 |
עלי שעכטמאַן (1908—1996)
עלי שעכטמאַן איז איינער פֿון די גרעסטע שרײַבער אין דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור. ער איז געבוירן געוואָרן אין יאָר 1908 אין פּאָלעסיער שטעטל וואָסקאָוויטשי, זשיטאָמירער געגנט. געווען איז ער דאָס אַכטע קינד אין אַ גרויסער משפּחה און פֿון קינדווײַז אָן געלעבט אין נויט. באַקומען אַ טראַדיציאָנעלע ייִדישע דערציִונג, האָט עלי אָנגעהויבן שרײַבן לידער, ווען ער איז נאָך קיין צוועלף יאָר ניט אַלט געווען. אין 1929—1933 איז ער געווען אַ סטודענט אויפֿן ייִדישן ליטעראַרישן פֿאַקולטעט פֿונעם אָדעסער פּעדאַגאָגישן אינסטיטוט. בעת דער מלחמה זיך געשלאָגן אויפֿן פֿראָנט און נאָכן נצחון זיך אומגעקערט קיין קיִעוו. ווען ס’האָבן זיך אָנגעהויבן די אַרעסטן פֿון די טוער פֿון דער ייִדישער קולטור, האָט אים דער גורל צוגעשפּילט און ער איז אָפּגעזעסן אין תּפֿיסה נאָר עטלעכע חדשים. אין 1972 איז שעכטמאַן עולה געווען קיין ישׂראל.
דער ראָמאַן "ערבֿ" איז געוואָרן זײַן קרוינווערק, אין וועלכן ער שילדערט אויף אַ ברייטן היסטאָרישן פֿאָן עטלעכע דורות פֿון אַ גרויסער ייִדישער משפּחה. פֿיר טיילן פֿונעם ראָמאַן האָט ער אָנגעשריבן אין קיִעוו און דרײַ בענד נאָכן קומען קיין ישׂראל. אין ישׂראל האָט ער געשאַפֿן דעם עפּישן ראָמאַן "בײַם שקיעה־אַקער", אין וועלכן ער שילדערט אַ דורותדיקע פּאָלעסיער ייִדישע דינאַסטיע. אינעם בוך "רינגען אויף דער נשמה" דערציילט ער זײַן אייגענע לעבנס־געשיכטע. אין מדינת־ישׂראל איז ער באַלוינט געוואָרן מיטן "פּרס ראָש־הממשלה" און מיט אַנדערע ליטעראַרישע פּרעמיעס פֿאַר זײַנע מאָנומענטאַלע ווערק.
אַן אויסצוג פֿונעם ראָמאַן "ערבֿ"
א
און וואָס ווײַטער און וואָס מער די עקשנות איז געוואַקסן, אַלץ גיכער האָבן אין אים געצאַנקט און זיך געלאָשן די לעצטע כּוחות.
סוף־כּל־סוף, שוין ניט אין שטאַנד זיך גובֿר צו זײַן, איז דער מענטש געבליבן שטיין. דער קראַנקער פֿוס, דער לינקער, אַן אײַנגעבויגענער אין דער קני, האָט אָן רחמנות געבריט און געצופּט בײַ די אָדערן. די אויגן — אָט די צוויי איינציקע ליכטיק־לעבעדיקע פֿענצטערלעך —זײַנען פֿאַרלאָפֿן געוואָרן מיט ביטערע וויי־טרערן. דאָס האַרץ האָט זיך געשלאָגן אין אַ בלוטיקן טרויער.
דער מענטש איז געשטאַנען אין מיטן דער נאַכט — איינע פֿון די סאַמע ווילד־ווינטיקע, סוף־האַרבסטיקע, לאַנג־פֿינצטערע נעכט פֿון יאָר — און ווען ניט די מיליצעס, וואָס האַלטן אים אונטער, וואָלט ער געפֿאַלן מיטן פּנים אין זאַמד אַרײַן.
איבערן ערבֿ־ווינטערדיקן וואַלד, פֿון ערגעץ דאָרטן, פֿון די הויך־ווײַטע, קאַלט־פֿרעמדע, נאָר זייער רײַך־אויסגעשטערנטע הימלען, שווימט מיט אַ מאָל אַרויס פֿון איינער פֿון יענע גרין־באַזילבערטע סאַזשלקעס אַ גרויסע, כּמעט אַ קײַלעכדיקע לבֿנה.
