2
ערגעץ מיט אַ צוויי וואָכן צוריק איז עס געווען, באַלד נאָך סוכּות, האָט איר אָנגעקלונגען אַ פֿרוי, און געפֿרעגט, צי זי, שׂרוניע, האָט געהערט וועגן ווידעאָ־אינטערוויוען, וואָס ווערן דורכגעפֿירט פֿון דעם שפּילבערג־פֿאָנד מיט די מענטשן, וואָס האָבן איבערגעלעבט דעם חורבן. "איר זײַט דאָך געווען אין געטאָ?", — האָט געפֿרעגט די פֿרוי, ווי זי וואָלט נאָך אין דעם געצווייפֿלט.
שׂרוניען האָט עס פֿאַרדראָסן. ס׳איז איר נאָך פֿריש געווען אין זכּרון דער גאַנצער ענין מיטן באַקומען די פֿאַרגיטיקונג פֿון די דײַטשן. זי אַליין דאַרף נישט האָבן זייערע געלטער — זיי זײַנען פֿול מיט ייִדיש בלוט. איר טאָכטער אָבער, פֿירוניע, האָט זיך אײַנגעשפּאַרט; נאָך אַ האַלב יאָר, וואָס זיי זײַנען געקומען אַהער, האָט זי, דורך איר באַקאַנטער, אויסגעזוכט אַן אַדרעס פֿון עפּעס אַ פֿרויען־אָרגאַניזאַציע אין ירושלים, וועלכע העלפֿט די אָנגעקומענע פֿון סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, צוצושטעלן די פּאַפּירן צו באַקומען די "דײַטשישע פּענסיע". מע וואָלט אַוודאי געקאָנט דינגען אַן אַדוואָקאַט, פֿירוניע האָט אָבער דערקלערט, אַז די אַדוואָקאַטן רײַסן שטיקער, און דאָס וואָס זיי טוען, וועט זי קאָנען דורכפֿירן אַליין. זי האָט גענוג דערפֿאַרונג מיט די סאָוועטישע ביוראָקראַטן, וועט זי זיך ספּראַווען מיט די ישׂראלדיקע און דײַטשישע אויך — "זיי זײַנען אַלע פֿון איין טייג געקנאָטן!"
זי איז געפֿאָרן מיט דער מוטער קיין ירושלים, געבראַכט זי אין דעם ביוראָ פֿון דער דאָזיקער פֿרויען־אָרגאַניזאַציע, וווּ שׂרוניע האָט געדאַרפֿט אונטערשרײַבן אַ פּאַק פּאַפּירן, און ערשט דערנאָך האָט זיך אָנגעהויבן אַ מאַטערניש. יעדעס מאָל איז אָנגעקומען אַן אַנדער בריוו, שׂרוניע זאָל דערווײַזן, וווּ פּינקטלעך זי איז געווען און ווער קאָן שריפֿטלעך באַשטעטיקן, אַז זי איז דאָרט טאַקע געווען? און אַנדערע אַזעלכע פֿראַגעס, וואָס האָבן אַרויסגערופֿן בײַ שׂרוניען ווייטיק און אַ געפֿיל פֿון אומצוטרוי צו איר, ווי זי וואָלט געוואָלט אויף אַזאַ "כיטרען אופֿן" אויסנאַרן, אָדער אויסשנאָרען געלט, וואָס עס קומט איר נישט. פֿירוניען האָט עס נישט געאַרט; זי איז אַ פּראַקטישע פֿרוי, און "לאָזט זיך נישט פֿאַרפֿירן פֿון עמאָציעס". האָט זי געשריבן אין פֿאַרשידענע אינסטאַנצן, געשיקט אַן אָנפֿראַגע אין וויניצע, אין אַן אַרכיוו, און וואָס מיינט איר, זיך דערשלאָגן אירס. שׂרוניע האָט אַליין געזען דעם דאָקומענט; אַ קאַלטער גרויל איז דורכגעלאָפֿן איבערן לײַב: איר איינציקער עדות, וואָס האָט ווי אַרויסגעשריִען פֿון יענער אומגעבראַכטער וועלט, איז אויך געווען אַ ביוראָקראַט, ווי ס׳וואָלט אים אָנגערופֿן פֿירוניע, וואָס האָט אַמאָל אַרײַנגעשריבן אין דעם קאַנטאָר־בוך בײַם קאָמענדאַנט פֿונעם לאַגער, אַז זי, שׂרוניע — אָנגעוויזן איר מיידלשער פֿאַמיליע־נאָמען — מיט איר שוועסטער כאַיוסיע הערשקאָוויטש, האָבן באַקומען אַ בינטל האָלץ, דעם 15טן דעצעמבער 1942.
