צווישן די זאַכן, וואָס האָבן לעצטנס היפּש געביטן — דווקא צום בעסטן — מײַן לעבן, פֿאַרנעמט זייער אַ בכּבֿודיק אָרט דער "סקײַפּ". הגם איך בין שוין צוגעוווינט געוואָרן צו דעם דאָזיקן "שפּילכל", כאַפּ איך זיך צו מאָל, אַז ס׳איז דאָך באמת אַ נס, וואָס פֿאַראייניקט, דערצו אומזיסט, מענטשן אומאָפּהענגיק פֿון דעם מהלך וואָס ליגט צווישן זיי.
האָב איך טאַקע די טעג גערעדט מיט מײַן שוועסטערקינד, וואָס האָט זיך באַזעצט אין ישׂראל מיט אַ יאָר זעכצן צוריק. ער האָט מיר דערציילט וועגן זײַנע נײַעס, וואָס זײַנען טיילווײַז זייער מעדיציניש, ווײַל ער איז אַ סך עלטער פֿון מיר און האָט אַ לאַנגע קראַנקן־רשימה, וועלכע האָבן זיך פֿעסט צוגעטשעפּעט צו אים. אָבער מײַן שוועסטערקינד איז בטבֿע אַן אָפּטימיסט. אין יעדער זאַך זוכט ער אויס עפּעס גוטס. עס פֿרייט אים, למשל, וואָס זײַן דאָקטער רעדט ייִדיש; אַזוי, אַז, לכל-הפּחות, קיין לינגוויסטישע פּראָבלעמען האָבן זיי ניט.
פֿון די חלאַתן איז ער אַריבער צו פֿריילעכערע ענינים. זײַן (פֿון דעם צווייטן צד) שוועסטערקינדס טאָכטער האָט חתונה געהאַט, און די גאַנצע משפּחה איז, פֿאַרשטייט זיך, געקומען קיין ערד (אַראַד), וווּ זיי וווינען. צווישן זיי איז געווען נאָך איין קרובֿ פֿון דעם צווייטן צד, מישע, הייסט ער. אין מײַנע קינדער־יאָרן פֿלעג איך זיך פֿאַרקוקן אויף מישען. פֿאַר וואָס? ווײַל ער האָט געטראָגן אַ שיינע בלויע אוניפֿאָרם פֿון אַ פּילאָט. פֿליִען איז ער געפֿלויגן מיט אַ העליקאָפּטער, געווען דאָרטן אַן אינזשעניר-מעכאַניקער. און איין מאָל האָט זיך עפּעס צעבראָכן אין דעם דאָזיקן העליקאָפּטער און זיי זײַנען געפֿאַלן.

וועגן אַ ייִדישן שרײַבער, וואָס האָט געהייסן נפֿתּלי-הערץ כּהן, האָב איך צום ערשטן מאָל דערהערט — פּינקטלעכער, דערהערט ווי עס דאַרף צו זײַן — בלויז מיט עטלעכע יאָר צוריק. קאַרען אויערבאַך, דעמאָלט אַ דאָקטאָראַנט פֿון בראַנדײַז-אוניווערסיטעט, האָט געשריבן וועגן אים, און איך האָב געגרייט איר אַרטיקל פֿאַרן זשורנאַל "צוקונפֿט" (אַרויס אין פֿרילינג-זומער נומער, 2007). אויף קאַרענס אַרטיקל זײַנען טיילווײַז באַזירט אויך מײַנע איצטיקע נאָטיצן.

מע דאַרף גלײַך זאָגן, אַז קיין שרײַענדיקער נאָמען איז נפֿתּלי-הערץ כּהן אין דער ייִדישער ליטעראַטור ניט געווען. דערצו נאָך, איז זײַן לעבנסוועג דורכגעגאַנגען אין עטלעכע לענדער, אַזוי אַז קיין אָנגעוואַרעמט אָרט האָט ער אין קיין געאָגראַפֿיש-באַגרענעצטער ליטעראַרישער סבֿיבֿה ניט איבערגעלאָזט. אָבער זײַן לעבנסוועג גופֿא איז געווען אַזוי טראַגיש, אַז דאָס אַליין פֿאַרדינט, מע זאָל וועגן אים — און אויך וועגן זײַנע ווערק — ניט פֿאַרגעסן.