דער מענטש ווישט אויס מיטן אַרבל די אויגן, הויבט אויף דעם קאָפּ און קוקט גלײַך אין דער לבֿנה אַרײַן. ער טראַכט וועגן גאָרניט. אים דאַכט זיך נאָר: די פֿינקלענדיק־נאַסע לבֿנה ציטערט אויפֿן ווינט... פֿאַלן אויף דער ערד לענגלעכע רויטע טראָפּנס. אַ פּאָר פֿון זיי טרעפֿן אַפֿילו אין די ווינקלען פֿון מויל. שאַרט ער זיי מיט דער טרוקענער צונג אין מויל אַרײַן. זייער געזאַלצענע טראָפּנס...
דער מענטש אָטעמט שווער. מיט אַן אָפֿן מויל, אויף אַ קול. דער ווינט טראָגט פֿון ערגעץ דורך פֿאַרבײַ אַ פֿאַרגעסן־פֿאַרוואַלגערטן ריח פֿון אַ זוניק־איבערגעברענטן בלאַט. פֿון דער ערד שמעקט שוין מיט שניי.
* * *
נאָך פֿריִער, נאָך איידער ער האָט געטראָפֿן די שוועסטער ליגן אויף דער שוועל אין בלוט, נאָך אַ סך פֿריִער פֿאַר דעם, האָט ער זיך שוין פֿאַרפּלאָנטערט אין די טעג, אַפֿילו אין די וואָכן.
דורך שטעט און שטעטלעך, דורך וועגן און אומוועגן, אַ האַלב־הונגעריקער, — אויסשטרעקן די האַנט צו יענעם קאָן ער ניט, ער וואַרט, ביז יענער וועט זיך אַליין אָנשטויסן, — און ווען מ׳גיט אים שוין יאָ עפּעס, פֿילט ער זיך פֿון דעם מתנת־יד באַליידיקט און דערשלאָגן — דורך שׂרפֿעדיקע טעג און דורך קאַלט־רעגנדיקע נעכט שפּרינגט ער, דער סאָלדאַט, אויף די מיליצעס*) פֿון דער יאַפּאַנישער מלחמה אַהיים...
דער סאָלדאַט ווייסט, און דאָס איז זײַן איינציקע טרייסט, דער איינציקער קוואַל, וואָס נערט און שפּײַזט זײַן מוט און ווילן, אַז ער פֿאַרמאָגט זי, די היים. אויף קיין איין רגע, וווּ ער זאָל ניט זײַן און זיך ניט געפֿינען, האָט ער זי נאָך פֿון אויג ניט פֿאַרלוירן, פֿון שוואַרצאַפּל ניט אַרויסגעלאָזט. ער זעט, ווי דער טאַטע נעמט אַראָפּ מיט ביידע הענט, שטייענדיק אויפֿן לייטער, די פֿאַרפּאַליעטע עפּל פֿון בוים, לייגט זיי פֿאָרזיכטיק אין קויש אַרײַן. פֿרײַטיק פֿאַר נאַכט, נאָך דער שווערער וואָך, זיצט ער, דער טאַטע, אויף דער פּריזבע, אונטער די אויסגעקרימטע פֿענצטער, רויכערט ערבֿ שבת דעם לעצטן ציבעק, האַלט דעם קאָפּ צום אַקסל פֿאַרנייגט, שנאָלט אַלע מאָל מיט די פֿינגער פֿון דער לינקער האַנט. און די מאַמע... דאָס ווײַסע טיכל פֿאַרלייגט הינטער די אויערן, גייט זי מיט אירע שווערע, נאָר שטילע טריט פֿון דער שטאַל, טראָגט אין ביידע אָדערדיקע הענט דאָס מעלקשעפֿל מיט די צוויי נײַ־אָנגעשלאָגענע רייפֿלעך. די מאַמע רופֿט מען אין דער משפּחה "דער שטילער זומער"... און אונטער דעם אַלטן, נידעריק־געזעצטן, ברייט־צווײַגיקן באַרנבוים שטייט דער ברודער דניאל. דער גרין־וואָלענער שאַרף אויף די אַקסל, אַ גרויער, ווי אַ טויב, מיטן פּענדזל אין דער האַנט. ער קוקט אַלע מאָל ערגעץ אַהין, אין דער ווײַט אַרײַן, און מאָלט. די ווײַב זײַנע, מלכּה, זאָגט וועגן אים: "דאָס איז מײַן שײַנדל, מײַן קרוין און מײַן צרה"...