ס׳האָט זיך איר נישט געלייגט אויפֿן שׂכל, אַז אַזוי פֿיל יאָרן, צווישן די טויזנטער פּאַפּקעס1), אויסגעשטעלט אויף פּאָליצעס, פֿאַרקוועטשט צווישן אַנדערע געלע, אָפּגעבליאַקעוועטע פּאַפּירן און פּאַפּירלעך, האָט זיך פֿאַרוואַלגערט דער נישטיקער "דאָקומענט", מישטיינס געזאָגט, וואָס באַשטעטיקט דעם ביטערן אמת פֿון איר קיום...
און אָט קלינגט זי, די פֿרוי, און פֿרעגט, צי מע קאָן צו איר קומען, זי זאָל דערציילן וועגן יענע יאָרן. שׂרוניע האָט אַוודאי וואָס צו דערציילן, אָבער וווּ געפֿינט מען ווערטער און כּוח עס צו טאָן? זי לייענט אין דעם "קאַמערטאָן", וואָס מענטשן האָבן איבערגעלעבט בעת דער מלחמה — די האָר שטעלן זיך איר קאַפּויער! זאָל מען מיט זיי רעדן... די פֿרוי אויפֿן טעלעפֿאָן האָט זיך אָבער אײַנגעעקשנט — יעדער איינער דאַרף דערציילן זײַן אייגענע געשיכטע, אַז די קומענדיקע דורות זאָלן עס געדענקען. שיינע ווערטער האָט גערעדט די אומבאַקאַנטע פֿרוי; שׂרוניע האָט וועגן דעם פֿריִער ווייניק געטראַכט — נישט געווען ווען, און פֿאַר וועמען... שוין זשע האָט זי געזאָלט גיין דערציילן וועגן דעם גיהנום אירע אייגענע קינדער? ס׳איז גענוג געווען, וואָס זי האָט עס אַליין דורכגעמאַכט, און האָט זיך איר גאַנץ לעבן אַרומגעטראָגן מיט דעם ווייטיק, פֿאַרשפּאַרט אין זיך.
און דאָך, זײַנען זיי צו דער באַשטימטער צײַט געקומען — די פֿרוי, וואָס האָט פֿריִער גערעדט מיט שׂרוניען טעלעפֿאָניש, עדיטע, הייסט זי, און נאָך צוויי יונגע לײַט פֿון די היגע. זיך אַרײַנגעשטעלט אַהער, מיט זייערע מכשירים, האָבן זיי באַלד אָנגעהויבן באַלעבאַטעווען, זיך אויפֿגעפֿירט פֿרײַ, ווי בײַ זיך אין דער היים; גערעדט האָבן זיי הויך, אויף עבֿרית, און ווען זיי האָבן עפּעס געדאַרפֿט בײַ שׂרוניען, האָט עדיטע עס פֿאַר איר איבערגעזעצט. קודם־כּל, האָבן זיי איבערגערוקט דאָס דיוואַנדל און געשטעלט עס אַנטקעגן פֿענצטער, דערנאָך פֿונאַנדערגענומען זייער אַפּאַראַטור און צוגעלאָנטשט זי צו דער עלעקטריע.
