זי איז געבוירן געוואָרן אין 1930 אין ירושלים, אָבער שוין אַ העלפֿט פֿון איר לעבן וווינט זי אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. זי איז די טאָכטער פֿון אַ גרויסן מעטאַל-אינדוסטריאַליסט — איינער וואָס איז נישט געווען גרייט צו דיסקרימינירן צווישן זײַנע ייִדישע און אַראַבישע אַרבעטער לויט די דעמאָלטיקע באַדינגונגען פֿון דער הסתּדרותּ ("חבֿר דניאל", האָבן זיי אים געזאָגט, "דאָס איז אַן אַרבעטער-אָרגאַניזאַציע פֿון ייִדן!"); און זי איז געווען טעטיק אין ישׂראל וואָס שייך אויסגלײַכן די פּענסיע-רעכט צווישן מענער און פֿרויען.
אין 2003, האָט שולמית קעניג געוווּנען דעם בכּבֿודיקן פּריז פֿון די פֿאַראייניקטע-פֿעלקער פֿאַר מענטשן-רעכט; אַ פּריז, וואָס מע טיילט צו יעדעס פֿינף יאָר זינט 1966, און זי איז בלויז איינע פֿון די סך-הכּל פֿינף אַמעריקאַנער, וועלכע האָבן אַמאָל באַקומען דעם פּריז. די אַנדערע אַמעריקאַנער אויף דער דאָזיקער רשימה הייסן: עלינאָר רוזוועלט, מאַרטין לוטער קינג, דזשימי קאַרטער, און דזשיימס גראַנט. אַן אַנדער געווינער איז נעלסאָן מאַנדעלאַ. איר נאָמען איז שולמית קעניג, און מיר האָבן זיך לעצטנס געטראָפֿן אין איר קליינער דירה אויף דער אַפּער-וועסט-סײַד פֿון מאַנהעטן צו שמועסן וועגן איר לעבן, אירע פּאָליטישע טעטיקייטן, איר קונסט און נאָך כּל-מיני פּיטשעווקעס.
דער ערשטער אײַנדרוק וואָס עס שאַפֿט זיך בעת מע טרעט איבער די שוועל פֿון קעניגס דירהלע איז, ווי אָנגעלייגט זענען אירע אַלערליי חפֿצים, וועלכע דערציילן וועגן איר לעבנס-געשיכטע; ווי ס׳וואָלט זיך גערעדט נישט וועגן אַ פּריוואַטער דירה, נאָר אַ קונסט-גאַלעריע. מע קען דאָרט באַמערקן די קונסט-אָביעקטן וואָס זי און איר מאַן האָבן אי געזאַמלט דורך די יאָרן בעת זייערע רײַזעס איבער דער וועלט, פּראָטעזשירנדיק די ווערטן פֿון מענטשן-רעכט; אי די קונסט, וואָס זי האָט אַליין געשאַפֿן, למשל: סטאַטועס, געמאַכט פֿון אַלטע אינדוסטריעלע גראַוויר-מאַשינען וואָס איר טאַטע האָט פֿאַרמאָגט. זי איז גרייט צו דערציילן, און הייבט אָן פֿון דעם, ווי אַזוי זי האָט פֿאַרלאָזט מדינת-ישׂראל צום ערשטן מאָל.

דאָס אַלטע שטעטל טראַקײַ, וואָס געפֿינט זיך נישט ווײַט פֿון ווילנע, איז באַקאַנט אויף ייִדיש ווי טראָק. דער באַרימטער טראָקער שלאָס, דער גרעסטער אין ליטע; דער היסטאָרישער נאַציאָנאַלער פּאַרק און די דאָרפֿישע געסלעך, ציִען צו טוריסטן פֿון גאַנץ אייראָפּע. דאָס שטעטל איז אָבער אויך באַקאַנט ווי די היים פֿון אַן אוניקאַלער ייִדישער שפּראַך — דער טראָקער דיאַלעקט פֿון קאַראַיִמיש.
אין פֿאַרגלײַך מיט די "געוויינטלעכע" רבנישע ייִדן, גלייבן נישט די קראָים — אַ ייִדישע סעקטע, וועלכע האָט שוין עקזיסטירט מיט איבער אַ טויזנט יאָר צוריק — אין דער אויטאָריטעט פֿון תּורה־שבעל־פּה. דער פֿריִיִקער עטאַפּ פֿון דער קראָיִשער געשיכטע בלײַבט אומקלאָר. ס׳איז קלאָר, אַז די פֿאַרשפּרייטונג פֿון דער דאָזיקער באַוועגונג אינעם אַמאָליקן מיטל־מיזרח איז געווען פֿאַרבונדן מיט די אינטענסיווע רעליגיעזע דיספּוטן נאָכן אויפֿקום פֿון איסלאַם. אַ טייל היסטאָריקער האַלטן, אַז די קראָים זענען ממשיך, אויף אַ געוויסער מאָס, די עלטערע שיטה פֿון די צדוקים.