און דאָך, וואָס דײַטלעכער ער האָט זיי געזען, אַלץ מער און מער האָט זיך אים געדוכט: ניטאָ קיין היים, ס׳איז עפּעס ניט מער, ווי אַ שיינער חלום... אַן אויסגעחלומטע שיינע היים... ער איז געבליבן עלנט, איינער אַליין, און אויב זיי זײַנען אַפֿילו ערגעץ יאָ פֿאַראַן, געפֿינען זיי זיך אַזוי ווײַט, אין אַזאַ פֿאַרוואָרפֿן אָרט, אַז ער, אַבֿרהם באָיאַר, וועט זיך צו זיי אַהין אויף די מיליצעס קיין מאָל ניט דערקלײַבן און ניט דערגיין.
פֿאַר זײַנע אויגן איז אָפּגעשטאָרבן דער זומער. די לעצטע זוניקע טעג האָבן דערטליִעט. ביים וועג האָט שוין אָפּגעצוויטעט דער פּאָלין. אַלץ אַרום נעמט וועלקן. הויך אין די הימלען טראָגן זיך דורך מיט געפּילדער אין ווײַטן וועג אַרײַן די בושלען. אין אַ געשלענגלט שנירל ציִען זיך די ווילדע ענטלעך. נידעריק, לענג־אויס די טײַכן פֿליִען די וואַלדשנעפּן. פֿון די ביימער פֿאַלן שטיל די וואַקס־געלע בלעטער. נאָר דער ראַבינעבוים שטייט נאָך אונטער דער פֿײַערדיקער קרוין.
שווער איז געווען דעם סאָלדאַט אויף דער נשמה. אָבער ווי נאָר ער האָט דערגרייכט צו די ערשטע פּאָלעסיער זומפּן, באַוואַקסענע מיט ליכטיקן מאָך, מיט ראָר און אָסיקעבוים, דערזען די הילצערנע כאַטעס מיט די געלע קירבעסן אויף די שוואַרץ־שטרויענע דעכער, דעם פֿלאַקס, די ליימענע קריגלעך אויף די לאָזע־געפֿלאָכטענע פּלויטן, די זונרויזן אויף די גערטנער — אָט די סוף־זומערדיקע גרויסע אויגן מיט די גאָלדענע געדיכטע וויִעס, — דאָס אַלץ האָט בײַ אַבֿרהם באָיאַרן צום ערשטן מאָל פֿאַר דער גאַנצער צײַט פֿון זײַנע ביטערע ליידן און שווערע נסיונות אַרויסגערופֿן אַ פֿריידיקן ציטער איבערן גאַנצן לײַב.
ער בלײַבט שטיין, ער גלייבט זיך ניט, האָט נאָך אַלץ מורא, אַז אָט־אָ דער גוט־באַקאַנטער שפּיץ־בלעטערדיקער קליאָן, די אַלטע ווערבעס אין דעם טונקל־פֿײַכטן טאָל, די הויכע סאָסנעס מיט די אַרויסשטאַרצנדיקע וואָרצלען איבער דער ערד — ס׳שלאָגט נאָך פֿון זיי מיט וואַרעם־שאַרפֿן פּעך־גערוך, אַז אָט די דרײַ געשטרײַפֿטע קלאָר־ווײַסע בערעזעס, אַפֿילו אָט די געבערגלטע ווײַסע זאַמדן, וואָס ציִען זיך מײַלן־ווײַט, — דאָס אַלץ איז ניט מער ווי אַ שיינער חלום, אַ כּישוף, אַ געדאַכט־פֿאַרבלענדעניש.
און כּדי זיך איבערצײַגן, פֿאַרמאַכט דער סאָלדאַט די אויגן. שטייט ער אַזוי אַ פּאָר רגעס מיט פֿאַרמאַכטע אויגן, דערנאָך טוט ער אַ הייב אויף די פֿאַרשטויבטע וויִעס — יאָ, ער האָט זיך ניט אָפּגענאַרט. יאָ, דאָס אַלץ, נאָך וואָס ער האָט חדשים־לאַנג ווייטיקדיק געבענקט, שטייט פֿאַר אים אַצינד אַזוי לעבעדיק. און ער דערפֿילט מיט אַ מאָל אונטער דעם איינציקן פֿוס די פּאָלעסיער ערד — יענע ערד, אויף וועלכער ער איז געבוירן און אויסגעוואַקסן.
— דערשפּרונגען, אַ? — פֿרעגט ער זיך אַליין. — נו, אַבֿרהם, שטאַרק זיך... שוין ניט ווײַט... אַ טאָג וועסטו זיך אָפּרוען בײַ רחלען. בײַ איר וועסטו אויך זײַן אַ גרויסער גאַסט. אײַ, איז גוט צו זײַן אַ גאַסט... און דערנאָך — אַהיים.
