלוצים. איך ווייס ניט, ווי גרויס זי וועט אַ מאָל זײַן. פֿאַנטאַסטישע איבערטרײַבונגען זײַנען ניט אין מײַן נאַטור. אָבער צי גרויס, צי קליין — זי איז מיר ליב.
אין די לעצטע יאָרן קומען קיין פּאַלעסטינע אַ סך ייִדישע געסט, און דאָס רובֿ פֿאָרן זיי פֿון דאָרטן אַוועק אין אַזאַ שטימונג ווי איך. און איך בין איבערצײַגט, אַז דאָס זעלבע וואָלט געווען מיט נײַן צענטל אונדזערע גענאָסן (פּאַרטיי-חבֿרים) בונדיסטן, ווען זיי וואָלטן דאָס לאַנד באַזוכט. די איינציקע באַדינגונג איז, אַז פֿאָרנדיק אַהין זאָל מען אויף דער צײַט פֿון דעם וויזיט זיך באַפֿרײַען פֿון די אײַנגעוואָרצלטע איבערצײַגונגען אין שײַכות צו פּאַלעסטינע און אַרײַנקומען אַהין אין אַן אומפּאַרטיייִשן געמיט.
די סימפּאַטיע צו דער ייִדישער פּאַלעסטינע איז הײַנט פֿאַרשפּרייט צווישן די ייִדישע מאַסן אין דער גאַנצער וועלט. און ווען מען באַזוכט ארץ-ישׂראל און מען באַטראַכט דערבײַ וואָס עס איז פֿאָרגעקומען אויף דער וועלט אין די לעצטע יאָרן (זינט דעם אָנהייב פֿון דער ערשטער וועלט־מלחמה), פֿאַרשטייט מען, ווי נאַטירלעך דאָס איז.
עס איז ניט קיין אויפֿגעבלאָזענע באַגײַסטערונג. ניט קיין רעזולטאַט פֿון קינסטלעך געשאַפֿענער רעקלאַמע. ניט בלויז אַ מאָדע-זאַך. דאָס געפֿיל איז אַן אויפֿריכטיקס. ער גייט פֿון האַרצן.
בײַ אַן אַנדער געלעגנהייט האָב איך באַמערקט, אַז פּאַלעסטינע איז בײַ ייִדן פּאָפּולער ניט ווי "די היים" פֿון דעם ייִדישן פֿאָלק, נאָר ווי די היים פֿון דעם ייִדישן געפֿיל.
אָבער אויב זי קען ניט ווערן די היים פֿון די צעזייטע, צעשפּרייטע מיליאָנען ייִדן, איז זי דאָך אַ ייִדישע היים, און אַ היים פֿון אַ ספּעציעלן סאָרט, וועלכער רופֿט אַרויס אַ ספּעציעלן אינטערעס מיט ספּעציעלע סימפּאַטיעס. ווי קליין זי זאָל ניט זײַן, איז אין איר אַלץ ליב, ווײַל אין אַ געוויסן זין איז דאָס געפֿיל ענלעך צו דער צוגעבונדנקייט, וואָס אַ מענטש האָט צו דעם פּלאַץ, וווּ ער איז געבוירן געוואָרן. און ווען אַ געבוירן-אָרט איז אַ שטעטעלע, איז עס ניט ווייניקער ליב, ווי ווען עס איז אַן אָדעס אָדער אַ וואַרשע.