מע קאָן זאָגן, אַז די קולטור פֿון די קראָים איז געווען באַגרינדעט, בײַם אָנהייב, אויף זייער אָפּלייקענונג פֿון דער תּלמודישער ייִדישקייט — דהײַנו, אויף אַ נעגאַטיוון פּרינציפּ. אַזוי ווי אינעם פֿאַל פֿון די קריסטן־פּראָטעסטאַנטן, האָט זיך אָבער בײַ די קראָים אַנטוויקלט אַן אייגענע טראַדיציע — פֿאַקטיש, אַן אייגענע רעליגיע, וועלכע איז געבליבן, פֿונדעסטוועגן, תּמיד דיאַלעקטיש פֿאַרבונדן מיט דער טראַדיציאָנעלער רבנישער ייִדישקייט.

ווי אומגלויבלעך זאָל עס ניט קלינגען, בין איך אַ מאָל געווען יונג און האָב זיך ניט באַשעפֿטיקט (לכל-הפּחות, פּראָפֿעסיאָנעל) מיט ייִדיש. מײַן פֿאַך איז דעמאָלט געווען פֿאַרבונדן מיט פּראָיעקטירן כּלערליי זאַכן, און דאָס האָט אויך געמיינט — אַ סך אַרומצופֿאָרן איבערן לאַנד. מיר איז עס דווקא געווען צום האַרצן, ווײַל דער סאָוועטן-פֿאַרבאַנד איז דאָך געווען אַ ריזיק אָרט, פֿול מיט אינטערעסאַנטע ערטערלעך. אמת, בײַם אַרומרײַזן האָב איך אין קורצן פֿאַרשטאַנען, אַז דאָס לעבן ווערט גאָר ניט באַרײַכערט פֿון באַזוכן אייניקע שטעט. מײַן ווײַב, ווען מיר האָבן זיך באַקענט, האָט מיך אויסגעלערנט צו קלאַסיפֿיצירן די שטעט לויט דער צײַט, וועלכע דו ווילסט דאָרטן פֿאַרברענגען: 10 מינוט, אַ שעה, און אַזוי ווײַטער.
די ערשטע שטאָט אין מײַן לעבן, פֿון וועלכער איך האָב געוואָלט גלײַך אַנטלויפֿן, איז געווען סאַראַנסק, די הויפּט-שטאָט פֿון מאָרדאָוויע, וואָס איז אַ מין רעפּובליק אין באַשטאַנד פֿון רוסלאַנד. באַקאַנט איז די געגנט, בפֿרט, מיט אירע אַרבעט-לאַגערן פֿאַר תּפֿיסהניקעס. ווען איך בין געפֿאָרן אַהין, האָט מען מיך געוואָרנט, און איך האָב עס אַליין דערהערט, אַז די תּושבֿים האָבן דאָרטן גערעדט אַ ווילד רוסיש, שטאַרק איבערגעשאָטן מיט זידלווערטער. אפֿשר איז עס אַ פּועל-יוצא פֿון דעם, וואָס די באַפֿרײַטע תּפֿיסהניקעס פֿלעגן זיך באַזעצן ניט ווײַט פֿון די לאַגערן. און אפֿשר איז דער מצבֿ איצט אַן אַנדערער — מײַן דערפֿאַרונג שטאַמט פֿון אַ מאָל — איך האָב דאָרטן פֿאַרבראַכט איין טאָג אין יאָר 1975 און בין געווען צופֿרידן, אַז די געשעפֿטן מײַנע האָט זיך מיר אײַנגעגעבן אויסצוסדרן זייער גיך: כ׳בין געקומען אין דער פֿרי, אַוועקגעפֿאָרן אויף דער נאַכט און קיין מאָל ניט געוואָלט זיך אַהין אומקערן.
וועגן מײַן פֿאַר-היסטאָרישן באַזוך פֿון סאַראַנסק האָב איך זיך דערמאָנט, לייענענדיק וועגן די לעצטע אַוואַנטורעס פֿון דער וועלט-באַרימטער פֿיגור, דעם 64־יאָריקן זשיראַר דעפּאַרדיע. אָנגעהויבן האָט זיך עס ווי אַ פּראָטעסט קעגן די משונה-הויכע שטײַערן אין פֿראַנקרײַך. תּחילת האָט דעפּאַרדיע געלאָזט וויסן, אַז ער וויל ווערן אַ בעלגישער בירגער. אָבער אין גיכן האָט זיך דער סיפּור-המעשׂה געביטן, און ער איז געוואָרן אַ רוסישער בירגער.

דער פּוילישער פּרעמיער דאָנאַלד טוסק האָט אַ חשובֿן עצה-געבער מיטן נאָמען איגאָר אָסטראַכאָוויטש, וואָס איז 45 יאָר אַלט און זיצט אינעם קאַבינעט פֿונעם פּוילישן פּרעמיער.