און שוין מיט אַ מין שיכּורדיקער שׂימחה טוט ער אַ קלאַפּ מיט דער מיליצע אין דער ערד און שרײַט אויס:
— מאַ־אַ־מע! — און דערנאָך מיט גדלות, וואָס ער איז אַלץ בײַגעקומען, אויסגעשטאַנען און איבערגעטראָגן, גיט ער צו פֿאַר זיך אַליין, שוין גאָר שטיל: — כ׳גיי, מאַמע, כ׳גיי...
אַן אויסגעצערטער, הויט־און־ביין, אַ שאָטן מיט האַלב־פֿאַרמאַכטע אויגן, מיט אַ צעקאָשמעטער קײַלעכדיקער באָרד, מיט ווײַסע־איבערגעטריקנטע ליפּן — אַ פֿאַרשטויבט געשפּענסט מיט אַ קאָקאַרדע אויפֿן שמויסענעם יאָלעם, אין אַ קורץ־פֿאַרדאַרטן שינעל, מיטן רענצל אויף דער פּלייצע, שפּרינגט ער, דער אָפּגעדינטער סאָלדאַט, אויף די מיליצעס, אַ האַלב־באָרוועסער, אַלץ ווײַטער און ווײַטער — אַהיים, צו טאַטע־מאַמע, וואָס זאָגן נאָך אים דאָרטן ביידע, אין דעם קליינעם אַלקערל, גאַנץ פֿרי און פֿאַר נאַכט קדיש.
נאָר ביז צו טאַטע־מאַמע איז נאָך אַלץ ווײַט — די היים ליגט פֿאַרוואָרפֿן ערגעץ דאָרטן, אין טיפֿן ווינקל פֿון די פּאָלעסיער וועלדער. צו דער שוועסטער, צו רחלען, דאַרף מען נאָך אויך גיין אין די מרחקים אַרײַן.
און מיט יעדן טאָג איז דער סאָלדאַט אַרײַנגעשפּרונגען אַלץ טיפֿער אין האַרבסט. פֿריִער זײַנען די וועגן געווען לעבעדיקער — מ׳האָט געאַקערט, געזייט די ווינטער־תּבֿואה, אַרויסגעגראָבן פֿון פֿעלד און אַראָפּגעפֿירט די וועגענער קאַרטאָפֿליעס. אויף דער סטערניע האָט זיך געפּאַשעט פֿי. אין די טאָלן, אַרום די פֿלאַקערדיקע שײַטערס, זײַנען געזעסן פּאַסטעכער.
אָפֿט יאָגט אָן אַ פֿור, יעדער פּויער נעמט גערן דעם סאָלדאַט אין וואָגן אַרײַן, יעדע כאַטע איז גרייט צו געבן אַ נאַכטלעגער, אַ ביסל געקעכטס.
און ליגנדיק אין אָוונט אויפֿן פֿרישן היי, אַ מיד־צעבראָכענער, הערט ער, ווי איבערן דאָרף פֿלאַטערט דאָס גוט־באַקאַנטע, דאָס צום האַרצן נאָענטע געזאַנג:
עפּעס האָט אין וואַלד צערוישט זיך
די זון גערעדט האָט מיטן ווינט,
אוי ווינט, דו, מײַן ווינט,
ברעך ניט, וואַרף ניט
מײַנע געוויקסן אויפֿן וועג**)
און דעם סאָלדאַט שטעלן זיך טרערן אין די אויגן. ער הערט זיך צו, ווי דאָס געזאַנג גייט אַוועק אין דער נאַכט אַרײַן, ווערט פֿאַרטראָגן מיטן ווינט אין די וועלדער. און די וועלדער אַרום רוישן־רוישן. ער וואָלט ניט געקאָנט דערקלערן, פֿאַר וואָס דאָס ליד האָט בײַ אים אַרויסגערופֿן טרערן. ס׳איז אים שווער געוואָרן אויף דער נשמה און גאָר.
אָבער באַלד ערגעץ גאָר נאָענט, אַ פּנים צווישן די סקירדעס קאָרן, טוען בײַ עמעצן אַ ציטער אונטער די פֿינגער אַ סך סטרונעס, און אַ וואַרעם קול נעמט זיך בעטן:
אוי, זיי געזונט, מײַן שוואַרצברעמיקע,
פֿאַרגעס מיך ניט, זיי אַזוי גוט...**)
שמייכלט שוין דער סאָלדאַט דורך די טרערן:
— ניין, — זאָגט ער מיט זיכערקייט, — דאָבציע האָט מיך ניט פֿאַרגעסן...
