פֿאַר די קרובֿ 115 יאָר פֿון איר לעבן, האָט די צײַטונג “פֿאָרווערטס" פֿאַרעפֿנטלעכט הונדערטער אַרטיקלען, וואָס באַשרײַבן די ייִדישע מינהגים און יום-טובֿים. ייִדישע טראַדיציעס, וועלכע זײַנען אין גאַנצן אָפּגעוואָרפֿן געוואָרן דורך דעם ערשטן דור ייִדישע סאָציאַליסטן, האָבן ביסלעכווײַז גענומען אַלץ מער אינטערעסירן די לייענער און די שרײַבער פֿון “פֿאָרווערטס". הגם צווישן די עלטערע “פֿאָרווערטס"-זשורנאַליסטן זײַנען געווען אויך מיליטאַנטיש־געשטימטע אַטעיִסטן, האָט דער רעדאַקטאָר, אַב. קאַהאַן, דורכגעפֿירט די פּאָליטיק פֿון טאָלעראַנץ צו פֿרומע ייִדן.
מיר ברענגען דאָ אויסצוגן פֿון צוויי אַרטיקלען וועגן חנוכּה: פֿון מאַקס גאָרדאָן, געדרוקט דעם 22סטן יאַנואַר 1935, און פֿון לייבל באָטוויניק, געדרוקט דעם 4טן דעצעמבער 1937.

מאַקס גאָרדאָן

דער ווינטער איז הײַיאָר אויסגעפֿאַלן אין דײַטשלאַנד אַ גאַנץ מילדער. אַזוי איז עס, לכל-הפּחות, געווען ביז אָנהייב יאַנואַר. ווי ווײַטער וועט זײַן, ווייסט איין גאָט, דער “אַרישער" אָדער ניט-"אַרישער". טאָמער דער ווינטער וואָלט געווען אַ קאַלטער, וואָלטן זיכער אין דעם געווען שולדיק די ייִדן. אויב די נאַציס טענהען, אַז “די ייִדן זײַנען אונדזער אומגליק", טאָ קען דאָך אַן אומגליקלעכער ווינטער שטאַמען אויך פֿון די ייִדן.

מיט 150 יאָר צוריק, דעם 25סטן דעצעמבער 1861, איז אין קרעמענטשוג, אוקראַיִנע, געבוירן געוואָרן דער דאָקטער און ייִדישער טוער חיים ספּיוואַק. אמת, ספּיוואַק, דערצו ניט חיים נאָר טשאַרלז, איז ער געוואָרן שוין אין אַמעריקע. אין רוסלאַנד איז זײַן משפּחה-נאָמען געווען ספּיוואַקאָפֿסקי.
ווי דער לעגענדאַרער רעדאַקטאָר פֿון “פֿאָרווערטס" אַב. קאַהאַן, האָט ספּיוואַק געהערט צו דער באַוועגונג “עם-עולם", וואָס האָט פֿאַר זיך געשטעלט דעם ציל צו בויען לאַנדווירטשאַפֿטלעכע קאָמונעס אין אַמעריקע. ספּיוואַק און קאַהאַן האָבן זיך באַקענט אין יאָר 1882, אויפֿן וועג קיין אַמעריקע, און זײַנען פֿאַרבליבן נאָענטע פֿרײַנד ביזן סוף פֿון ספּיוואַקס לעבן אין 1927. אינטערעסאַנט, אַז אין משך פֿון די ערשטע דרײַ יאָר פֿון זייער באַקאַנטשאַפֿט האָט ספּיוואַק אַפֿילו ניט געוווּסט, אַז קאַהאַן האָט געקענט ייִדיש. זיי האָבן דאָך גערעדט צווישן זיך אויף רוסיש.
אין אַמעריקע האָט ספּיוואַק געאַרבעט און געלערנט ענגליש. דערנאָך האָט ער זיך אויסגעלערנט אויף אַ דאָקטער — פֿאַרענדיקט דעם דזשעפֿערסאָן מעדיקאַל קאָלעדזש אין פֿילאַדעלפֿיע. ער האָט באַגעגנט אַ פֿרוי וואָס איז געווען מיט עלף יאָר ייִנגער פֿון אים, און זיי האָבן חתונה געהאַט. די פֿרוי, דזשעני טשאַרסקי, וואָס האָט אַן אייגן אָרט אין דער אַמעריקאַנער אַקאַדעמישער און קולטור-געשיכטע, האָט געהאַט קראַנקע לונגען. האָט ספּיוואַק באַשלאָסן, אַז פֿאַר איר וועט זײַן בעסער צו וווינען אין דענווער, מיט זײַן טרוקענעם קלימאַט. דאָס האָט אויך באַשטימט זײַן אייגענעם וועג אין לעבן. מיט ספּיוואַקס נאָמען איז פֿאַרבונדן געוואָרן די געשיכטע פֿון אויפֿבויען אין דענווער אַ צענטער, וווּ מע האָט געהיילט טויזנטער ייִדישע טובערקולאָז-קראַנקע.