 |
| פֿרויען־גרופּע בײַ דער אַרבעט לעבן דער אַלטער ייִדישער קאָלאָניע ראשון־לציון |
איך נוץ דאָ די ווערטער "אין אַ געוויסן זין", וואָרעם וועגן קיין פֿולשטענדיקער ענלעכקייט קען דאָ קיין רייד ניט זײַן. דער פּלאַץ, וווּ מען איז געבוירן געוואָרן און אויסגעהאָדעוועט געוואָרן, בלײַבט אײַנגעדריקט אין אײַער זכּרון, און דאָס דאָזיקע בילד איז אײַך טײַער אין פֿאַרבינדונג מיט אײַערע קינדער־יאָרן. אײַער אַמאָליקער "איך" איז אײַך הייליק און ער איז צונויפֿגעפֿלאָכטן מיט דעם שטעטל, מיט דער גאַס, מיט דעם הויז, וואָס איז אַ מאָל געווען אײַער היים. אַפֿילו דער פּלאַץ, וווּ איר האָט אַ מאָל געוווינט אין אַן אַנדער שטאָט, איז אײַך אויך זייער אינטערעסאַנט, און ווען איר באַזוכט אים ווידער, וועקט ער אין אײַך אויף אַ בענקעניש, וואָס איז אויך אַ געפֿיל פֿון ליבע.
שוין 48 יאָר ווי איך וווין אין ניו-יאָרק. און דאָך, עד-היום, ווען מיר קומט אויס פֿאַרבײַצופֿאָרן אָדער פֿאַרבײַצוגיין דעם בלאָק, וווּ עס איז געווען מײַן ערשטע קוואַרטיר (דירה) אין אַמעריקע, טראַכט איך וועגן דעם און מײַן האַרץ גיט זיך אַ ריר דערבײַ.
אַזאַ געפֿיל איז, נאַטירלעך, אוממעגלעך, ווען איר קומט אין אַ לאַנד, וווּ איר זײַט פֿריִער קיין מאָל ניט געווען, ווען דאָס איז אַפֿילו פּאַלעסטינע. אין די דערמאָנונגען פֿון אײַער פֿאַרגאַנגענהייט זײַנען דאָרטן ניטאָ קיין פֿעדים, וואָס זאָלן אײַך מיט אַזאַ פּלאַץ פֿאַרבינדן. און דאָך — אַזעלכע פֿעדים זײַנען פֿאָרט דאָ.
ווען איך האָב צום ערשטן מאָל געזען דעם כּותל-מערבֿי אין ירושלים, האָט ער אויף מיר געמאַכט אַן אײַנדרוק, וואָס איז פֿאַר מיר אַליין געווען אַן איבערראַשונג. ער האָט אין מיר אויפֿגעשטורעמט געפֿילן, וועלכע האָבן געהאַט אַ שײַכות צו מײַנע קינדער־יאָרן אין דער היים.
דאָס וואָרט "ירושלים" האָב איך געהערט פֿון מײַן פֿאָטער זינט איך האָב גענומען פֿאַרשטיין ווערטער. מיר האָבן געלעבט אין רוסלאַנד. די הויפּטשטאָט איז געווען פּעטערבורג. אָבער וועגן פּעטערבורג האָב איך גענומען הערן אַ סך שפּעטער ווי וועגן ירושלים. דאָס וואָרט "ירושלים" האָב איך געהערט פֿון מײַן פֿאָטער כּמעט יעדן טאָג, און דערנאָך האָב איך אים אַליין אַרויסגערעדט כּמעט יעדן טאָג — אין חדר און אין דאַוונען. כּמעט דאָס זעלבע איז געווען מיט "כּותל-מערבֿי". אין ייִנגסטע יאָרן איז אין מײַן כּוח-הדמיון אויפֿגעמאָלן געוואָרן אַ בילד פֿון אַן אַלטער וואַנט, וואָס איז איבערגעבליבן פֿון דעם בית-המקדש. ווען איך האָב דערזען די דאָזיקע וואַנט, האָב איך כּמעט אויסגעשריִען: אָט דאָס איז ער, דער כּותל-מערבֿי! דאָס איז די וואַנט, וואָס איך געדענק אַזוי לאַנג, ווי איך געדענק זיך אַליין!
עס איז געווען איינער פֿון די שטאַרקסטע געפֿילן, וואָס איך האָב ווען עס איז דורכגעלעבט.