ער פֿאַרלייגט די הענט הינטערן קאָפּ און הייבט אויך אָן שטיל צו זינגען:
וואָס האָסטו מיר אָפּגעטאָן, טײַער לע־עבן מײַ־נ־ס,
וואָס מײַן האַרץ ציט אַזוי צו דיר?
דו האָסט מיר גאָרניט אָפּגעטאָן, טײַ־ײַע־ער לעבן מײַנס
איך האָב זיך פּשוט אײַנגעליבט אין דיר...
און דערנאָך וועט זיך אים אַ גאַנצע נאַכט חלומען דאָס מיידל מיט די שוואַרצע אויגן און מיט די לאַנגע בלאָנדע צעפּ. ער וועט זי האַלטן אין איין פֿרעגן: "איר האָט זיך דען ניט געקאָנט אָנשטויסן, איר האָט דען ניט געזען, אַז איך בין אין אײַך פֿאַרליבט? ווי נאָר איר זײַט געקומען צו אײַער פֿעטער, טאַקע ווי נאָר איר זײַט אַראָפּ פֿונעם וואָגן, זײַט איר מיר מיט ביידע פֿיס אַרײַן אין האַרצן"...
ב
בײַ דער שוועסטער האָט ער זיך ניט אָפּגערוט, ווי ער האָט געהאָפֿט און געטרוימט, קיין גאַסט און קיין אורח דאָרטן בײַ קיינעם ניט געווען. אַרײַנגעשפּרונגען איז ער אין שטעטל נאָך האַלבן טאָג, שוין נאָך דער שחיטה, און זי, רחלען, געטראָפֿן אויף דער שטובשוועל ליגן אין בלוט. אין יענעם טאָג, שוין אין פֿינצטערן אָוונט, שוין בײַ דער שײַן פֿון צענדליקער לאַמטערנס, האָט מען זי אויך צו קבֿר־ישׂראל געבראַכט.
צום אָנהייב האָט גאָר קיינער ניט געוווּסט, ווער איז ער, אָט דער בערדיקער סאָלדאַט אין דער פּאַפּאַכע מיט דער קאָקאַרדע, וואָס שפּרינגט אויף די מיליצעס האַרט לעבן דער מיטה און שטרענגט אָן אַלע כּוחות אויף אונטערצושטעלן אַן אַקסל... נאָר שפּעטער האָט איינער דעם צווייטן איבערגעגעבן און ס׳איז פֿאַר אַלעמען באַוווּסט געוואָרן:
— ס׳איז דאָך אַ לײַבלעכער ברודער...
— דאָס קערט ער זיך אום פֿון דער מלחמה אַהיים...
— דאָס איז ער געקומען אַזוי צו דער שוועסטער צו גאַסט...
— אוי וויי, אַ בראָך איז צו אונדז... — און ס׳האָט ווידער אויסגעבראָכן אין דער נאַכט אַ קלאָג־יללה ביז צו די הימלען.
נאָך אין יענער נאַכט, טאַקע באַלד, ווי דער קבֿר איז פֿאַרשאָטן געוואָרן, האָט ער ניט געלאָזט פֿון קיינעם זיך פֿאַרהאַלטן און איז האַסטיק פֿון בית־עולם אַרויסגעשפּרונגען און ווײַטער געלאָזט זיך אין וועג אַרײַן. ער מוז גיכער לויפֿן אַהיים, אפֿשר ליגן זיי דאָרט אויך אַלע אויף דער שוועל...
און מיט יעדן טאָג ווערט אַבֿרהם באָיאַר, ווי דער סוף־האַרבסטיקער וואַלד, שוואַרצער און שווײַגנדיקער. ער שטעלט זיך אַפֿילו אין ערגעץ ניט אָפּ אויף נאַכטלעגער. אמת, ער איז אַרײַנגעשפּרונגען אין דעם טייל פּאָלעסיע, וווּ די באַפֿעלקערונג איז זייער אַ שיטערע, אַרום־און־אַרום זומפּן. זעלטן טרעפֿט זיך אַ דאָרף. איבער די וועלדער זײַנען צעוואָרפֿן כוטאָרס, איינער פֿון דעם צווייטן אויף צענדליקער מײַל.
און די טעג זײַנען שטאַרק קורצע. אָט פֿאַרגייט שוין ווידער אַ טאָג. עפּעס אַ שרעקלעכע שטילקייט שטייט אַרום־און־אַרום, כאָטש די ווינטן רוישן. זעלטן דערגייט צו זײַן אויער דער קלאַפּ פֿון דעם פּיקהאָלץ איבערן טרוקענעם שטאַם, זעלטן הערט ער שוין דעם פֿײַף פֿון די בלויערלעך צום סוף טאָג.