עס מאַכן זיך אַזעלכע צונויפֿפֿאַלן:

קודם-כּל, דעם 9טן נאָוועמבער איז אין ניו-יאָרק דורכגעפֿירט געוואָרן אַ קאָנפֿערענץ, איניציִיִרט דורך דער "אַמעריקאַנער אַסאָציאַציע פֿון ייִדן פֿון דעם געוועזענעם סאָוועטן-פֿאַרבאַנד". די קאָנפֿערענץ האָט אָפּגעמערקט 20 יאָר זינט דער עפֿענונג פֿון די סאָוועטישע גרענעצן. דערמיט האָט זיך פֿאַקטיש פֿאַרענדיקט די תּקופֿה פֿון קעמפֿן פֿאַר עמיגראַציע פֿון די סאָוועטישע ייִדן. דער "אײַזערנער פֿאָרהאַנג" האָט אויפֿגעהערט צו עקזיסטירן.

די מענטשן, וועגן וועלכע עס גייט דאָ די רייד, האָב איך געזען איין מאָל אין מײַן לעבן. באָריס בערעזאָווסקי איז מיט אַ יאָר צען צוריק געקומען קיין אָקספֿאָרד און גערעדט דאָרטן פֿאַר אַ גרויסן עולם וועגן ... איך ווייס שוין ניט וועגן וואָס. מיר האָט זיך נאָר פֿאַרגעדענקט דער אַלגעמיינער אײַנדרוק, וואָס ער האָט אויף מיר דעמאָלט געמאַכט: אַ גוואַלדיק ניט קיין סימפּאַטישער פּאַרשוין. און דאָס, וואָס ער האָט גערעדט, האָט אויך מיך קליגער ניט געמאַכט. פֿאַרקערט, מיך האָט די גאַנצע צײַט ניט פֿאַרלאָזט דאָס געפֿיל, אַז ער וויל אונדז אָפּכיטרעווען.

אַ באַליידיקטער איז בערעזאָווסקי געווען, און האָט פֿון דעם קיין סוד ניט געמאַכט. איין קלייניקייט — דער מענטש האָט געהאַלטן אין זײַנע הענט די גאַנצע רוסישע מלוכה; האָט אַרויסגערוקט וולאַדימיר פּוטינען, אָבער יענער האָט אים שיין אָפּגעדאַנקט: אַרויסגעטריבן פֿון לאַנד, אים געמאַכט פֿאַר אַ פּליט אין ענגלאַנד. ווען וולאַדימיר פּוטין איז אַרײַן אין די פֿעדערן, האָט ער זיך באַפֿרײַט פֿון דער מאַכט פֿון די "אָליגאַרכן", דאָס הייסט, פֿון די מענטשן וועלכע האָבן, ווי בערעזאָווסקי, פֿאַרכאַפּט אי געלט, אי פּאָליטיק. אין פּוטינס רוסלאַנד איז פֿאַרבליבן אַן אָרט פֿאַר ביליאָנערן, אָבער ניט פֿאַר "אָליגאַרכן". מיטן לאַנד קאָמאַנדעוועט איצט די ביוראָקראַטיע.

מײַן טאַטע ע"ה האָט שרעקלעך פֿײַנט געהאַט לעוו מעכליסן. אויף וויפֿל איך געדענק, האָט ער אים באַזונדערס ניט געקענט מוחל זײַן די טויזנטער אומגעקומענע רויטאַרמייער אין דער שלעכט-דורכגעטראַכטער מיליטערישער אַוואַנטורע אין יאָר 1942 אין קרים. מעכליס האָט דעמאָלט קאָמאַנדעוועט מיט אַלע קאָמיסאַרן אין דער רויטער אַרמיי, און מײַן טאַטע איז געווען איינער פֿון זיי; פֿון אַ נידעריקן ראַנג, טאַקע אין אַ קאָרפּוס, וואָס האָט אין קרים פֿאַרלוירן אַ גרויסן טייל פֿון זײַנע מיליטער־לײַט. אַ סבֿרא, אַז קיין פּאָפּולערע פֿיגור איז דער מענטש, וואָס איז געשטאַנען בראָש אַלע קאָמיסאַרן, ניט געווען. בכלל, מעכליס איז אַרײַן אין דער געשיכטע ווי איינער פֿון די מיאוסטע פֿיגורן אין סטאַלינס סוויטע.