בעת דער גאַנצער צוגרייטונג, איז שׂרוניע געזעסן אויפֿן דיוואַנדל, וווּ מ׳האָט זי אַוועקגעזעצט, און מיט אַ געמישט געפֿיל פֿון נײַגער און פֿאַרלוירנקייט געקוקט אויף דעם אַלעמען, וואָס עס קומט פֿאָר אַרום איר. ס׳האָט זיך איר נישט געגלייבט, אַז די גאַנצע האַוועניש איז טאַקע צוליב איר, דער אַלטער אומבאַקאַנטער ייִדענע, געקומען אַהער פֿון אַ ווײַטער, פּראָווינציעלער שטאָט בעלץ, וווּ זי האָט אָפּגעלעבט עטלעכע און זיבעציק יאָר. זי האָט זיך צוגעגרייט צו דעם וויזיט: אָנגעטאָן דאָס קרעמאָווע קרימפּלען־קליידל2), מיט דרײַ גילדענע קנעפּעלעך פֿון פֿאָרנט. דוד האָט עס איר געהאַט געקויפֿט אַ האַלב יאָר פֿאַרן אַוועקפֿאָרן; אויף די פֿיס — די טונקל־ברוינע שיך, נאָך גאַנץ נײַע. שׂרוניע האָט זיי געטראָגן אפֿשר אַ דרײַ־פֿיר מאָל. די גרינע פֿאַטשיילע אירע האָט זי געלאָזט אינעם שלאָף־צימער; צונויפֿגענומען די האָר אויפֿן נאַקן, האָט זי אין זיי אַרײַנגעשטעקט די שוואַרצע ביינערדיקע האַלב־קײַלעכדיקע קאַם, באַפּוצט מיט אַ גאָלדענעם אָרנאַמענט — אַ מתּנה פֿונעם זון צו איר זיבעציקסטן געבורטסטאָג.
עדיטע, אַ שוואַרץ־חנעוודיקע פֿרוי, מיט פֿולבלעכע ליפּן, אַרום פֿערציק, ווי איר פֿירוניע, האָט זיך צוגעזעצט לעבן שׂרוניען און איר אַ גלעט געטאָן די האַנט.
— איר דאַרפֿט נישט איבערלעבן, — האָט זי ווייך געזאָגט, — איך וועל אײַך שטעלן פֿראַגעס, און איר וועט ענטפֿערן. איר דאַרפֿט אַפֿילו נישט קוקן אין דער קאַמער; קוקט אויף מיר און דערציילט עס מיר.
— מע וועט עס דערנאָך ווײַזן אויף דער טעלעוויזיע? — האָט שׂרוניע געפֿרעגט.
עדיטע האָט זיך צעשמייכלט. זעט אויס, אַז די ווערטער איז איר אויסגעקומען צו הערן שוין נישט דאָס ערשטע מאָל.
— דערווײַל דאַרפֿן מיר מאַכן די אַרבעט, אָבער מיט דער צײַט וועט עמעצער געוויס זיך פֿאַראינטערעסירן מיט דעם מאַטעריאַל; אָבער איר וועט סײַ ווי באַקומען אַ קאָפּיע פֿון דעם וואָס מיר וועלן הײַנט מאַכן.
עס האָבן זיך אָנגעצונדן די לעמפּ פֿון ביידע זײַטן, אָנגעשטעלט אויף שׂרוניען, ווי די העלע הייסע שײַן וואָלט געקאָנט אויסשיילן פֿון די ווײַטסטע ווינקעלעך פֿון איר זכּרון די אַלע פֿאַרבאָרגענע טעג און נעכט, וואָס שׂרוניע אַליין האָט זיי אַהין פֿאַררוקט און פֿאַרשלאָסן אויף זיבן שלעסער. זי האָט דערהערט די ערשטע פֿראַגעס:
— וואָס איז אײַער פֿולער נאָמען, און ווען זײַט איר געבוירן געוואָרן?