דער ווינט ברענגט אים דעם ריח פֿון וואַסער — ערגעץ ניט ווײַט איז אַ טײַך. בײַ אים אין רענצל ליגן עטלעכע קאַרטאָפֿל, אַ הייפּטל קרויט, צוויי ציבעלעס, אַ קניפּעלע זאַלץ, וועט ער זיך אַראָפּלאָזן צום טײַך, צעלייגן דאָרטן אויפֿן ברעג אַ שײַטער און אָפּקאָכן אַ ביסל געקעכטס. דער הונגער זויגט אים אונטערן לעפֿעלע ביז צו חלשות פֿאַלן.
און הגם דער הונגער מאַטערט אים זייער, נאָר (שוין אַ טבֿע אַזאַ) ער טוט אַלץ ניט געאײַלט, ערנסט, געטרײַ, ווי ניט פֿאַר זיך טוט ער עס, נאָר פֿאַר עמעצן, פֿאַר אַ צווייטן, און דערצו נאָך פֿאַר איינעם אַ פֿאַרמאַטערט־קראַנקן, וועמען מע דאַרף דערקוויקן די נשמה, און אפֿשר גאָר דערהאַלטן דאָס לעבן.
אויף דער האַרטער פּאָלע פֿונעם שינעל, שיילט ער די קאַרטאָפֿל, בראָקט דאָס קרויט, צעשנײַדט אַ גרויסע בלאָווע ציבעלע, וואַרפֿט עס אַלץ אַרײַן אין דעם סאָלדאַטישן שוואַרץ־פֿאַררייכערטן מעשענעם קעסעלע, און דערנאָך רוקט ער זיך מיט איין מיליצע פֿון דעם הויך־שיפּועדיקן ברעג צום טײַך אַראָפּ. דאָס וואַסער לעבט נאָך, אָבער ס׳איז שוין זייער קאַלט. ערבֿ־פֿאַרפֿרוירן צו ווערן. די נידעריק פֿאַרגייענדיקע זון שפּיגלט זיך כּמעט ניט אָפּ אין די געדיכט־שווערע וואַסערן. ער וואַשט פֿריִער די הענט, דערנאָך דאָס פּנים, און ערשט שפּעטער וואַשט ער איבער אין קעסעלע דאָס אַלץ צוגעגרייטע און רעדט דערבײַ צו דער מאַמען:
— איך גיי, מאַמע, איך גיי!..
אין די שווער־געדיכטע גרויע וואַסערן, וווּ ס׳שפּיגלט זיך ניט אָפּ די נידעריק־שטייענדיקע זון, דערזעט ער מיט אַ מאָל ברענענדיקע לאַמטערנס און דערהערט, ווי ס׳פֿאַלט אין קבֿר אַרײַן אויף דער געקוילעטער שוועסטער די ערשטע לאָפּעטע ערד. הייבט ער זיך אויף גיך מיט שרעק — עס ציט אים אין וואַסער אַרײַן...
אַרויפֿקלײַבן זיך מיטן פֿולן קעסעלע צוריק אויפֿן הויך־שיפּועדיקן באַרג קומט אים אָן מיט גוואַלדיקע שוועריקייטן. דער פֿוס גליטשט זיך אינעם שיטנדיקן זאַמד, ווי מ׳וואָלט די ערד פֿון אונטער אים אַרויסגעריסן.
אַ פֿאַרשוויצטער, דער איינציקער פֿוס האַלט אים קוים, דערקלײַבט ער זיך צום אָרט, וווּ ס׳ליגט דער שינעל, דאָס רענצל, די צווייטע מיליצע. ער כאַפּט איבער דעם אָטעם און נעמט זיך מיט די הענט אויסגראָבן אַ גריבל, — צעלייגן אַ שײַטער.
שוין געהאַט צונויפֿגעלייגט די צווײַגלעך, אַרויפֿגעוואָרפֿן פֿון אויבן טרוקענע שישקעס, וואָס זײַנען אים אונטער די הענט געקומען, רוקט ער אַרײַן די האַנט אין קעשענע, וויל אַרויסנעמען פֿון דאָרט די שוועבעלעך, נאָר דאָס פּנים ווערט אים מיט אַ מאָל נאָך שוואַרצער, די אויגן נאָך טרוקענער און גלאַנציקער. ער נעמט שאַרן, קלאַפּן, אויסטרייסלען, איבערטרייסלען, איבערקערן אַלע קעשענעס, דאָס רענצל, — ניטאָ קיין שוועבעלעך.