אין כעלם איז אויסגעפֿאַלן דער ערשטער שניי. די כעלמער האָבן דערפֿון זייער הנאה געהאַט. עס זעט אויס אַזוי שיין. איבערנאַכט ווערט די ערד באַדעקט מיט אַ ווײַסן לײַלעך, קלאָר ווי זילבער, עס איז ממש אַ מחיה-נפֿשות צו קוקן. איין זאַך איז זיי שלעכט געווען: דער שמשׂ וועט גיין פֿאַרטאָג רופֿן אין שיל אַרײַן, וועט ער דעם שניי צעטרעטן. וואָס טוט מען דערצו? נאָך לאַנג טראַכטן האָט מען אויסגעטראַכט: געדונגען אַ פּאָר געזונטע טרעגער, זיי זאָלן דעם שמשׂ אויף די הענט טראָגן.

* * *

אין זײַן ראָמאַן For Whom the Bell Tolls האָט ערנסט העמינגוויי באַשריבן צוויי מינים נאַראָנים: אַ ווינטערדיקן און אַ זומערדיקן. אַ ווינטערדיקער קלאַפּט אָן אין דער טיר און ווען מע עפֿנט די טיר, זעט מען אַ וואַרעם אָנגעטאָנענעם, פֿאַרשנייטן מענטשן. נאָר ווען דער דאָזיקער מענטש טוט זיך אויס, זעט מען, אַז ער איז אַ נאַר. מיט אַ זומערדיקן נאַר איז גרינגער, ווײַל מע זעט אים פֿון דער ווײַטנס.

אונטער אַזאַ פּסעוודאָנים האָט געשריבן יוסף טונקעל (1881—1949), אַ הומאָריסט, וואָס איז געווען גוט באַקאַנט פֿון ביידע זײַטן פֿונעם אַנטלאַנטישן אָקעאַן. טונקעל איז געבוירן געוואָרן אין דער ווײַסרוסישער שטאָט באָברוּיסק, וועלכע ער האָט פֿאַרלאָזט צו 16 יאָר. אים האָט געצויגן צו קונסט, מאָלערײַ, און ער האָט געפּרוּווט צו רעאַליזירן זײַנע פּלענער אין ווילנע און שפּעטער אין אָדעס. אָבער צוליב זײַן קורצער ראיה האָט ער געמוזט זוכן אַנדערע דרכים.
אין יאָר 1901 האָבן זיך אין דער קראָקער צײַטונג "דער יוד" באַוויזן זײַנע לידער און דערציילונגען, און פֿון דעמאָלט אָן איז ער פֿאַרבונדן געוואָרן מיט ייִדישער ליטעראַטור און זשורנאַליסטיק. זינט 1906 האָט טונקעל געוווינט אין אַמעריקע, וווּ ער האָט אין 1908 געשאַפֿן דעם הומאָריסטישן וועכנטלעכן זשורנאַל "דער קיבעצער". אין אַ יאָר אַרום האָט זיך באַוויזן אַן אַנדער זשורנאַל, "דער קונדס", אויך געגרינדעט דורך אים. דאָס ערשטע בוך, וואָס טונקעל האָט אונטערגעשריבן מיטן פּסעוודאָנים "דער טונקעלער", האָט זיך באַוויזן אין 1910. בסך-הכּל זײַנען אַרויס אַריבער דרײַסיק ביכער זײַנע.
אין די יאָרן 1910—1941 האָט "דער טונקעלער" געוווינט אין אייראָפּע, דער עיקר, אין וואַרשע, געאַרבעט דאָרטן אין דער ייִדישער פּרעסע, בפֿרט אין דער צײַטונג "מאָמענט". בעת דער ערשטער וועלט-מלחמה האָט ער פֿאַרלאָזט וואַרשע, געוווינט אין זײַן היימשטאָט, באָברוּיסק, און שפּעטער אין קיִעוו. דערנאָך האָט ער זיך אומגעקערט קיין וואַרשע.