אָסטראַכאָוויטש האָט נאָר וואָס אָנגעשריבן אַ ראָמאַן "די נאַכט פֿון די לעבעדיקע ייִדן".
דער ראָמאַן, ווײַזט זיך אַרויס, איז דווקא אַ גוטער. אָבער פֿאַר וואָס האָט ער זוכה געווען מען זאָל אים דערמאָנען אויף די שפּאַלטן פֿון "פֿאָרווערטס"? ווײַל ער פֿאַרנעמט זיך מיט די ייִדן אין וואַרשע. וואַרשע, ווי באַקאַנט, איז געווען כּמעט האַלב ייִדיש פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה. ס׳רובֿ ייִדן דאָ זענען אומגעקומען. דאָס הייסט, אַז אין וואַרשע האָבן מיר מער טויטע ווי לעבעדיקע ייִדן.
די צוויי העלדן פֿונעם ראָמאַן "די נאַכט פֿון די לעבעדיקע ייִדן" זענען טאַקע צוויי טויטע; אַ ייִד און זײַן טאָכטער, וואָס זענען אומגעקומען בשעת דעם אויפֿשטאַנד אין וואַרשעווער געטאָ, און זײַנען אַרויס פֿון די רויִנען, כּדי צו זען ווי וואַרשע האָט זיך איבערגעאַנדערשט אין די לעצטע יאָרן. דער טאָכטער פֿעלט אַ האַלב פּנים, אָבער זי איז דווקא אַ פֿריילעכע און וויל געניסן פֿון איר יונג לעבן, כאָטש נאָכן טויט. דער טאַטע און די טאָכטער ווילן, למשל, זען די נײַע, אַזוי גערופֿענע "מאָלס", אָדער די אײַנקויף־צענטערס, וואָס מען האָט לעצטנס געבויט אין דער שטאָט. דער נײַער קאַפּיטאַליזם געפֿעלט זיי. נאָך יאָרן זיך געפֿינען אין די חורבֿות עסן זיי אַ געשמאַקן טאָרט אין אַ נײַעם קאַפֿע, און בכלל דאָס נײַע פּוילן, וווּ קאָנסומעריזם זיגט איבער קאַטאָליציזם, געפֿעלט זיי.
דער ראָמאַן איז אָנגעשריבן אינעם זשאַנער פֿון קולט־פֿילמען און איז נאָך אַ באַווײַז, אַז דער חורבן איז אַ טעמע פֿון כּל־המינים קינסטלערישע זשאַנערן.

די וועלט טיילט זיך אויף "מיר" און "זיי." "מיר", זײַנען דער "עסטאַבלישמענט," די עטאַבלירטע, אָנגענומענע געזעלשאַפֿט, דאָס געזעמל, דאָס קרײַזל, די חבֿרותא וואָס רעדט און פֿירט כּמעט אַן ענלעך לעבן. "זיי", פּאַסן זיך נישט אַרײַן. "זיי" זײַנען מחוץ הגדר, פֿון דער צווייטער זײַט פּלויט. "זיי" זעען אויס אַנדערש, רעדן אַנדערש, טראַכטן אַנדערש און פֿירן זיך אַנדערש. פֿאַר "זיי" צו ווערן "מיר" מוז מען צופּאַסן זיך, און נישט אַלע "זיי" זײַנען דאָס מסוגל צו טאָן. דער עיקר, דער וואָס האָט זיך נאָך נישט אויסגעקאָכט אינעם שמעלצטאָפּ וואָס רופֿט זיך אַמעריקע, איז נאָך נישט אַ "הינעדיקער" ווי די קאַרפּאַטן־ייִדן פֿלעגן רופֿן די דרויסנדיקע. און אַזוי ווי איך בין געווען אַ דרויסנדיקע, ווייס איך ווי שווער עס איז אָנגעקומען אַרײַנצופּאַסן זיך אין די רייען פֿון דער גייענדיקער פּיעכאָטע.