אָבער לאָמיך אָנהייבן פֿון סאַמע אָנפֿאַנג. איך האָב זיך דערמאָנט וועגן מעכליסן, ווײַל מיט אַ פּאָר וואָכן צוריק האָב איך אין אַ ביכער־קראָם דערזען און געקויפֿט אַ בוך וועגן אים: "מעכליס. דער שאָטן פֿונעם פֿירער" (Мехлис. Тень Вождя), אָנגעשריבן דורך יורי רובצאָוו, אַ רוסישן מיליטער-היסטאָריקער. און ס’איז טאַקע אַ בוך, וואָס איז פֿול מיט כּלערליי מיליטערישע פּרטים, וועלכע אינטערעסירן מיך דווקא אַ סך ווייניקער ווי די פּערזענלעכקייט גופֿא פֿון דעם דאָזיקן מענטש — לעוו מעכליס (1889—1953).

איידער איך האָב זיך אַוועקגעזעצט צו שרײַבן דעם דאָזיקן אַרטיקל, האָב איך אַ google געטאָן אַזעלכע ווערטער ווי "ראַסיזם", "סאָוועטיש" און אַנדערע ענלעכע קאָמבינאַציעס. קליגער האָט מיך דאָס "גוגלען" ניט געמאַכט, קיין אינטערעסאַנטע אַנאַליטישע אַרבעט האָב איך דערווײַל ניט געפֿונען. אפֿשר האָב איך ווייניק, צי ניט ריכטיק געזוכט, ווײַל עפּעס גלייבט זיך מיר ניט, אַז מע האָט ניט געפֿאָרשט ווי עס דאַרף צו זײַן דעם פֿענאָמען פֿון סאָוועטישן ראַסיזם, וועלכער פֿילט זיך זייער שטאַרק ביזן הײַנטיק טאָג. וועגן כּלערליי פֿאַלן פֿון ראַסיזם אין הײַנטיקן רוסלאַנד דערציילן אַלע מינים מעדיאַ.

איך האַלט זיך ניט פֿאַר קיין מומחה אין אַזעלכע זאַכן ווי ראַסיזם און אַנדערע מינים קסענאָפֿאָביע, וועלכע זײַנען פֿאַרשפּרייט צווישן די געוועזענע סאָוועטישע תּושבֿים. מיר שײַנט, אָבער, אַז דאָס איז די זעלבע דערפֿאַרונג ווי אין ס’רובֿ אַנדערע געוועזענע טאָטאַליטאַרע רעזשימען, וועלכע האָבן כּלומרשט געלייזט די צווישן-עטנישע צי צווישן-רעליגיעזע פּראָבלעמען. אין דער אמתן, האָט מען זיי פּשוט פֿאַרבאַהאַלטן אונטערן טעפּיך, וואָס האָט זיך גלײַך צעריסן ווען דער רעזשים איז געפֿאַלן. איך וועל ניט גיין נאָך דוגמאָות אין אַפֿריקע צי אַזיע. אייראָפּע גיט אויך גענוג סחורה פֿון אַזאַ סאָרט ענינים. למשל, יוגאָסלאַוויע, וווּ אַלץ האָט, דאַכט זיך, אויסגעזען זייער רויִק און האָט אַפֿילו ניט געשמעקט מיט קיין בירגער־קריג כּל-זמן טיטאָ האָט געהאַלטן די לייצעס אין זײַנע דיקטאַטאָרישע הענט.

