קיִעוו
די איצטיקע הויפּט-שטאָט פֿון אוקראַיִנע איז ביז דער רעוואָלוציע, אין יאָר 1917, געווען באַקאַנט ווי אַ רוסישע שטאָט. נאָך מער: זי איז דאָך די "וויג" פֿון דער רוסישער ציוויליזאַציע. קיִעוו איז געווען אַזוי הייליק פֿאַר די פּראַוואָסלאַוונע רוסן, אַז די שטאָט האָט מען געהאַלטן פֿאַרמאַכט פֿאַר ייִדן. בלויז זייער רײַכע, ווי אויך הויך-געבילדעטע און הויך-קוואַליפֿיצירטע ייִדן פֿלעגן באַקומען אַ דערלויבעניש צו באַזעצן זיך אין דעם כּרך. דערצו נאָך האָט קיין אַנדער שטאָט אין רוסלאַנד ניט געהאַט אַזוי פֿיל ייִדישע סטודענטן.
צוליב אַזאַ קאָנצענטראַציע פֿון ייִדישע אינטעלעקטואַלן, האָט קיִעוו געהאַט פֿאָרשטייער פֿון כּלערליי אידעאָלאָגישע שטראָמען. צווישן די קיִעווער תּושבֿים זײַנען געווען אויך ענטוזיאַסטן פֿון ייִדיש. מע דאַרף דאָ דערמאָנען, אַז אין דער שטאָט האָט אין משך פֿון בערך פֿינף-און-צוואַנציק יאָר געוווינט שלום-עליכם. אין זײַנע ווערק האָט ער די שטאָט אָנגערופֿן "יעהופּעץ". אין יאָר 1911, האָט מען אין אַ קיִעווער בײַשטאָט, דעמיעווקע, געעפֿנט די ערשטע וועלטלעכע ייִדישע שול אין מיזרח-אייראָפּע.
אין קיִעוו האָבן געפֿירט זייער טעטיקייט אויך די אוקראַיִנישע גרופּעס, וועלכע האָבן געחלומט וועגן אומאָפּהענגיקייט פֿון זייער לאַנד. אַזוי אַז אין 1917, ווען עס האָט זיך צעוואַלגערט די רוסישע אימפּעריע, איז די רוסישע שטאָט קיִעוו געוואָרן די הויפּט-שטאָט פֿון דער אומאָפּהענגיקער אוקראַיִנע. בײַ די ייִדן האָט עס בדרך-כּלל קיין גרויסן ענטוזיאַזם ניט אַרויסגערופֿן. מע האָט גלײַך דערפֿילט, אַז אָן אַ בלוט-פֿאַרגיסונג וועט עס זיך ניט באַגיין. אַזוי איז טאַקע געווען: די פּאָגראָמען אין אוקראַיִנע בעת דעם בירגערקריג זײַנען אַרײַן אין דער געשיכטע ווי די גרעסטע שחיטה פֿון ייִדן פֿאַר דעם חורבן.
אויטאָנאָמיע
די יונגע אוקראַיִנישע רעגירונג האָט באַשלאָסן צו געבן דער ייִדישער באַפֿעלקערונג די רעכט פֿון אַנטוויקלען זיך ווי אַן אויטאָנאָמע עטנישע גרופּע. דער ציל פֿון אָט דעם באַשלוס איז געווען אַ קלאָרער: אַריבערציִען די ייִדן אויף דער זײַט פֿון דער נײַער מאַכט. אַ באַזונדערער מיניסטעריום איז געשאַפֿן געוואָרן, כּדי אָנצופֿירן מיט די ייִדישע ענינים. די מיניסטאָרן (זיי האָבן זיך געביטן זייער אָפֿט) זײַנען געווען איבערגעגעבענע ייִדישיסטן.
אין יאַנואַר 1918 איז אין דער ייִדישער שפּראַך אַרײַן אַ נײַער באַגריף: "קולטור-ליגע". הגם די אָרגאַניזאַציע איז געווען אַ געזעלשאַפֿטלעכע, האָט זי אָפֿט מאָל געדינט ווי אַ מין קולטור-אָפּטייל פֿון דעם ייִדישן מיניסטעריום. בעת דער מיניסטעריום איז געווען אַ פּאָליטישע אינסטיטוציע, האָט די "קולטור-ליגע" געטאָן אַלץ, כּדי זיך האַלטן וואָס ווײַטער פֿון די צווישן-פּאַרטיייִשע מחלוקתן. די קיִעווער ייִדישע שרײַבער, אַזעלכע ווי דוד בערגעלסאָן און דוד האָפֿשטיין, האָבן זיך זייער אַקטיוו באַטייליקט אין דער אַרבעט פֿון דער "ליגע".