קעגן אַלע קרענק און אומגליקן אויף דער וועלט ווערן געזוכט מיטלען און עצות. דאָקטוירים שרײַבן אַרטיקלען, דערפֿינדער מאַכן דערפֿינדונגען, חכמים גיבן עצות — אַלץ ווי אַזוי פּטור צו ווערן, צו באַקעמפֿן די און די קרענק, די און די אָנשיקעניש, אויסצוהיטן זיך פֿון דער און דער צרה.
עס ווערן געשריבן בראָשורן, מעטאָדן, האַנטביכער, ווי אַזוי זיך אויסצוהיטן פֿון שׂרפֿות, פֿון קאַטערס, פֿון מאָסקיטן, פֿון וואַנצן, פֿון היישעריקן, עפּידעמיעס, זונשלאַגן, בייזע הינט, מײַז, פֿאַרפֿלייצונגען, ים-קראַנקהייט, ציינווייטיק, געסט, הינעראויגן און אַנדערע אָנשיקענישן, וואָס זײַנען אָנגעשיקט געוואָרן אויף דעם זינדיקן מענטשן צו פּײַניקן אים אויף דער וועלט.
אָבער קיינער, קיינער האָט ניט געפּרוּווט עפּעס אַ טראַכט טאָן וועגן אַ מיטל קעגן איינער פֿון די גרעסטע אָנשיקענישן — די נודניקעס.
און וואָלט באמת עמעצער געפֿונען עפּעס אַ מיטל קעגן נודניקעס, וואָלט יענער אפֿשר געהאַט דעם גרעסטן פֿאַרדינסט פֿאַר דער מענטשהייט, נאָך אפֿשר מער, איידער די דערפֿינדער פֿון כלאָראָפֿאָרם, ראַדיאָ, שטויב-זויגער, רענטגען און דאָס גלײַכן.
משמעות, אַז די צרה פֿון נודניקעס איז אַן אומפֿאַרמײַדלעכע צרה, איינע פֿון יענע נאַטור-מכּות, וואָס די מענטשהייט לײַדט און לײַדט און האָט ניט דערצו קיין שום תּרופֿה.
שווער, זייער שווער איז דער קאַמף קעגן די נודניקעס.
ערשטנס, ווי אַזוי דערקענט מען זיי? וווּ זײַנען די סימנים זייערע, אַז מע זאָל זיי דערקענען?

אין די אַמעריקאַנער ייִדישע (און ניט נאָר ייִדישע) סאָציאַליסטישע קרײַזן איז נחום כאַנין (1886—1965) געווען זייער גוט באַקאַנט. קיין אַמעריקע איז ער אַנטלאָפֿן פֿון צאַרישן רוסלאַנד אין יאָר 1912. צו יענער צײַט האָט ער שוין געהאַט אַ רײַכע רעוואָלוציאָנערע דערפֿאַרונג. זײַן פּאַרטיי, דער "בונד", האָט געפֿירט אַן אומלעגאַלע טעטיקייט אין רוסלאַנד. כאַנינען, אַן אַקטיוון בונדיסט, האָט די רוסישע פּאָליציי אַרעסטירט און פֿאַרשפּאַרט אין טורמעס. שפּעטער איז ער פֿאַרמישפּט געוואָרן אויף קאַטאָרגע אין סיביר. בסך-הכּל איז ער געווען אַ תּפֿיסהניק און אַ קאַטאָרזשניק אין משך פֿון זיבן און אַ האַלב יאָר.

די פֿראַגע האָבן מיר געשטעלט זייער אַ סך מענטשן אין ניו-יאָרק און אין אַנדערע שטעט, ווען איך בין צוריק געקומען פֿון מײַן רײַזע נאָך סאַוט-אַמעריקע [אין דרום-אַמעריקע]. נו, וועגן דעם קאָן איך נאָר ענטפֿערן אויפֿן גרונד פֿון די אײַנדרוקן וואָס איך האָב געהאַט אין דער קורצער צײַט, וואָס איך האָב פֿאַרבראַכט אין בוענאָס-אײַרעס. די באַפֿעלקערונג אין בוענאָס-אײַרעס אַליין איז אַרום צוויי מיליאָן און צווישן זיי צוויי הונדערט טויזנט ייִדן. די מלוכה-שול אין שפּאַניש איז אָבליגאַטאָריש פֿאַר אַלע קינדער. דאָך איז די ווירקונג [השפּעה] פֿון דער ייִדישער שפּראַך אויף דער ייִדישער באַפֿעלקערונג פֿון אַרגענטינע אַ סך גרעסער, ווי אויף דער ייִדישער באַפֿעלקערונג אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. אפֿשר איז דאָס דערפֿאַר וואָס דער ייִדישער ייִשובֿ איז אַ ייִנגערער. ווען איר גייט אין די גאַסן פֿון בוענאָס-אײַרעס, אין די גאַסן וווּ עס וווינט אַ ייִדישער עולם, איז צו הערן רעדן ייִדיש אַ נאַטירלעכע זאַך. דאָס איז די שפּראַך ניט נאָר פֿון דער באָבען און דער מאַמען, נאָר די שפּראַך פֿון די קינדער. די שפּראַך, אויף וועלכער איך האָב מיט אַלעמען גערעדט, איז געווען ייִדיש און איך בין געווען איבערגעראַשט, ווי לײַכט עס איז מיר געווען מיט אַלעמען זיך צוזאַמענרעדן [צונויפֿרעדן], אַפֿילו מיט ייִדן וואָס זײַנען געבוירן געוואָרן אין אַרגענטינע.