ימים-נוראָים און אַנדערע טעג אין לוח, וואָס זײַנען וויכטיק פֿאַר אַ ייִדן פֿון אַ גאַנץ יאָר, שפּילן אין מײַן לעבן נאָר אַ ריין פֿונקציאָנעלע ראָלע. למשל, איך האָב עס אין זינען בײַם פּלאַנירן מײַנע קלאַסן, ווײַל איך האָב דרך-ארץ פֿאַר רעליגיעזע געפֿילן פֿון מײַנע סטודענטן. מיט אַזאַ דרך-ארץ בין איך אויסגעוואַקסן, אין איין דירה מיטן זיידן, וואָס איז געווען פֿרום ביז גאָר, און מיט די עלטערן, וועלכע זײַנען געווען קולטורעלע ייִדן (כאָטש זיי האָבן זיך אַזוי ניט גערופֿן). ייִדישע יום-טובֿים זײַנען געווען אַ טייל פֿון אונדזער לעבן, אָבער מיר האָבן זיי געפּראַוועט וועלטלעך — מיט מצה אויף פּסח, אָבער ברויט האָט מען ניט אויפֿגעהערט צו קויפֿן און עסן.

אין די יאָרן, ווען איך בין געווען אַ "רעפֿוזניק" אין מאָסקווע, האָב איך זיך ניט איין מאָל באַטייליקט אין "ריכטיקן" פּראַווען ייִדישע יום-טובֿים. בדרך-כּלל, האָבן עס געטאָן מענטשן, וועלכע זײַנען אַליין געווען אין גאַנצן וועלטלעך, אָבער געהאַלטן, אַז אַזוי האָט געדאַרפֿט זיך אויפֿפֿירן אַ "ריכטיקער" ייִד, וואָס איז שוין געווען מיט איין פֿוס אין ניט-קאָמוניסטישן אויסלאַנד. אייניקע זײַנען בהדרגה געוואָרן באמת פֿרום, צי לכל-הפּחות — פֿרומעוואַטע; בײַ אַנדערע זײַנען די ריטואַלן אַרײַן אין זייער וועלטלעכן לעבן. איך בין פֿאַרבליבן אָן אַ זײַט — ניט אַהין און ניט אַהער. איך געפֿין פֿאַר זיך גענוג ייִדישקייט אין קולטור, געשיכטע. און כ’האָב דרך-ארץ צו אַנדערע מינים ייִדישקייט, אָבער נאָר צו אַזעלכע מינים, און אַזעלכע יחידים, וועלכע פֿאַרלירן ניט די טאָלעראַנץ צו אַנדערשקייט.

מיט אַ צײַט צוריק האָב איך פֿאַרענדיקט שרײַבן אַ קאַפּיטל פֿאַר אַ בוך, און עס וועט אויך, אפֿשר, אַרויסגיין ווי אַ באַזונדערער זשורנאַל-אַרטיקל. די רייד גייט וועגן דעם ווי אַזוי דער "פֿאָרווערטס" האָט מיט 75 יאָר צוריק, אין 1936, אויפֿגענומען די נײַע סאָוועטישע קאָנסטיטוציע, וועלכע איז באַקאַנט געוואָרן ווי "סטאַלינס קאָנסטיטוציע". מיר שײַנט, אַז קיין איין אַנדער אַמעריקאַנער צײַטונג האָט ניט אויסגעטיילט דער דאָזיקער טעמע אַזוי פֿיל אָרט, ווי דער "פֿאָרווערטס". דעם 25סטן יוני 1936 האָט די צײַטונג פֿאַרעפֿנטלעכט דעם פֿולן טעקסט פֿון דעם פּראָיעקט פֿון דער קאָנסטיטוציע, און מיט אַ וואָך פֿריִער, דעם 17טן יוני, האָט די צײַטונג פֿאַרבעטן אירע לייענער צו שרײַבן וועגן זייער באַציִונג צו דער סאָוועטישער קאָנסטיטוציאָנעלער רעפֿאָרם. ס’איז צוגעזאָגט געוואָרן, אַז די בריוו וועט מען ניט צענזורירן. דער איינציקער תּנאַי, וואָס איז געשטעלט געוואָרן, האָט געהאַט צו טאָן מיט אַ טעכנישער פֿראַגע — אַז מע זאָל זיך ניט שטאַרק צעשרײַבן, דאָס הייסט, אַז די בריוו זאָלן זײַן ניט לענגער פֿון 1,200 ווערטער.