עדיטע איז שוין געזעסן אַנטקעגן איר אויף אַ בענקל. אויף די קני איז בײַ איר געלעגן אַ העפֿט, אויפֿגעבלעטערט אויף אַ ווײַסן, ציכטיקן בלאַט. זי האָט, אַפּנים, געקליבן זיך צו פֿאַרשרײַבן שׂרוניעס ענטפֿערס; און שׂרוניע האָט געענטפֿערט אויף רוסיש, ווי זי האָט עס שוין נישט איין מאָל געטאָן אין די צענדליקער אַנקעטעס, אויסגעפֿילט פֿאַר פֿאַרשידענע אינסטאַנצן, מיט וועלכע ס׳איז איר אויסגעקומען האָבן צו טאָן דאָרט און שוין דאָ אויך.
— וועקסלער סאַראַ זייליקאָוונאַ. געבוירן אין טויזנט נײַן הונדערט פֿיר און צוואַנציק, אין דער שטאָט בעלץ, בעסאַראַביע...
— ווער זײַנען געווען אײַערע עלטערן?
— דער טאַטע איז געווען אַן אָנגעשטעלטער, — האָט שׂרוניע אינעם זעלבן אָפֿיציעלן טאָן גערעדט ווײַטער, אָבער זיך מיט אַ מאָל פֿאַרהאַקט און נאָך אַ רגע אָנגעהויבן ווידער: — מײַן טאַטע, זעליג נוסנבוים, איז געווען אַ סוחר, אַ באַקאַנטער און חשובֿער מענטש אין דער שטאָט. איך געדענק, ווי די מאַמע פֿלעגט מיט שטאָלץ דערציילן, אַז ווען דער טאַטע גייט אַרײַן אין "באַנקאַ אָראַשולוּי"3), באַגעגנט אים דער פֿאַרוואַלטער בײַ דער טיר. די מאַמע, דאָבע נוסנבוים, האָט נישט געאַרבעט, געפֿירט די שטוב און דערצויגן די קינדער — מיך און מײַן עלטערע שוועסטער כאַיוסיע, חיה, הייסט עס אויף ייִדיש. אין דער היים האָט מען גערעדט ייִדיש און רומעניש. די מאַמע האָט נאָך געקענט ניט שלעכט רוסיש, ווײַל זי האָט געהאַט פֿאַרכאַפּט אַ ביסל די צײַט, ווען בעסאַראַביע האָט געהערט צום צאַרישן רוסלאַנד. ערשט נאָכן בירגער־קריג איז די טעריטאָריע אײַנגעשלאָסן געוואָרן אין גרויס רומעניע... מיר האָבן געלעבט שיין, שטיל. דער מאַמען האָט אַרויסגעהאָלפֿן אין שטוב אַ מיידל, אָבער קאָכן האָט די מאַמע תּמיד געקאָכט אַליין...
— און די ייִדישע טראַדיציעס האָט מען בײַ אײַך אויפֿגעהאַלטן? — האָט געפֿרעגט עדיטע.