סאַמע אָנהייב פֿופֿציקער יאָר בין איך אַרײַן אין זיבעטן קלאַס פֿון אַ לאָקאַלער שולע אין דער בראָנקס. אַלע אין דער פֿרי פֿלעגט מען זיך פֿאַרזאַמלען אין אַלגעמיינעם זאַל אָפּצוגעבן די שבֿועה צו דער אַמעריקאַנער פֿאָן, זינגען די קריסטלעכע "גאָטעס־תּפֿילה," און אַזוי ווי כ׳האָב ווייניק וואָס פֿאַרשטאַנען, בין איך געווען אונטערן אײַנדרוק, אַז דאָס איז אַמעריקע. די לערערינס האָבן אַלע אויסגעזען ווי צווילינג־שוועסטער. זיי האָבן געמוזט אַרויסקומען פֿון דעם זעלבן קאַטוילישן סעמינאַר ווײַל פֿון זיי האָט געווייעט מיט נאָנעשאַפֿט. זיי האָבן זיך געקליידט אין טונקל געוואַנט וואָס איז געהאָנגען אויף זיי ווי אויף אַ וועשלקע. די אויגן — אויסגעברענטע לאַמטערנס, דאָס פּנים באַשאָטן מיט בראָדעווקעס, מיט אַ מעדאַליאָנטשיק אַרום דעם האַלדז. אונדזערס איז געווען אַ מיידלשע שולע, האָבן אַלע מיידלעך אויסגעזען דראָנגעוואַטע. פֿון פֿאָרנט פּלאַטשיק ווי אַ ברעטל, פֿון הינטן אײַנגעקאָרטשעט. געווען צווישן די סטודענטקעס אויך אַ פּאָר שיינע, זגראַבנע און געשיקטע ייִדישע מיידלעך, אָבער זיי האָבן זיך געהאַלטן פֿון דער ווײַטנס; פֿאַרריסן בײַ זיך און שטאָלץ וואָס זיי זײַנען עכטע אַמעריקאַנער קנאָספּן, און מיר, די "גרינע," האָבן אַ קנאַפּן שײַכות צו זיי. רעדן מיט "גרינע" האָט זיי נישט געפּאַסט, האָבן זיי צו אונדז צוגעשמייכלט ווי צו אַ קראַנק לאָשיקל.

די וואָך האָבן צענדליקער מענטשן, וועלכע האַלטן זיך פֿאַר ייִדן אָפּשטאַמיקע פֿונעם פֿאַרלוירענעם שבֿט מנשה, פֿאַרלאָזט זייער שטעטל אין צפֿון־מיזרח אינדיע און עולה געווען קיין ישׂראל.
די עליה איז אַ פּועל־יוצא פֿון אַ רעזאָלוציע, דורכגעפֿירט פֿון פּרעמיער בנימין נתניהוס קאַבינעט אין אָקטאָבער, צו דערלויבן 275 מיטגלידער פֿון דער בני־מנשה, זיך צו באַזעצן אין ישׂראל במשך פֿון די קומענדיקע צוויי חדשים. די וואָך איז געקומען די ערשטע גרופּע פֿון 53 מענטשן.
די בני־מנשה וווינען הײַנט אין די אינדישע שטאַטן מיזאָראַם און מאַניפּוּר, און זאָגן, אַז זייערע אָבֿות האָבן זיך דאָרט באַזעצט, נאָך דעם ווי די אַשורים האָבן זיי פֿאַרטריבן, אינעם 8טן יאָרהונדערט פֿאַר דער איצטיקער צײַט־רעכענונג. אינעם 19טן יאָרהונדערט האָבן בריטישע מיסיאָנערן זיי געשמדט צו דער קריסטלעכער רעליגיע, אָבער במשך פֿון די פֿאַרגאַנגענע 60 יאָר, האָבן זיי זיך אומגעקערט צו ייִדישקייט.
מײַקל פֿרוינד, דער דירעקטאָר פֿון "שבֿי־ישׂראל" — אַ ישׂראלדיקע אָרגאַניזאַציע, וואָס העלפֿט די "פֿאַרלוירענע" און "באַהאַלטענע" ייִדן איבער דער וועלט — איז מיטגעפֿאָרן מיט זיי אויפֿן עראָפּלאַן, און האָט געזאָגט דעם "פֿאָרווערטס", אַז די שטימונג איז געווען זייער אַ רירנדיקע.
"די בני־מנשה ווײַזן בטבֿע נישט אַרויס זייערע געפֿילן אין דער עפֿנטלעכקייט," האָט פֿרוינד געזאָגט דעם "פֿאָרווערטס". "אָבער ווען מיר האָבן געלאַנדעט אין בן־גוריון פֿליפֿעלד, האָבן זיי אויסגעשאָסן אין אַ געשריי און אַפּלאָדירט. בײַם טויער האָבן זיי אויף אַ קול געמאַכט אַ שהחיינו, און געזונגען די ׳התּקווה׳. אַ צאָל פֿאַרבײַגייער, ישׂראלים און טוריסטן, זענען צוגעקומען און מיטגעזונגען מיט זיי."
"זיי האָבן געוואַרט אַזוי פֿיל יאָרן פֿאַר דעם מאָמענט; איז עס, אַוודאי, געווען זייער עמאָציאָנעל," האָט געזאָגט צבֿי כאַוטע, אַ מיטגליד פֿון דער בני־מנשה, וואָס האָט עולה געווען מיט צען יאָר צוריק, און איז געקומען באַגריסן די נײַע אימיגראַנטן אויפֿן פֿליפֿעלד. "אַ סך פֿון זייערע קרובֿים וואָס וווינען דאָ, זענען אויך געקומען; מענטשן, וואָס זיי האָבן נישט געזען יאָרן לאַנג, האָט מען זיך אַרומגעכאַפּט און געוויינט."