אָט ווי עס האָט זיך יענע צײַט פֿאַרגעדענקט דעם ייִדישן פּעדאַגאָג אַברהם גאָלאָמב. ער האָט עס באַשריבן אין זײַן בוך "אַ האַלבער יאָרהונדערט ייִדישע דערציִונג" (1957):
איך דערמאָן זיך: אין אַ רעגנדיקן טאָג אין דער צײַט פֿון אַ שיסערײַ אין גאַס, בין איך אַן אײַנגעבויגענער געלאָפֿן אַראָפּ קוזנעטשנע־גאַס צו דער ייִדישער סטודענטן-קיך עסן. אַנטקעגן פֿון אונטן איז אָנגעגאַנגען זעליג מלמד (געשטאָרבן אַן איינזאַמער אין ניו-יאָרק) און ער שרײַט צו מיר פֿון ווײַטן "איך האָב, איך האָב!". ער האָט געטראָגן אין קעשענע דעם סטאַטוט פֿון דער "קולטור-ליגע". זי איז זיך צעוואַקסן מאָדנע גיך מיט אַ סך אָפּטיילונגען כּמעט אין אַלע שטעט פֿון אוקראַיִנע, אַן אמתע לעגענדע.
וועגן זעליג מלמד (1886–1946) און זײַן ראָלע האָט מען דערנאָך גוט פֿאַרגעסן. מע דערמאָנט אים געוויינטלעך ניט, ווען מע שרײַבט וועגן דער "קולטור-ליגע". ער האָט וועגן זיך דערמאָנט אין דעם אַרטיקל "בערגעלסאָן דער געזעלשאַפֿטלער", וואָס איז אַרויס אין דער וואַרשעווער וואָכנשריפֿט "ליטעראַרישע בלעטער" דעם 13טן סעפּטעמבער 1928. דאָרטן שרײַבט ער, אַז מיט דער אידעע פֿון שאַפֿן אַזאַ אָרגאַניזאַציע איז ער קודם-כּל געקומען צום שרײַבער דוד בערגעלסאָן. יענער האָט אים אונטערגעהאַלטן און געהאָלפֿן צו באַקומען אַ שטיצע מצד די צענטראַלע פֿיגורן אין דער קיִעווער סבֿיבֿה פֿון ייִדישע טוער.
אַ מוסטער פֿאַר אַנדערע
דער "קולטור-ליגע" האָט זיך בעסער פֿון אַלע אַנדערע אָרגאַניזאַציעס אַײַנגעגעבן צו רעאַליזירן די אידעען פֿון דער טשערנאָוויצער קאָנפֿערענץ (1908), דהײַנו: צו בויען די ייִדישע קולטור ווי אַ יסוד פֿון דער מאָדערנער ייִדישער נאַציע. אין דער אַטמאָספֿער פֿון דער קיִעווער "קולטור-ליגע" האָבן זיך אָנגעהויבן, צי זיך ווײַטער אַנטוויקלט די ליטעראַרישע קאַריערעס פֿון דוד בערגעלסאָן, דער ניסתּר, פּרץ מאַרקיש, לייב קוויטקאָ, דוד האָפֿשטיין, נחמן מײַזיל, דוד קאַץ, משה ליטוואַקאָוו, קאַדיע מאָלאָדאָווסקי, י.י. זינגער און אַ צאָל אַנדערע מײַסטערס פֿון ייִדישן וואָרט.
אַ ממשותדיקע ראָלע האָבן געשפּילט די קינסטלער, וועלכע האָבן זיך פֿאַראייניקט אַרום דער "קולטור-ליגע". די "ליגע" האָט אויך אַנטוויקלט דעם ייִדישן טעאַטער און פּעדאַגאָגיק. פֿאַרלאַגן און ביבליאָטעקן האָט מען געעפֿנט אין פֿאַרשיידענע שטעט פֿון אוקראַיִנע. אָבער די "ליגע" האָט ניט באַגרענעצט איר טעטיקייט מיט אוקראַיִנע. "קולטור-ליגעס" האָבן זיך באַוויזן אין מיזרח- און מערבֿ-אייראָפּע, אין אַמעריקע, דרום-אַפֿריקע און אַזיע.
דער פֿאַקט אַליין פֿון געאָגראַפֿישער צעשפּרייטונג פֿון "קולטור-ליגעס" ווײַזט, אַז אין אַ סך ערטער האָט מען געחלומט וועגן אַזאַ צענטער פֿאַר ייִדישער קולטור-אַנטוויקלונג. אמת, פֿון דער "אַ-פּאָליטישקייט" — דער גרונט-פּרינציפּ פֿון דער קיִעווער "ליגע" — איז אין קורצן קיין סימן ניט פֿאַרבליבן.