פֿון אַב. קאַהאַנס אַרטיקל "מײַן באַציִונג צום ציוניזם", אין "פֿאָרווערטס", דעם 30סטן מײַ 1930
ערבֿ יום-כּיפּור בײַם כּותל-מערבֿי
לויט אַ פֿריִער צוזאַמענגעשטעלטער פּראָגראַם, בין איך אין ירושלים אָנגעקומען דעם 26סטן סעפּטעמבער 1925. בשעת איך האָב די פּראָגראַם אויסגערעכנט, האָב איך אַליין ניט געוווּסט, אַז אויף מאָרגן נאָך מײַן אָנקומען וועט זײַן ערבֿ יום-כּיפּור. אַ גאָלדענע געלעגנהייט. די רירנדיקסטע סצענעס זעט מען דאַן.
גלײַך בײַם אָנהייב פֿון דער "קעלער גאַס" און נאָך פֿריִער האָבן זיך געזען שטראָמען ייִדן, מענער און פֿרויען, מיינסטע פֿון זיי מיט סידורים אָדער מחזורים אונטער די אָרעמס. אייניקע זײַנען געלאָפֿן, אייניקע זײַנען געגאַנגען. אייניקע אין דער ריכטונג פֿון דער הייליקער וואַנט, אַנדערע שוין פֿון דאָרטן.
פּאותן! געוואַלד, וואָס פֿאַר אַ פּאותן. איך האָב דעם דאָזיקן אַרטיקל "באַוווּנדערט", זײַענדיק אין גאַליציע. אָבער אַזעלכע פּאותן ווי אין ירושלים האָב איך ניט געזען ניט אין לעמבערג, ניט אין קראָקע, ניט אין בראָד. די גרויסע פּאותן זײַנען אין ירושלים דורכויס פּוילישע, גאַליצישע אָדער אפֿשר ליטווישע. די פּערסישע, בוכאַרישע, טערקישע און אַנדערע ייִדן פֿון אָריענט טראָגן ניט אַזעלכע קוסטעס אויף זיך. תּימנער ייִדן טראָגן יאָ פּאותן, אַפֿילו זייערע ייִנגלעך אויך, אָבער אַלץ אין מאָס.
אין דעם שטראָם זײַנען געווען אייניקע יונגע לײַט און פֿרויען מאָדערן געקליידטע. אַ סך פֿון זיי האָבן געטראָגן סידורים אין די הענט און אַ פֿרומען אויסדרוק אויף די פּנימער. אויף אַנדערע ווידער האָט מען געקענט זען, אַז זיי גייען בלויז ווי אָבסערוואַטאָרן, אַזוי ווי מיר.
דער אײַנדרוק איז געווען אַן אָנגענעמע איבערראַשונג. צוואַנציק מינוט זײַנען מיר געגאַנגען אַרונטער, אַרונטער. עס האָט זיך געפֿילט אַזוי ווי מיר וואָלטן געגאַנגען צו אַ פֿינצטערער הייל. און אַז מיר האָבן ענדלעך דערגרייכט דעם צוועק פֿון אונדזער גאַנג, האָבן מיר זיך גאָר געפֿונען ניט אין אַ פֿינצטערן קעלער, נאָר אין אַ הויף פֿול מיט גאָלדענער זונען-שײַן.
די הויכע, לאַנגע וואַנט פֿון דעם הויף באַשטייט פֿון צוויי טיילן. דער אונטערשטער טייל איז צוזאַמענגעשטעלט פֿון זייער גרויסע, זייער אַלטע שטיינער. אין קאָליר זײַנען זיי שוואַרצלעך און גרוי פֿון אַלטקייט. אויף דעם דאָזיקן טייל פֿונעם מויער איז אויפֿגעבויט אַ וואַנט פֿון הײַנטיקע ציגל און פֿון הײַנטיקער אַרבעט.