במשך פֿון דרײַ טעג, פֿונעם 16טן ביזן 18טן דעצעמבער, האָבן זיך אין דעם "שעראַטאָן־האָטעל" אין שיקאַגע צונויפֿגעזאַמלט אַ פֿינף הונדערט ייִדישע וויסנשאַפֿטלער אָנטייל צו נעמען אין דער 44סטער יערלעכער קאָנפֿערענץ פֿון "דער אַסאָציאַציע פֿאַר ייִדישע לימודים" (AJS). דער געביט פֿון חכמת-ישׂראל, אָדער "וויסענשאַפֿט דעס יודענטומס", האָט זיך ווי באַוווּסט אַנטוויקלט אין דײַטשלאַנד אין 19טן יאָרהונדערט, מיטן ציל צו פֿאָרשן אויף אַ מאָדערנעם אופֿן אַזעלכע תּחומים ווי "ייִדישע געשיכטע" און "ייִדישע קולטור". אין צפֿון־אַמעריקע איז מען ממשיך מיט דער דאָזיקער מיסיע דורך אַזעלכע אַסאָציאַציעס, ווי עיי. דזשיי. עס, וואָס שטייט אין צענטער פֿון דער הײַנטיקער אינדוסטריע פֿון "ייִדישע-שטודיעס"
וויכטיק אויף אַזעלכע אונטערנעמונגען איז צו מאַכן שלום מיטן פֿאַקט, אַז ס׳איז פּשוט אוממעגלעך צו טאַנצן מיט איין תּחת אויף אַלע חתונות. אויב מע פּראָבירט "בשום-אופֿן נישט צו פֿאַרפֿעלן" דעם פֿערטן צי דעם פֿינפֿטן "גאָר וויכטיקן פּאַנעל", אָדער דעם צווייטן צי דריטן קבלת-פּנים אין איין טאָג, — פֿאַלט מען ממש פֿון די פֿיס. וואָס איז אפֿשר יאָ נייטיק — פֿאָרצולייגן צו גרינדן אַ נײַע "אָקופּירט עיי. דזשיי. עס!" באַוועגונג, וואָס זאָל דורכמאַרשירן דורך די גאַסן און סקווערן פֿון שיקאַגע, אַרײַנגערעכנט דעם באַרימטן "היימאַרקעט סקווער", און פֿאָדערן אַן אַכט שעהדיקן אַרבעטסטאָג אויף דער קאָנפֿערענץ. אָבער דאָס איז נאָר מײַן פּערזענלעכע מיינונג...
דעם אמת געזאָגט, רעדט זיך וועגן זייער אַ וויכטיקער אונטערנעמונג און דער סימן דערצו ליגט אין די גאָר אינטערעסאַנטע פּאַנעלן וואָס איך האָב באַזוכט און אין זיי זיך באַטייליקט. בײַם ערשטן פּאַנעל, אונטער דעם טיטל "ייִדישע אָפּקלאַנגען צום ראַסיזם נאָכן חורבן", דוד סלוצקי (מאָנאַש־אוניווערסיטעט), דן דזשיי. פּאַקעט (טרוי אוניווערסיטעט), און שירלי גילבערט (אוניווערסיטעט פֿון סאַוטהאַמפּטאָן) — האָבן באַהאַנדלט די טעמע אין דרײַ פֿאַרשידענע געאָגראַפֿישע ערטער.

דעם פֿאַרגאַנגענעם האַרבסט האָב איך געהאַט די גרויסע זכיה צו דינען ווי אַ לערער־אַסיסטענט (TA בלע״ז) אין אַ קורס וועגן "מין און דער מאָדערנער ייִדישער געשיכטע". דער דאָזיקער "מין" מיינט ניט פּשוט "סאָרט", פֿאַרשטייט זיך, אויך ניט דער גראַמאַטישער מין (דער/די/דאָס), נאָר מין אין אַלגעמיין, לויטן הײַנטיקן פֿאַרשטאַנד: די מענערישע אָדער פֿרוייִשע אידענטיטעט, אַזוי ווי זי ווערט פֿאָרגעשטעלט אין דער געזעלשאַפֿט. מין אין דעם זינען שטעלט מען אַקעגן סעקס, דער פּשוטער ביאָלאָגישער קאַטעגאָריע. אַזוי מאַכט זיך, אַז אַ מענטש קען לויט זײַן ביאָלאָגיע זײַן אַ פֿרוי, בשעת ער פֿילט און פֿאַרשטייט זיך ווי אַ מאַן — אָדער פֿאַרקערט. דערפֿאַר מאַכט מען הײַנט אַזוי פֿיל "סעקס־בײַט" אָפּעראַציעס פֿאַר מענטשן וואָס פֿילן זיך ניט אין דער היים אין זייער ביאָלאָגישן סעקס. עס זײַנען אויך דאָ אַ סך אומקלאָרע פֿאַלן, אַזוי ווי בײַ איינ(ער/עם) פֿון די סטודענטן אין מײַן קלאַס, ווען דער מענטש פֿילט זיך ווי ניט קיין זכר און ניט קיין נקבֿה, נאָר עפּעס אין צווישן. דערצו דאַרף דער מין אָדער סעקס ניט האָבן קיין שײַכות מיט דער סעקסועלער אָריענטאַציע — העטעראָסעקסועל אָדער האָמאָסעקסועל, למשל. און דאָס נעמט נאָך ניט אַרײַן אַזעלכע, וואָס זײַנען אין זייער ביאָלאָגיע טאַקע געמישט, וואָס אַזאַ מענטש קען הייסן אויף ייִדיש הערמאַפֿראָדיט, אַנדרוגינוס, אָדער טומטום.