רוקט ער זיך ווידער מיטן זעלבן וועג, פֿונעם הויכן באַרג צום טײַך אַראָפּ. ער זוכט דאָרט, נישטערט... בלײַבט זיצן בײַם טײַך, קוקט אין די שווער־גייענדיקע וואַסערן. די זון זעצט זיך. אויף דער סאָסנע שאַרפֿט אַ קראָ דעם שנאָבל אָן אַ צווײַג. אים דוכט זיך: אַחוץ אים איז מער קיין לעבעדיקער מענטש אויף דער וועלט ניטאָ... און ס׳טוט אים ווידער אַ צי אין וואַסער אַרײַן.
ער קלעטערט אויף גיך, אויף אַלע פֿיר, צוריק באַרג־אַרויף און בלײַבט ליגן אויף דער ערד מיט פֿאַרמאַכטע אויגן. אין מויל פֿילט ער דעם טעם פֿון הייסע קאַרטאָפֿל, אין די נאָזלעכער שלאָגט אים אַ געזאַלצן־זיסלעך ריח פֿון שוואָמען־זופּ... שפּרינגט ער אויף און טוט פֿון צאָרן אַזאַ זעץ מיט דער מיליצע איבערן פֿולן קעסעלע, אַז אַלץ, וואָס ער האָט צוגעגרייט, צעפֿליט זיך אין אַלע זײַטן. דאָס קעסעלע קײַקלט זיך אַראָפּ פֿונעם ברעג מיט אַ געקלאַנג אין טײַך אַרײַן.
דער סאָלדאַט קוקט צום טײַך אַראָפּ. דאָס קעסעלע איז צום דנאָ ניט אַוועק. אַן אָנגענומענס ביז האַלב מיט וואַסער, זיצט עס טיף אין טײַך און טראָגט זיך מיטן שטראָם. אָן־אָ האָט עס דער שטראָם פֿאַרטראָגן צווישן די זאַמדבענק, צו אַן אינדזעלע, וווּ אויפֿן וואַסער וויגט זיך אַן איינזאַמע סאָסנע — אַ פּנים נאָך פֿרילינגצײַט האָט זי זיך אָפּגעריסן פֿונעם פּליט.
אַבֿרהם באָיאַר לאָזט זיך ווײַטער אין וועג אַרײַן. נאָכן זון־זעצן־זיך שעמערירן אויפֿן מערבֿ ווײַס־זילבערנע שײַנען. דער וואַלדמענטש ווייסט: ס׳איז אַן אָנזאָג אויף אַ פֿראָסט. די שטאַרקע ווינטן בײַ נאַכט רײַסן אַרויס שטערן פֿון הימל. אַזעלכע ווינטן קאָנען אָנטראָגן אַ שניי־געוויטער.
און דער סאָלדאַט, אַ באַשלאָגענער מיט נויטשווייס, שפּרינגט ווײַטער איבער וועג־און־וועגעלעך, לענג־אויס די ליידיקע שוואַרצע וועלדער, און שטאַמלט:
— איך גיי, מאַמע, איך גיי...
די נאַכט שפּאַרט פֿון דער ערד, פֿאַלט פֿון די הימלען. דווקא אַן אויסגעשטערנטע, אָבער אַ שוואַרצע און זייער אַ לאַנגע איז די סוף־האַרבסטיקע, די ערבֿ־ווינטערדיקע נאַכט. די מיליצעס זינקען אין זאַמד אַרײַן אויף ניט אַרויסצושלעפּן זיי. פֿון אָנגעשטרענגטקייט הייבט אים אָן דער פֿאַרוווּנדעטער פֿוס אויפֿגעלאָפֿן צו ווערן. דער ווייטיק הייבט זיך אַלץ העכער איבערן קערפּער, גייט דורך אַלע אָדערן ביז צום האַלדז־און־נאַקן און נעמט שלאָגן אין קאָפּ און אין די אויגן אַרײַן... די עקשנות אין אים וואַקסט, די לעצטע כּוחות אָבער צאַנקען און לעשן זיך.
* * *
אַבֿרהם שטייט אין מיטן דער נאַכט אויפֿן זאַמדיקן וועג, ניט וואַך און ניט געשלאָפֿן, דאָס פּנים צונטער־רויט, די אויגן פֿאַרלאָפֿן מיט וויי־טרערן און דאָס האַרץ שלאָגט זיך אין בלוטיקן טרויער. אַ שוידער גייט אים דורך איבערן גאַנצן גוף, און ווען ניט די מיליצעס, וואָס האַלטן אים אונטער, וואָלט ער שוין לאַנג געלעגן מיטן פּנים צו דער ערד.