דער נײַער טייל פֿון דער וואַנט האָט געלאָזט אויפֿבויען משה מאָנטעפֿיאָרע. ער האָט עס געטאָן, כּדי צו באַשיצן דעם אַלטן טייל און די ייִדן, וואָס קומען אים באַזוכן. אַראַבישע קינדער פֿלעגן פֿון יענער זײַט וואַנט אַרײַנוואַרפֿן שטיינער און שמוץ. מאָנטעפֿיאָרע האָט די וואַנט געלאָזט מאַכן העכער, כּדי מען זאָל ניט דערגרייכן עפּעס איבערצוּוואַרפֿן.
אויף אַ סך שטיינער זײַנען אויפֿגעשריבן נעמען אויף העברעיִש. דאָס האָבן אויפֿגעשריבן (מיט פֿאַרב) ייִדן, וועלכע זײַנען געקומען מתפּלל זײַן בײַ דער וואַנט. די נעמען זײַנען אָדער זייערע אייגענע, אָדער נעמען פֿון קרובֿים. דורך די דאָזיקע אויפֿשריפֿטן אויפֿן כּותל-מערבֿי דערוואַרטן זיי אַ רפֿואה אָדער אַ רעטונג.
אין אָוונט, ווען דער הויף פֿון כּותל-מערבֿי איז פּוסט, ווען קיין ייִדן זײַנען דאָרטן ניטאָ, קענען די אַראַבער עפּעס אָפּטאָן. וואָס פֿאַר אַ באַוואָרעניש האָט מען קעגן דעם? איך האָב די פֿראַגע געשטעלט אַ סך ירושלימער ייִדן, וועלכע וווינען ניט ווײַט פֿון דאָרטן. די ענטפֿערס, וואָס איך האָב באַקומען, זײַנען געווען אַזעלכע:
ערשטנס, האַלטן די אַראַבער דעם פּלאַץ אויך הייליק. צווייטנס, טרעפֿט טאַקע, אַז זייערע לאָבוסעס באַשמוצן דעם פּלאַץ. עס זײַנען אָבער פֿאַראַן פֿרומע ייִדן, וועלכע גיבן אַכטונג, אַז מען זאָל גלײַך אָפּראַמען. דריטנס, גיט די ענגלישע רעגירונג אַכטונג דורך איר פּאָליציי, אַז מען זאָל דאָרטן קיין שאָדן ניט טאָן.
אויף ערבֿ יום-כּיפּור און יום-כּיפּור האָבן ייִדן באַקומען בײַ דער רעגירונג אַ דערלויבעניש אַוועקצושטעלן בײַם כּותל-מערבֿי אַן אָרון-קודש. ווען מיר זײַנען געקומען אַהין, איז דער אָרון-קודש געשטאַנען אויף דער רעכטער זײַט פֿון דעם הויף. עס האָט געדאַוונט אַ חזן און אַרום אים איז געשטאַנען אַן עולם מיט סידורים און מחזורים אין די הענט. מען האָט געדאַוונט פֿרום, מען האָט זיך געשלאָגן על-חטא. מען האָט געקושט די וואַנט ווי אַ ספֿר-תּורה. ס׳איז געווען אַזוי ווי איין כאָר פֿון געוויין, פֿון יאָמערײַ. איין אַלגעמיינע סצענע פֿון יסורים אין הונדערט פֿאָרמען צוזאַמען.
דאָס אַלץ, און דער געדאַנק, אַז דאָס איז דער כּותל-מערבֿי, אָט די גרויסע, שוואַרץ-גרויע שטיינער! — האָט מײַן האַרץ אַ נעם געטאָן, אַזוי ווי אַ געוואַלדיקע האַנט וואָלט מיך מיט אַ צוואַנג אָנגעגריפֿן. עס איז אוממעגלעך איבערצוגעבן דאָס געפֿיל אין אַזאַ מאָמענט...
מיר האָבן זיך געקליבן גיין צוריק. עס איז אָבער געווען שווער זיך אָפּצורײַסן. עס האָט זיך מיר געוואָלט באַקוקן יעדן שטיין באַזונדער.
פֿון אַב. קאַהאַנס בוך "פּאַלעסטינע" (1934)