באַקאַנט פֿאַר זײַנע קאַריקאַטורן און קינדערביכער, האָט וויליאַם שטײַג (1907 — 2003) איבערגעלאָזט אַ קינסטלערישע ירושה, וואָס האָט געדעקט כּמעט דעם גאַנצן 20סטן יאָרהונדערט. זײַנע צייכענונגען האָבן צענדליקער טויזנטער געזען אויף די שער־בלעטער פֿונעם "ניו־יאָרקער"־זשורנאַל במשך פֿון 73 יאָר. זײַן קינדערביכל "שרעק" מיט זײַן טעקסט און בילדער, האָט האָליוווּד איבערגעמאַכט אויף איינעם פֿון די פּאָפּולערסטע אַנימירטע פֿילמען. די וואָך עפֿנט זיך אַן אַרומנעמיקע אויסשטעלונג פֿון שטײַגס ווערק אינעם "ייִדישן מוזיי" אין ניו־יאָרק.

אין אינסטיטוט אויפֿן נאָמען פֿון דבֿ סדן בײַם העברעיִשן אוניווערסיטעט אין ירושלים איז איצט דערשינען אַ בוך וועגן אַ וווּנדערלעכער געשטאַלט, וואָס שפּיגלט אָפּ די געשיכטע פֿון ייִדישן גורל אין דער איצטיקער צײַט. דאָס בוך "פֿון סיגעט קיין ירושלים" שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ מינדלעכע דאָקומענטאַציע, איבערגעגעבן דורך פֿרוי ראָז בילבול אין אינטערוויוען מיט פּראָפֿ' יחיאל שיינטוך פֿונעם ייִדיש־אָפּטייל בײַם העברעיִשן אוניווערסיטעט.

אַ סך אַמעריקאַנער ייִדן, אַרײַנגערעכנט די חסידים פֿון וויליאַמסבורג און באָראָ-פּאַרק, וואָס שטאַמען, על-פּי-רובֿ, פֿון אונגאַרן, פּוילן אָדער גאַליציע — האָבן אַן איינזײַטיקע פֿאָרשטעלונג וועגן דער שפּראַך און מינהגים פֿון די סאָוועטישע ייִדן. אַ טייל ייִדן ווערן שטאַרק פֿאַרחידושט, ווען די "רוסישע" ייִדן דערציילן זיי, אַז אינעם ראַטן־פֿאַרבאַנד האָבן געלעבט כּמעט אַ צענדליק פֿאַרשיידענע ייִדישע עטנישע גרופּעס, מיט אינגאַנצן באַזונדערע שפּראַכן און טראַדיציעס.

איך וועל אײַך דערמאָנען אָן אַן אַלטן אַנעקדאָט:

אַ געראָטענער יונגער אַמעריקאַנער בחור באַקומט אַ באַקאַלאַווער אין יעיל, אַ מאַגיסטער אין סטענפֿאָרד און אַ דאָקטאָראַט אין האַרוואַרד. קומט ער אַהיים, וווּ די גאַנצע משפּחה שעפּט פֿון אים נחת. צום סוף פֿון דער שׂימחה רופֿט אים אין אַ זײַט דער טאַטע, אַן אַלטער פּוילישער שנײַדער, און זאָגט דעם זון: "איצט איז טאַקע דער ריכטיקער מאָמענט צו רעדן תּכלית. וואָס זשע האָסטו אויסגעקליבן צו טאָן ווײַטער — וועסטו זײַן אַ דאַמען-שנײַדער צי אַ מענער-שנײַדער?"

אַבֿרהם-אָבֿינוס קינדער זענען געבוירן געוואָרן בײַ צוויי פֿאַרשיידענע מוטערס, אין פֿאַרשיידענע צײַטן און אומשטענדן, דערפֿאַר איז עס נישט קיין חידוש, אַז יצחקס און ישמעאלס לעבנס-וועגן זענען זיך פֿאַנאַנדערגעגאַנגען; יצחק איז אויפֿגעוואַקסן אַ גרויסער צדיק, דער "זיידע" פֿונעם גאַנצן ייִדישן פֿאָלק, און ישמעאל איז געוואָרן אַ רויבער, הגם בײַם סוף פֿון זײַן לעבן האָט ער תּשובֿה געטאָן.

דוד בערגעלסאָנס זון לעוו האָט זיך לעצטנס דערמאָנט אין זײַנע זכרונות, אַז זײַן פֿאָטער האָט באַזונדערס ליב געהאַט צוויי שרײַבער, אַנטאָן טשעכאָוו און גוסטאַוו פֿלאָבער. בערגעלסאָן פֿלעגט אָפֿט מאָל לייענען זייערע ווערק, ווײַל ער האָט געהאַלטן, אַז "ליטעראַטור איז אַ מין מלאכה, אין וועלכער מען דאַרף זײַן געניט". אין זײַן אייגענעם שרײַבן האָט בערגעלסאָן תּמיד אָנגעהויבן מיט דער שטימונג, וואָס האָט באַפֿאַרבט די געשעענישן און געשטאַלטן אין דער מעשׂה׃ "מײַן גאַנצער ציל איז שוין נאָך דעם נאָר אַרויסצוגעבן אָט די שטימונג צוזאַמענגעבונדן מיטן לעבן און מיט די געשעענישן, וועלכע קומען פֿאָר אַרום אים און (אויב ס׳איז אַזוי מעגלעך צו זאָגן) אין אים".

(צווייטער אַרטיקל)

ביז אַהער האָב איך באַשריבן דעם דאַכאַו־אַלבאָם מיט די דרײַסיק קונסט־בילדער און איבער 250 פֿאָטאָגראַפֿיעס און ווי אַזוי דער 17־יאָריקער אַרנאָלד (אָלעג) אונגער, וועלכער איז געבליבן צוויי יאָר צײַט אין דאַכאַו נאָך דער באַפֿרײַונג און געאַרבעט פֿאַר דער אַמעריקאַנער אַרמיי, איז אָנגעקומען קיין אַמעריקע. ווען אַרנאָלד אונגער איז אָנגעקומען אַהער אין 1947, האָט אים אויפֿגענומען זײַנס אַ קוזין, אים אַרײַנגענומען צו זיך אין הויז.

די טעג איז געוואָרן 90 יאָר זינט דער באָלשעוויסטישער איבערקערעניש, וועלכע האָט ראַדיקאַל געביטן דעם גאַנג פֿון דער גאַנצער ווײַטערדיקער געשיכטע. מיליאָנען מענטשן זײַנען אומגעקומען, געוואָרן קרבנות פֿון דעם אידעאָלאָגישן עקספּערימענט. שוין אָפּגעשמועסט פֿון די מיליאָנען מענטשן איבער דער גאַנצער וועלט, וואָס זײַנען פֿאַרוואַנדלט געוואָרן אין אידעאָלאָגישע קאַליקעס, רעליגיעז פֿאַרגלייבטע אין אַן אוטאָפּיע. דער כּישוף פֿון קאָמוניזם לאָזט ניט אָפּ די גלויביקע און ציט נאָך אַלץ צו צו זיך נײַע סעקטאַנטן.

ווען מען זאָגט דעם נאָמען “איציק פֿעפֿער" קומט גלײַך אויפֿן זכּרון זײַן פּרעכטיק ליד "אַ קרעניצע". יאָסל מלאָטעק האָט מיר געזאָגט, אַז די גאַנצע יוגנט פֿון פּוילן האָט עס ליב געהאַט צו זינגען.

דאָרט וווּ גראָזן זײַנען נאַסער
שטייט אַ קרעניצע פֿאַרטראַכט;
קומען מיידלעך ציִען וואַסער
מיט די עמער אַלע נאַכט.

אויב איר האָט ליב קנאָבל וועט איר זיך באַלעקן מיט דער זופּ, וואָס באַשטייט פֿון אַ גאַנץ הייפּטל קנאָבל! זאָרגט זיך נישט וועגן דער שאַרפֿקייט — בשעתן קאָכן, ווערט דער קנאָבלדיקער טעם אַ סך ווייניקער שאַרף, בעת ער מישט זיך אויס מיט די אַנדערע באַשטאַנדטיילן.

די זופּ איז אויך זייער געשמאַק ווען איר גרייט זי צו אין אַ פּאַמעלעך־קאָכער (אַן עלעקטרישער טאָפּ, וואָס קאָכט די זופּ צו־ביסלעך, במשך פֿון אַ גאַנצן טאָג אָדער אַ גאַנצע נאַכט). מע קען די זופּ אויך צוגרייטן ערבֿ שבת, און לאָזן זי איבערנאַכט אויפֿן בלעך, כּדי צו עסן זי שבת בײַ טאָג, אַנשטאָט טשאָלנט.