מיט אַ יאָרהונדערט צוריק, דעם 23סטן מײַ 1911, האָט זיך אין ניו-יאָרק, צווישן דער 40סטער און 42סטער גאַסן, געעפֿנט דער גרויסער בנין פֿון דער עפֿנטלעכער ביבליאָטעק. די ביבליאָטעק גופֿא איז צו יענער צײַט שוין געווען צען יאָר אַלט. אויף דער פֿײַערלעכער צערעמאָניע לכּבֿוד דער עפֿענונג פֿונעם נײַעם בנין איז געקומען דער פּרעזידענט וויליאַם האַוואַרד טאַפֿט, ווי אויך, פֿאַרשטייט זיך, דער גובערנאַטאָר פֿונעם שטאַט און דער מייאָר פֿון דער שטאָט. די לייענער האָבן צום ערשטן מאָל באַקומען אַ צוטריט צו דער ביכער-קאָלעקציע ערשט אין אַ טאָג אַרום, דעם 24סטן מײַ.

מיט 100 יאָר צוריק איז געבוירן געוואָרן שמעון וועבער (1911—1987), דער ייִדישער זשורנאַליסט, וואָס איז געווען דער הויפּט-רעדאַקטאָר פֿון "פֿאָרווערטס" אין די יאָרן 1970—1987.

וועבער איז געבוירן געוואָרן אין פּוילן און דערמיט זיך אונטערגעשיידט פֿון די גרינדער און, בכלל, ערשטע רעדאַקטאָרן און זשורנאַליסטן פֿון "פֿאָרווערטס", וועלכע זײַנען, בדרך-כּלל, געווען "ליטוואַקעס". נאָך איין אונטערשייד: וועבער האָט זיך געלערנט (אַ חוץ בײַ מלמדים) אין אַ פּוילישער פֿאָלקס-שול, בעת דער עלטערער דור "פֿאָרווערטס"-לײַט זײַנען געוויינטלעך געווען אויסגעשולט אין רוסיש. ניט צופֿעליק איז ער געווען נאָענט מיט יצחק באַשעוויס-זינגערן, אויך אַ פּוילישן ייִדן. וועבער איז געפֿאָרן מיט באַשעוויסן קיין שטאָקהאָלם, ווען יענער האָט, אין יאָר 1978, באַקומען אַ נאָבעל-פּרעמיע פֿאַר ליטעראַטור.

ערשטע קאָנטאַקטן

הײַנט טרעפֿן זיך זעלטן צוזאַמען די ווערטער "אָרט" און "פֿאָרווערטס". אָבער אין די 1920ער און 1930ער יאָרן האָט די סבֿיבֿה פֿון "פֿאָרווערטס" געשפּילט אַ צענטראַלע ראָלע אין דער געשיכטע פֿון "אָרט".

דער "אָרט" איז עטאַבלירט געוואָרן אין יאָר 1880. ס׳איז די עלטסטע צווישן די ייִדישע געזעלשאַפֿטלעכע אָרגאַניזאַציעס, וואָס זײַנען געשאַפֿן געוואָרן אין מיזרח-אייראָפּע און עקזיסטירט ביז הײַנט.

קיִעוו

קיִעוו איז ביזן יאָר 1917 געווען ווי אַן אינדזל אין דעם רוסיש-ייִדישן "ים" פֿון תּחום-המושבֿ. אַזוי האָבן געהייסן די טעריטאָריעס, וווּ מע האָט דערלויבט די רוסישע ייִדן צו וווינען. אין קיִעוו, אָבער, האָבן געקענט זיך באַזעצן נאָר געוויסע קאַטעגאָריעס ייִדן, בפֿרט די רײַכע. די משפּחה בערגעלסאָן האָט געהערט צו אָט דער סמעטענע פֿון דער ייִדישער געזעלשאַפֿט.

דוד בערגעלסאָן איז געבוירן געוואָרן ניט אין קיִעוו, נאָר אין דער קיִעווער געגנט.

דער מאָדערנער קלאַסיקער

אַמאָליקע צײַטן איז ער געווען דער פּאָפּולערסטער ייִדישער שרײַבער. אָבער ווען מע פֿרעגט הײַנט ייִנגערע מענטשן, צי דער נאָמען פֿון שלום אַש זאָגט זיי עפּעס, באַקומט מען בדרך-כּלל אַ נעגאַטיוון ענטפֿער. סײַדן, ס'האָט עמעצער געהערט אָדער געלייענט וועגן זײַן פּיעסע "גאָט פֿון נקמה". אין די 1920ער יאָרן האָט די ענגלישע אויפֿפֿירונג פֿון דער פּיעסע געמאַכט אַ סקאַנדאַל אין ניו-יאָרק.