— יאָ, כּשרות... אויף פּסח האָבן מיר געהאַט אַ באַזונדער געפֿעס, מ׳האָט עס געהאַלטן אויפֿן בוידעם אין אַ געפֿלאָכטענעם קויש, איבערגעדעקט מיט אַ גראָבן שטיק צײַג. כ׳געדענק נישט, אַז דער טאַטע זאָל געווען גיין אין שיל; ראָש־השנה, יום־כּיפּור — יאָ, מיט דער מאַמען געאָרעמט, ביידע שיין אָנגעטאָן, אָבער אַזוי נישט. אין שטוב, אין פֿאָדערשטן צימער, איז בײַ אונדז געהאָנגען אויף דער וואַנט זשאַבאָטינסקיס פּאָרטרעט. מײַן עלטערע שוועסטער האָט אַ שטיקל צײַט זיך געדרייט צווישן דער ציוניסטישער יוגנט. ווען זיי פֿלעגן זיך צונויפֿנעמען אויף זייערע פֿאַרזאַמלונגען, האָט זי יעדעס מאָל דעם פּאָרטרעט געשלעפּט מיט זיך... אויך די מאַמע איז געווען געזעלשאַפֿטלעך טעטיק; אַרײַנגעגאַנגען אין אַ קאָמיטעט צו העלפֿן אָרעמע קינדער, וואָס האָבן זיך געלערנט אין דער "אָרט"־שול. איר ווייסט, וואָס פֿאַראַ שולן זײַנען עס געווען? די קינדער פֿון די עלטערע קלאַסן האָבן זיך דאָרט סײַ געלערנט, סײַ באַקומען אַ פֿאַך. די מיידעלעך — שנײַדערײַ; די ייִנגלעך האָבן געקאָנט ווערן סטאָליערס, למשל. איין מאָל אין דער וואָך איז געווען דער מאַמעס דעזשור. זי האָט געקוקט, ווי די קינדער גייען אָנגעטאָן, צי ס׳איז ריין אין די קלאַסן; פֿאַרזוכט דאָס עסן, ווײַל די שילערס פֿלעגן דאָרט עסן וואַרמעס... מיר האָבן געהאַלטן אין הויף עופֿות, האָט איין מאָל די מאַמע געהייסן קוילען צען הינער און זיי אָפּטראָגן אין דער "אָרט"־שול...
שׂרוניע האָט אָפּגעזיפֿצט.
— קלייניקייטן פֿאַרגעדענקען זיך, — האָט זי זיך פֿאַרענטפֿערט, — איר ווילט, מסתּמא, הערן פֿון מיר אַנדערע זאַכן?
— און דעם אַנטיסעמיטיזם האָט איר דעמאָלט געפֿילט?
שׂרוניע האָט זיך אַ ווײַלע פֿאַרטראַכט. זי האָט אַוודאי פֿאַרשטאַנען די פֿראַגע, אָבער אירע דערמאָנונגען, פֿאַרבונדן מיט די יאָרן פֿון איר שטילער קינדהייט אונטער די ליכטיקע פֿליגל פֿון טאַטע־מאַמע, און די קורצע צײַט פֿון איר מיידלשן פֿרילינג, האָבן דווקא נישט געטראָגן אויף זיך קיין פֿלעק פֿון מענטשלעכן האַס און ווילדקייט.
— אַנטיסעמיטיזם?.. אַוודאי איז געווען אויך דעמאָלט אַנטיסעמיטיזם... פּשוט, אין יענע יאָרן האָב איך נאָך ווייניק פֿאַרשטאַנען אין אַזעלכע זאַכן. מיר האָבן געוווינט אין בעלץ אויף דער צערקאָוונע־גאַס; דאָרט האָבן געוווינט פֿאַרמעגלעכע מענטשן, ס'רובֿ ייִדן. מיר האָבן געהאַט אַ גרויסע שטוב פֿון פֿיר צימערן. אַנטקעגן אונדז האָט געוווינט איינער אַ רוסישער אימיגראַנט מיט זײַן פֿרוי. נאָך דער רעוואָלוציע איז ער אַנטלאָפֿן פֿון רוסלאַנד; ער האָט געהאַט אין בעלץ אַ זייף־פֿאַבריקל. האָט מען געזאָגט, אַז ער איז אַן אַנטיסעמיט. קיין קינדער האָבן זיי נישט געהאַט, געווען ביעזדיעטניקעס, פֿלעגט זײַן פֿרוי בעטן צו מאָל מײַן מאַמען, זי זאָל מיך אָפּלאָזן צו גיין מיט זיי אויף אַ שפּאַציר. איך בין איר, אַפּנים, געפֿעלן געוואָרן. זי האָט זיך צו מיר באַצויגן זייער גוט, געקויפֿט קאָנפֿעטן... אַוודאי, שפּעטער, אין די דרײַסיקער יאָרן, ווען די רומענישע פֿאַשיסטן זײַנען געקומען צו דער מאַכט, האָבן זיך געהערט ביטערע קלאַנגען, אַז די אַנטיסעמיטן האָבן זיך צעגאַרטלט, אָנגעפֿאַלן אויף ייִדן. איך האָב זיך דעמאָלט שוין געלערנט אין דער רומענישער גימנאַזיע, האָבן די ייִדישע גימנאַזיסטן געוווּסט, אַז דער לערער פֿון דער רומענישער ליטעראַטור, דאָמנול4) קאָנסטאַנטין, איז אַ קוזיסט5)... דערנאָך זײַנען געקומען די סאָוועטן. די גדולה איז געווען גרויס. אַ סך פֿון דער ייִדישער יוגנט, וועלכע האָבן זיך געלערנט אָדער געאַרבעט אין די גרעסערע שטעט פֿון רומעניע, האָבן זיך אומגעקערט אַהיים. שוין אויפֿן צווייטן אָדער דריטן טאָג — כ׳געקענק שוין נישט פּינקטלעך — האָט מען געביטן דאָס געלט, און פֿון די קלייטן איז ביז אַ שפּילקע אַלץ צעכאַפּט געוואָרן. מײַן טאַטע, אַ קלוגער ייִד געווען, האָט ער גיך פֿאַרשטאַנען ווער זיי זײַנען, די "באַפֿרײַער" אונדזערע. כ׳האָב איין מאָל אין אַ שפּעטן זומער־פֿאַרנאַכט — די טיר אין מײַן שלאָף־צימער איז געווען אָפֿן, ווײַל ס׳איז געווען זייער הייס — דערהערט, ווי דער טאַטע זאָגט צו דער מאַמען: "מאַדאַם נוסנבוים, קיין שטילע עלטער איז אונדז נישט באַשערט..." — ער פֿלעגט מײַן מאַמען תּמיד רופֿן אַזוי — מאַדאַם נוסנבוים. אין גיכן האָט כאַיוסיע געבראַכט אין שטוב איר חתן — אַ ייִדישער בחור, געקומען פֿון יענער זײַט, צוזאַמען מיט דער רויטער אַרמיי — סעמיאָן הערשקאָוויטש. ער האָט געאַרבעט אינעם שטאָט־ראַט, ווי אַ בוכהאַלטער, און האָט באַלד דערקלערט, אַז קיין חופּה און אַנדערע רעליגיעזע שטיק נעמט ער נישט אָן. זיי וועלן זיך פֿאַרשרײַבן אין "זאַגס"6), ווי עס פּאַסט פֿאַר עכטע סאָוועטישע בירגער. מיר זײַנען אַלע געזעסן בײַ אונדזער גרויסן טיש, פֿאַרשפּרייט מיטן ווײַסן שבתדיקן טישטעך. געטרונקען טיי מיט אײַנגעמאַכטס. איך האָב געזען, ווי מײַן טאַטע הערט וואָס דער חתן זאָגט, און בײַ יעדן וואָרט פֿאַרלירט ער פֿונעם פּנים אַ לעצט טראָפּן בלוט; מײַן מאַמע האָט עס אַוודאי באַמערקט נאָך פֿריִער פֿון מיר. איר האַנט האָט זיך פּאַוואָליע צוגערוקט צום טאַטנס האַנט און אַרומגעכאַפּט זײַנע פֿינגער. ווען סעמיאָן האָט פֿאַרענדיקט, האָט זיך באַלד דערהערט איר קול. אירע ערשטע ווערטער האָבן זיך ווי אָפּגעשטויסן פֿון זײַנע לעצטע, נישט געלאָזט קיין שמאָל־שפּאַרונקעלע צווישן זיי. זי האָט גערעדט נישט הויך, אָבער נאָר איין מאָל אין מײַן לעבן האָב איך געהערט דער מאַמען רעדן אויף אַזאַ אופֿן. אירע ווערטער קלינגען מיר נאָך ביז הײַנט אין קאָפּ: "מײַן מאַן און איך פֿאַרשטייען אַוודאי ווינציק אינעם הײַנטיקן לעבן, אָבער אָן אַ חופּה וועט קיין שידוך נישט זײַן!"