בקיצור, מין איז אַ גאַנצע תּורה, אַ וויסנשאַפֿט פֿאַר זיך, וואָס איז געוואָרן זייער פּאָפּולער אין דער אַקאַדעמישער פֿאָרשונג זינט די 1970ער יאָרן, ווען די געזעלשאַפֿט האָט צוביסלעך אָנגעהויבן אַכטונג געבן אויף די רעכט פֿון פֿרויען, האָמאָסעקסואַליסטן, און אַנדערע באַעוולטע גרופּעס. פֿאַר וואָס די גראַדויִר־שול האָט מיך אויסגעקליבן צו זײַן דער לערער־אַסיסטענט אין דעם קורס איז מיר ניט קלאָר, ווײַל אַ מענטש וואָס ווייסט ווייניקער פֿון מיר וועגן מין און זעקס דאַרף מען זוכן מיט ליכט. אָבער דערפֿאַר איז דער קורס געווען אַ גאָלדענע געלעגנהייט אויסצופֿילן די בלויזן אין מײַן דערציִונג, ספּעציעל וואָס שייך פֿרויען. ווײַל, דער עיקר, האָט דער קורס באַהאַנדלט די ראָלע פֿון פֿרויען אין דער ייִדישער געשיכטע, און ס׳איז אפֿשר ניט קיין חידוש, אַז כּמעט אַלע סטודענטן זײַנען אויך געווען פֿרויען.

יצחק גנוז — "חתן־האור" תשע״ג

שוין 20 יאָר ווי "אַגודת־הסופֿרים העבֿרים במדינת־ישׂראל" — דער פֿאַרבאַנד פֿון די העברעיִשע שרײַבער אין מדינת־ישׂראל — מערקט אָפּ דעם יום־טובֿ חנוכּה מיט אויסוויילן אַ "חתן־האור" — אַ "פּרײַזטרעגער פֿון ליכט", איינעם פֿון די העברעיִשע שרײַבער אין לאַנד, פֿאַר דעם יאָר תשע״ג.
הײַיאָר איז דער דאָזיקער פּרעסטיזשפֿולער טיטל, פּרעזענטירט געוואָרן דעם באַקאַנטן ייִדיש־העברעיִשן שרײַבער און דיכטער יצחק גנוז. דאָס איז ניט דער איינציקער פּרײַז, וואָס יצחק גנוז האָט באַקומען במשך די לעצטע פֿאַרגאַנגענע יאָרן פֿאַר זײַן ליטעראַרישער שעפֿערישקייט, פֿאַר זײַן בײַטראָג צו דער מאָדערנער ליטעראַטור סײַ אין ייִדיש און סײַ אין העברעיִש.
מיט עטלעכע יאָרן צוריק האָט ער באַקומען דעם ליטעראַטור־פּרײַז א״נ פֿון דעם פֿאַרשטאָרבענעם פּרעמיער־מיניסטער לוי אשכּול ז״ל. דעם דאָזיקן פּרײַז האָט אים פּרעזענטירט אין נאָמען פֿון פּרעמיער־מיניסטער בנימין נתניהו די מיניסטאָרין פֿאַר קולטור און ספּאָרט לימור ליבֿנת, וועלכע האָט אויך אויסגעדריקט איר אייגענע מיינונג און אָנערקענונג פֿאַר זײַן בײַטראָג צו דער מאָדערנער העברעיִשער ליטעראַטור.
אין די מאָטיוון פֿון דער זשורי ווערט צוו״אַנד געזאָגט, אַז "די שאַפֿונגען פֿון יצחק גנוז שטעלן מיט זיך פֿאָר אַ מצבֿה אויף אַ תּקופֿה פֿון דעם ייִדנטום אין גלות, אויף דעם אומקום פֿון זײַן משפּחה, אויף דעם חורבן פֿון ייִדיש־לעבן אין מיזרח־אייראָפּע".