אַן ערך ביז מיט-סעפּטעמבער 1936 האָט דער "פֿאָרווערטס" פֿאַרעפֿנטלעכט אַכט צענדליק בריוו. בלויז דרײַ פֿון זיי האָבן אַרײַנגעשיקט פֿרויען. לויט אַלע סימנים נאָך, זײַנען דאָס געווען "אמתע" בריוו, און ניט קיין פּראָדוקטן פֿון זשורנאַליסטישער שאַפֿערישקייט, וואָס האָט זיך תּמיד געפֿילט אין דעם "בינטל בריוו". כאַראַקטעריש, אַז בעת די האַרצרײַסנדיקע געשיכטעס פֿון דעם "בינטל בריוו" פֿלעגט מען אונטערשרײַבן מיט נעמען פֿון דער הפֿטורה, האָבן די אָפּרופֿן אויף דער קאָנסטיטוציע געהאַט, בדרך-כּלל, פּינקטלעכע נעמען, אַדרעסן און צו מאָל אַפֿילו פּרטים פֿון דער אַפֿיליאַציע אין "אַרבעטער-רינג".

אין דער געשיכטע פֿון דער מאָדערנער ייִדישער קולטור שפּילן באַזונדערס אַ גרויסע ראָלע די "זיבן גוטע יאָר" ערבֿ דער ערשטער וועלט-מלחמה. אַ צײַטונג-אַרטיקל איז ניט קיין אָרט פֿאַר אַנאַליזירן אַלע פֿאַקטאָרן, וועלכע האָבן געמאַכט יענע צײַט פֿאַר אַ בלי-תּקופֿה פֿון ייִדיש-קולטור. דאָך מוז איך דערמאָנען די וויכטיקייט פֿון דער וואַקסנדיקער ראָלע פֿון ייִדיש ווי אַן "אינסטיטוציאָנעלע שפּראַך", דאָס הייסט, אַז פֿאַרשיידענע אָרגאַניזאַציעס — פּאָליטישע, געזעלשאַפֿטלעכע, קולטורעלע — האָבן אַלץ מער גענוצט ייִדיש אין זייער אַקטיווקייט. געטאָן האָבן זיי דאָס צוליב פֿאַרשיידענע סיבות. צו מאָל האָבן זיי אַפֿילו ניט געהאַט אין זינען קיין אידעאָלאָגישע כּוונות, נאָר פּשוט אָפּאָרטוניסטיש געמוזט האָבן די שפּראַך ווי אַן עפֿעקטיוון מיטל פֿאַר דערגרייכן געוויסע צילן. אָבער אַזוי צי אַזוי איז ייִדיש געוואָרן ברייט גענוצט אין פֿאַרשיידענע נײַע געביטן פֿון ייִדישן לעבן; בפֿרט אין אַזעלכע, וווּ מע האָט געדאַרפֿט קומען צו אַ געדרוקט וואָרט. גלײַכצײַטיק, זײַנען אַלץ שטאַרקער געוואָרן די קרײַזן, אין וועלכע ייִדיש איז געשטעלט געוואָרן אין דעם סאַמע צענטער פֿון נאַציאָנאַלע אידעען. אַרום ייִדיש זײַנען גיך געוואַקסן רישטאָוואָניעס פֿון ייִדישער נאַציאָנאַלער בויונג.

קיין נאַציאָנאַלע בויונג קען זיך ניט באַגיין אָן נאַציאָנאַלער בילדונג. און אין יענער צײַט האָבן זיך באַוויזן די ערשטע סטאַבילע ייִדישע לערנשולן. פֿאַר אַ יאָרן האָט מען אָפּגעמערקט הונדערט יאָר זינט אין ניו-יאָרק איז געשאַפֿן געוואָרן די ערשטע ייִדישע שול. הײַיאָר קען מען אָפּמערקן אַן ענלעכן יובֿל פֿון ייִדישער בילדונג אין מיזרח-אייראָפּע, וווּ ס’איז געווען ניט צו פֿאַרגלײַכן שווערער דורכצופֿירן אַזאַ אונטערנעמונג, ווײַל די רוסישע געזעצן האָבן ניט דערלויבט עס צו טאָן. נאָציאָנאַלע שולן וועט מען אין צאַרישן רוסלאַנד דערלויבן צו עפֿענען ערשט אין אַ פּאָר יאָר אַרום.