שׂרוניע האָט אָפּגעטרונקען אַ ביסל וואַסער פֿון דער טשאַשקע, וואָס עדיטע האָט איר צוגעגרייט פֿון פֿריִער. אָפּגעווישט מיט אַ פֿינגער די טראָפּנדלעך שווייס פֿון דער אייבערשטער ליפּ, האָט זי זיך דערמאָנט ווײַטער:
— און אַזוי איז טאַקע געווען: נאָכן "זאַגס" האָט מען שפּעט אין אָוונט געשטעלט בײַ אונדז אין שטוב אַ חופּה, און דער פֿאַרברענטער קאָמסאָמאָליעץ7) הערשקאָוויטש, האָט געזאָגט דעם "הרי־אַתּ", ווי עס פּאַסט פֿאַר אַ ייִדישן חתן. ערשט שפּעטער האָבן מיר זיך דערוווּסט, אַז זײַן טאַטע איז געווען אַ שוחט אין אַ שטעטל אויף אוקראַיִנע, און אַז די פּעטליוראָווצעס האָבן אים דערהרגעט. סעמיאָן אַליין איז דעמאָלט געווען נאָך אַ קינד. בכלל איז ער געווען אַ גוטער מענטש. אַ סך געהאָלפֿן, באַזונדערס, ווען מ׳האָט אָנגעהויבן אויפֿהייבן8) מענטשן און זיי פֿאַרשיקן קיין סיביר. כ׳מיין, אַז נאָר אַ דאַנק אים, האָט מען דעמאָלט נישט געטשעפּעט דעם טאַטן...
עס זײַנען פֿאַרבײַ אַן ערך פֿיר שעה. במשך פֿון דער צײַט, האָט איינער פֿון די צוויי חבֿרה־לײַט עטלעכע מאָל געבעטן שׂרוניען איבערצורײַסן איר דערציילן, און פֿלינק געביטן די טאַשמעס אין זײַן מכשיר. צווישן די קורצע איבעררײַסן, בשעת שׂרוניע האָט גערעדט, זײַנען זיי ביידע געזעסן אויף זייערע בענקלעך; דער וואָס האָט געאַרבעט מיט דעם ווידעאָ־אַפּאַראַט האָט געלייענט אַ בוך; און דער צווייטער, וואָס האָט זיך פֿריִער געפּאָרעט מיט די לעמפּ, האָט בײַם אָנהייב אויך עפּעס געבלעטערט, דערנאָך געכאַפּט אַ דרעמל. שפּעטער, ווען זי איז ווידער געבליבן אַליין, און נאָר די היץ פֿון די מעכטיקע לעמפּ, האָט זיך נאָך געהאַלטן אין דער לופֿטן, האָט זי זיך דערמאָנט אין די צוויי ישׂראלים: אַ שאָד, זי האָט דאָך אַנומלטן אָפּגעבאַקן געשמאַקע, כראָמדזשענדיקע קיכעלעך — אירע אייניקלעך האָבן זיי זייער ליב — און אין גאַנצן פֿאַרגעסן אין זיי. מילא, עדיטע איז פֿון אונדזעריקע, זי וועט איר מוחל זײַן, אָבער די צוויי שיינע בחורים — וואָס וועלן זיי איצט טראַכטן?! "אײַ, אײַ, אײַ... — האָט שׂרוניע זיך אַליין געמוסרט, — ניט גוט!.." צוריק גערעדט, האָט זי, פֿאַרטראָגן אין אירע אייגענע דערמאָנונגען, זיך ווי אָפּגעטיילט פֿונעם גאַנצן אַרום און זיך געלאָזט פֿאַרשלעפּט צו ווערן מיטן כּוח פֿונעם זכּרון.