מיט צוויי יאָר צוריק האָט יצחק גנוז באַקומען דעם "רובינליכט־פּרײַז" אין לייוויק־הויז אין תּל־אָבֿיבֿ. אין די מאָטיוון פֿון דער זשורי פֿון דעם פּרײַז ווערט צוו״אַנד געזאָגט, אַז "זײַענדיק אײַנגעוואָרצלט אין דער ייִדישער טראַדיציע, האָט יצחק גנוז געפֿונען אַן אייגנאַרטיקן גלײַכגעוויכט צווישן דער ייִדישער טראַדיציע, צווישן דער אייראָפּעיִשער ייִדישער ירושה און דער ארץ־ישׂראלדיקער קולטור".

קאַטאָוויץ איז נאָך איין שטאָט, וואָס יוסף סטאַלין האָט איבערגעגעבן די פּאָליאַקן ווי אַ מתּנה נאָך דער צווייטער וועלט־מלחמה.
אין מיזרח־פּוילן געפֿינען זיך די וואָקזאַלן אויסערהאַלב דער שטאָט, ווי דער שטייגער איז געווען אין רוסלאַנד. אין קאַטאָוויץ געפֿינט זיך דער וואָקזאַל אין מיטן שטאָט — אַזוי ווי דער שטייגער איז אין דײַטשלאַנד. די אַרומיקע גאַסן זעען אויס פּונקט ווי אין פֿראַנקפֿורט אָדער בערלין.
אין קאַטאָוויץ איז פֿאַראַן אַ קליינע ייִדישע קהילה וואָס דערמאָנט מיט שטאָלץ, אַז טאַקע בײַ זיי, אין קאַטאָוויץ, האָבן זיך געטראָפֿן די ערשטע ציוניסטן. וולאָדזשימיעזש קאַץ, דער ראָש פֿון דער קהילה, ווײַזט די געסט דאָס הויז, וווּ אין יאָר 1884 האָבן די אַזוי גערופֿענע חובֿבֿי־ציון מיט לעאָן פּינסקער בראָש אָרגאַניזירט די קאַטאָוויצער קאָנפֿערענץ.
קאַץ דערציילט אָבער וועגן פֿרישע צרות וואָס די ייִדישע קהילה האָט פֿון די נײַע אימיגראַנטן — די אַראַבער. אין די 1960ער יאָרן זענען געקומען די אַראַבישע סטודענטן זיך לערנען אין פּוילן. עטלעכע פֿון זיי האָבן חתונה געהאַט מיט פּוילישע פֿרויען און זענען געבליבן אין קאַטאָוויץ, ווי אין אַ סך אַנדערע פּוילישע שטעט. דער קאָמוניסטישער בלאָק איז געווען געשטימט פּראָ-אַראַביש, און די יונגע אַראַבישע סטודענטן האָבן באַקומען דאָ אַ שיינע פֿינאַנציעלע שטיצע.
זייערע פּוילישע פֿרויען האָבן זיך איסלאַמיזירט, אָבער זיי האָבן געלעבט כּמעט גאַנץ נאָרמאַל; יעדנפֿאַלס, אויף דער גאַס האָבן זיי אויסגעזען נישט אַנדערש ווי די אַנדערע פּוילישע פֿרויען. אין די לעצטע יאָרן אָבער זענען געקומען קיין קאַטאָוויץ אין גאַנצן אַנדערע אַראַבער. קיינער ווייסט נישט וואָס זיי טוען. זיי זענען נישט קיין סטודענטן. זיי אַרבעטן נישט. אָבער עמעצער גיט זיי געלט. הראיה האָט איר — זיי האָבן פֿון וואָס צו לעבן. זיי דרייען זיך אַרום דעם אָרטיקן מעטשעט און טעראָריזירן די אַלטע קהילה. וואָס הייסט, די אַלטע קהילה?
דאָס מיינט די אַראַבישיע אינזשענערן און דאָקטוירים, וואָס זענען געבליבן אין פּוילן נאָך פֿון די זעכציקער יאָרן. און ווי אַזוי טעראָריזירן זיי די אַלטע אימיגראַנטן? זיי פֿאָדערן, למשל, אַז זייערע פּוילישע פֿרויען זאָלן באַדעקן זייערע פּנימער, ווי סע פֿירט זיך אין סאַודיע.

דעם 17טן דעצעמבער 2012, צו 88 יאָר, איז געשטאָרבן דער געוועזענער סענאַטאָר פֿון האַוואַיִ דאַניעל אינוּוויי, אַ גרויסער פֿרײַנד פֿון מדינת־ישׂראל. ווען האַוואַיִ איז געוואָרן דער 50סטער שטאַט פֿון די פֿאַראייניקטע שטאַטן, אין 1959, איז ער אויסגעוויילט געוואָרן צום קאָנגרעס, און דרײַ יאָר שפּעטער צום סענאַט, וווּ ער איז געבליבן ביז זײַן טויט: די צווייט־לענגסטע קאַדענץ אין דער אַמעריקאַנער געשיכטע. זײַנע טאַטע־מאַמע האָבן אימיגרירט פֿון יאַפּאַן, און ווען די יאַפּאַנער האָבן אַטאַקירט פּערל־האַרבאָר אין 1941, האָט ער געוואָלט ווערן אַ סאָלדאַט, אָבער דאָס איז אים אָנגעקומען נישט אַזוי לײַכט צוליב דעם אַנטי־יאַפּאַנישן סענטימענט וואָס האָט דעמאָלט געהערשט אין אַמעריקע. נאָך דעם ווי ער האָט עס סוף־כּל־סוף אויסגעפּועלט, האָט ער פֿאַרדינט עטלעכע מעדאַלן פֿאַר זײַן העלדישקייט בעת די שלאַכטן אין אייראָפּע.