און די נאַסע לבֿנה ציטערט נאָך אַלץ אויפֿן ווינט... אומגעהייער לאַנגע, דאַר־אויסגעקרימטע שאָטנס קריכן איבער די בערגלעך זאַמד. די שאָטנס הייבן זיך אויף, שפּרינגען און פֿאַלן ווידער. אַבֿרהמען דוכט זיך: עמעצער גנבֿעט זיך נאָך זײַנע טריט. ער הערט אַפֿילו, ווי אונטער יענעמס טראָט ברעכן זיך טרוקענע צווײַגלעך...
"רחל, — שטאַמלט ער, — רחל, ס׳איז דו?.." און פּלוצעם נעמט ער שרײַען: "וואָס דאַרפֿט איר דאָ? וואָס ווילט איר פֿון מײַן לעבן?.." קיינער ענטפֿערט ניט, זײַן קול פֿאַלט אַרײַן אין די זומפּן. און ערגעץ דאָרט, אויף די זומפּן, שרײַט אַ קראַנקער פֿויגל. אַבֿרהם הערט זיך צו צום שאַרפֿן אָפּגעהאַקטן געשרײַ, וואָס גייט פֿון אַן איבערגעטריקנטן גאָרגל, און פֿאַרגעסט אין אַלץ. ער האָט איין הייסן ווילן: גיין און אויפֿזוכן דעם קראַנקן פֿויגל. "ווער דען וועט אים העלפֿן?" אים דוכט זיך, אַז ער גייט... אָבער עמעצער גייט אים ווידער נאָך. יענער שפּרינגט אַראָפּ פֿונעם בערגל זאַמד, אויך אויף איין פֿוס, און נעמט שטילינקערהייט אַרויסשלעפּן בײַם סאָלדאַט פֿון אונטער די אָרעמס ביידע מיליצעס... די לבֿנה רײַסט זיך אָפּ פֿונעם הימל, פֿאַלט אַרויף אויף אַ בוים, און די גאַצע ערד ווערט באַדעקט מיט פֿונקען.
דער סאָלדאַט ליגט אויפֿן וועג, און הויכע, שטאַרק־געדיכטע וואַלד־געוויקסן פֿלעכטן אים אַרום. אַ ווײַסע צאַפּליע מיט לאַנגע שוואַרצע פֿיס שפּרינגט איבער אים, פֿון איין אַקסל אויפֿן אַנדערן, און מיט דעם געל־גרינעם שנאָבל פּיקט זי אים אין די שלייפֿן אַרײַן... ער קאָן זיך פֿון דעם פֿויגל ניט אָפּשלאָגן. מיטן ביינערדיקן שנאָבל וועט ער אים באַלד דורכעגבערן און דורכברעכן דעם שאַרבן. איבערן וואַלד דרייט זיך אַ שוואַרצע בערעזע, אַרומגעכאַפּט מיט פֿײַער. אַ הייס־בריִענדיקע פֿײַכטע ערד פֿאַרשיט אים די אויגן... דער סאָלדאַט טראָגט זיך אויף אַ צעהיצט פֿערד, די אַנטבלויזטע שווערד איבערן קאָפּ, און שרײַט צווישן טויזנטער אַנדערע, אַזעלכע, ווי ער:
— זאַ צאַ־ריאַ־אַ!..***)
פּלוצעם זעצט זיך דאָס פֿערד אויף די הינטערשטע פֿיס אַזוי, אַז דער רײַטער פֿאַלט שיִער פֿון זאָטל ניט אַרויס. פֿונעם גאָרגל בײַם פֿערד שלאָגט אַ שוואַרצער שטראָם בלוט. און באַלד, וואַרפֿנדיק די פֿעדערשטע פֿיס אין דער לופֿטן, נעמט זיך דאָס פֿערד גליטשן פֿון דער סאָפּקע אַראָפּ... וויל ער, אַבֿרהם באָיאַר, אַראָפּשפּרינגען פֿון פֿערד, דערפֿילט ער: מיט אַ פֿאַרביסענער רציחה האָט מען אים אַרײַנגעזעצט אין דער אונטערגעהויבענער קני עפּעס אַ דינס, אַ טעמפּס, נאָר זייער אַ גליִענדיקס.
* מיליצע(ס) — קוליע(ס)
ער האָט פֿאַרלוירן אַ פֿוס און מוז זיך באַנוצן מיט קוליעס
** פֿון אַן אוקראַיִניש פֿאָלקסליד
*** זאַ צאַ־ריאַ־אַ!.. — פֿאַרן קעניג (צאַר)