זי געדענקט, ווי אַ היפּשע צײַט, נאָך דעם ווי דער גאַנצער מלחמה־שוידער האָט זיך פֿאַרענדיקט, פֿלעגט איר, אין מיטן דעם טאָג־טעגלעכן הו־האַ, פּלוצעם אַ זעץ טאָן אין פּנים אַ שטיק היץ און — גלײַך ווי דער רוים וואָלט זיך צעשפּאָלטן פֿאַר די אויגן — איר וואַרפֿן אַנטקעגן שפּליטערס בילדער פֿון יענער פֿינצטערער צײַט. אָבער תּיכּף, נאָך דער גליִיִקער היץ, האָט זיך געשווינד צעגאָסן איבערן לײַב אַ קאַלטער ציטער; דער אָטעם — ווי זיך אָפּגעשטעלט, און דאָס האַרץ, פֿאַרקערט אָנגעהויבן קלאַפּן אין די ריפּן, כאָטש נעם און צערײַס אויף זיך די קליידער און דאָס לײַב. זי האָט זיך אויסגעלערנט די שפּליטערס פֿון נעכטן אויסצובאַהאַלטן פֿון אַ פֿרעמד אויג, און אַפֿילו פֿון דודן, נאָך דער חתונה. די צײַט היילט, האָט זי נישט איין מאָל געהערט, אָבער בײַ זיך אַליין האָט זי געפֿרעגט: פֿאַר וואָס זשע ווערן אירע וווּנדן נישט פֿאַרהיילט? זי האָט געפֿונען קעגן יענעם שוידער איר אייגענע סגולה — די קינדער, די היים, די אַרבעט; אויף דעם יסודותדיקן דרײַעק פֿון אַ ווײַבעריש מזל האָט זיך געהאַלטן שׂרוניעס לעבן. די אַרבעט האָט זי פֿאַרלאָזט פֿאַר דער צײַט; פֿירוניע האָט געשריבן אַ דיסערטאַציע־אַרבעט, און נאַומטשיק, איר זונדעלע, פֿלעגט איין טאָג גיין אין קינדער־גאָרטן, און דערנאָך אַ וואָך זיצן אין דער היים — וווּ אַ קרענק האָט זי זיך צו אים געטשעפּעט. האָט די באָבע געמוזט שוין זיצן מיטן אייניקל. די היים איז געוואָרן אויס היים באַלד ווי שׂרוניע האָט פֿאַרשלאָסן דאָס לעצטע מאָל די טיר פֿון איר הויז און איבערגעגעבן דעם שליסל דעם נײַעם באַלעבאָס. די קינדער?... וווּ זײַנען זיי איצט? איליק מיט זײַן משפּחה איז אַוועקגעפֿאָרן קיין דײַטשלאַנד, און פֿירוניע מיט איר מישען און נאַומטשיקן האָבן זיך מיט קנאַפּע דרײַ יאָר צוריק אַריבערגעצויגן קיין טאָראָנטאָ... זאָלן זיי אַלע זײַן געזונט דאָרט, וווּ זיי זײַנען, — האָט געזיפֿצט שׂרוניע, — און הלוואַי זאָלן זיי, זייערע קינדער און קינדסקינדער קיין מאָל נישט וויסן פֿון דעם, וואָס זי האָט אין איר לעבן דורכגעמאַכט...