זײַן ביאָגראַפֿיע שפּיגלט אָפּ די קאָמפּליצירטע געשיכטע און געזעלשאַפֿט אין האַוואַיִ. בשעת מײַן וויזיט דאָרטן, אָנהייב דעצעמבער, האָב איך כּסדר געדאַרפֿט זיך פֿרעגן, צי איך געפֿין זיך טאַקע אין אַמעריקע? די האַוואַיער שפּראַך פֿאַרמאָגט בלויז 13 אותיות. ס׳רובֿ אײַנוווינער און טוריסטן שטאַמען פֿון די אַזיאַטישע לענדער — יאַפּאַן, כינע, וויעטנאַם און קאָרעע. יאַפּאַניש איז דאָרטן די צווייטע שפּראַך, אַזוי ווי שפּאַניש אין ניו־יאָרק. אָבער דער עיקרדיקער אונטערשייד מיט די אַנדערע שטאַטן איז אַוודאי די לאַנדשאַפֿט — אַלטע וווּלקאַנען אין מיטן פֿון די אינדזלען, אַרומגערינגלט פֿון גרויסע, לויטערע פּלאַזשען בײַם ים. דערצו איז דער געוויינטלעכער האַוואַיער אַ רויִקער טיפּ, אָבער אינעווייניק ברענט אַ שטילע שׂינאה צום ווײַסן אַמעריקאַנער פֿאָלק, וואָס האָט זיך אַרײַנגעריסן אין דעם גן־עדן מיט מער ווי אַ הונדערט יאָר צוריק.

מיט איבער אַ וואָך צוריק האָט אַ ברוקלינער זשורי דערקלערט, אַז נחמיה וועבערמאַן, אַן אָנגעזעענער 54־יאָריקער טעראַפּעפֿט אָן אַ ליצענץ, איז שולדיק אין האָבן סעקסועל באַלעסטיקט במשך פֿון צוויי־און־אַ־האַלב יאָר אַ יונג מיידל, וואָס מע האָט געשיקט צו אים נאָך גײַסטיקער הילף. די באַלעסטיקונג האָט זיך אָנגעהויבן ווען זי איז געווען בלויז צוועלף יאָר אַלט.
בעת דעם מישפּט, האָט מען זיך אויך דערוווּסט, אַז וועבערמאַן געהערט צום ועד־הצניעות — אַן אומפֿאָרמעלער קאָמיטעט, וואָס פֿאַרזיכערט, אַז יעדער אין דער קהילה זאָל זיך אויפֿפֿירן לײַטיש.
טאַקע דערפֿאַר האָט אויסגעזען אַזוי אויסטערליש, וואָס דווקא אַ מענטש פֿונעם ועד־הצניעות זאָל באַשולדיקט און פֿאַרמישפּט ווערן פֿאַר פֿאַרגוואַלטיקן אַ מיידל. יאַנקל, אַ סאַטמערער טאַטע פֿון זיבן קינדער, וועלכער אַרבעט אין אַ פֿאָטאָ־געשעפֿט אין מאַנהעטן, איז געווען ספּעציעל אויפֿגעבראַכט, וואָס וועבערמאַן האָט אויסגעניצט זײַן פּאָזיציע אינעם ועד־הצניעות צו באַקומען צוטריט צו דעם מיידל.
"מײַן טאָכטער איז גראַדע געוואָרן אַרויסגעוואָרפֿן פֿון סאַטמאַר, און מ׳האָט מיר אויך געצוווּנגען גיין צו וועבערמאַן נאָך זײַן היילונג," האָט יאַנקל דערציילט. "איך האָב אָבער גראַד אײַנגעזען, אַז דאָס איז אַ משוגענער ׳מאָני־ביזנעס׳ [קרום געלט־געשעפֿט] און מײַן טאָכטער איז צו איידל און שיין — ער וועט זיך צו איר נאָך חלילה טשעפּען. האָב איך איר געשיקט קיין באָראָ־פּאַרק לערנען. איצט וועט זי נישט קענען קיין שיינע שידוכים טאָן, אָבער פֿאָרט בעסער ווי ווערן גערייפּט [פֿאַרגוואַלדיקט]."