די בראָדסקי־שיל אין קיִעוו, הײַנטיקע טאָג

ייִדישע דעמאָגראַפֿיע

ס'זעט אויס, אַז דער ליובאַוויטשער רבי איז אַמאָל געווען גערעכט מכּוח אַ -12מיליאָניקער ייִדישער באַפֿעלקערונג אין דעם געוועזענעם סאָוועטן-פֿאַרבאַנד. די אָפֿיציעלע סטאַטיסטיק האָט אָבער דעמאָלט אָנגעוויזן אַ זעקס מאָל קלענערע צאָל. אַ גוטן באַווײַז פֿון דעם פּאַראַדאָקס זעט מען אין אַרמעניע, וווּ אין די סוף 1980ער האָבן דאָרט, לויט דער סטאַטיסטיק, געוווינט אין גאַנצן 700 ייִדן. אין משך פֿון די 1990ער יאָרן זײַנען פֿון אַרמעניע אַרויסגעפֿאָרן אַרום דרײַ טויזנט נפֿשות — קיין ישׂראל און אַנדערע לענדער. און עס זײַנען פֿאַרבליבן ... פֿיר הונדערט ייִדן.

אַן ערך אַזאַ מאָדנע ייִדישע סטאַטיסטיק זעט מען אויך אין אוקראַיִנע. אין יאָר 1989 האָט די לעצטע סאָוועטישע פֿאָלקס-ציילונג געוויזן, אַז אין אוקראַיִנע האָבן דעמאָלט געלעבן 487 טויזנט ייִדן. אין די 1990ער יאָרן איז די ייִדישע עמיגראַציע פֿון אוקראַיִנע געווען אַ ריזיקע: 900 טויזנט נפֿשות האָבן זיך געלאָזט קיין ישׂראל, און נאָך אַזוי פֿיל — קיין אַנדערע לענדער, דער עיקר, קיין אַמעריקע און דײַטשלאַנד.

נאָך מער: די דעמאָגראַפֿן האָבן אונטערגעציילט, אַז אַ באַפֿעלקערונג פֿון אַזאַ עלטער און אַזאַ צאָל קינדער האָט געדאַרפֿט "נאַטירלעך" פֿאַרלירן צוויי הונדערט טויזנט נפֿשות. הקיצור, לויט אָט די אַלע אויסרעכענונגען האָט שוין קיין איין ייִד ניט געזאָלט בלײַבן אין גאַנץ אוקראַיִנע. אָבער בײַם אָנהייב פֿונעם איצטיקן יאָרהונדערט האָט מען די ייִדישע באַפֿעלקערונג פֿון אוקראַיִנע אָפּגעשאַצט פֿון אַ פֿערטל מיליאָן ביז ... וויפֿל איר ווילט.

דערנאָך — אין 2001 — איז סוף-כּל-סוף געווען אַ פֿאָלקס-ציילונג, וואָס האָט אַנטפּלעקט 103.6 טויזנט ייִדן. אָבער אַלע לאַכן זיך אויס פֿון דער דאָזיקער סטאַטיסטיק און מע הערט ניט אויף צו רעדן וועגן הונדערטער טויזנטער.

קיִעוו

די זעלבע סטאַטיסטיק פֿון דער פֿאָלקס-ציילונג האָט געוויזן זייער אַ קליינע ייִדישע באַפֿעלקערונג אין דער הויפּטשטאָט פֿון אוקראַיִנע: 17.9 טויזנט. אָבער קיין איין היגע צי אינטערנאַציאָנאַלע ייִדישע אָרגאַניזאַציע רעדט ניט פֿון ווייניקער ווי 100 טויזנט ייִדישע תּושבֿים אין קיִעוו. די שטאָט האָט אַ רײַכע אינפֿראַסטרוקטור פֿון ייִדישן לעבן — סײַ רעליגיעזן, סײַ וועלטלעכן. מע פֿירט ווײַטער די רײַכע ייִדישע טראַדיציע, וועלכע עס האָט ניט געקענט איבעררײַסן די שחיטה אין באַבי-יאַר און די סאָוועטישע אַסימילאַציע.

מיט קיִעוו איז פֿאַרבונדן זייער אַ סך אין דער ייִדישער געשיכטע. אין משך פֿון אַ פֿערטל יאָרהונדערט האָט אין דער שטאָט געוווינט שלום-עליכם. דאָרט האָט ער געשריבן זײַנע ווערק און, אין 1888 און 1889, אַרויסגעגעבן דעם ליטעראַרישן אַלמאַנאַך "ייִדישע פֿאָלקס-ביבליאָטעק".

קיין איין אַנדער שטאָט אין דער רוסישער אימפּעריע האָט ניט געהאַט אַזוי פֿיל ייִדישע סטודענטן; קיִעוו איז אויך געוואָרן אַ צענטער פֿון ייִדישן פּאָליטישן לעבן. אין 1911 איז ניט ווײַט פֿון קיִעוו געעפֿנט געוואָרן די ערשטע אין מיזרח-אייראָפּע לערן-שול, וווּ אַלע לימודים האָט מען געפֿירט אויף ייִדיש.

אין קיִעוו האָט מען אין 1913 געמישפּט מנחם-מענדל בייליסן. דער בלוט-בילבול איז געווען אַן עקזאַמען פֿאַר דער גאַנצער געזעלשאַפֿט. אָבער, ניט געקוקט אויף אַלע באַמיִונגען פֿון כּלערליי אַנטיסעמיטן, האָט דער געריכט אַרויסגעטראָגן בייליסן דעם אורטייל: "ניט שולדיק!"

אין דער געשיכטע פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור שפּילט אַ צענטראַלע ראָלע די קיִעווער גרופּע. זי איז געווען טעטיק אין די ערשטע יאָרן נאָך דער רוסישער רעוואָלוציע אין 1917. צווישן די שרײַבער פֿון דער גרופּע זײַנען געווען אַזעלכע מײַסטערס פֿון ייִדישן וואָרט ווי דוד בערגעלסאָן, דער נסתּר און דוד האָפֿשטיין.

קרים

קרים איז געוואָרן אַ טייל פֿון אוקראַיִנע נאָר אין יאָר 1954. פֿריִער איז עס געווען אַ טייל פֿון רוסלאַנד. קרים האָט מען געשענקט ווי אַ מתּנה צום -300יאָריקן יוביליי פֿונעם אָפּמאַך, וואָס האָט פֿאַראייניקט אורקאַיִנע מיט רוסלאַנד.

מיט קרים איז אויך פֿאַרבונדן אַן אינטערעסאַנט זײַטל אין דער ייִדישער געשיכטע. אין די 1920ער יאָרן האָט מען דאָרט געפּרוּווט אויפֿצובויען אַ ייִדישע רעפּובליק. דער דאָזיקער פּראָיעקט האָט אַרויסגערופֿן אַ גרויסן ענטוזיאַזם איבער דער גאַנצער וועלט, בפֿרט אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. ס'רובֿ געלט פֿאַר דעם פּראָיעקט האָט מען טאַקע צונויפֿגעקליבן אין אַמעריקע. פֿון אַמעריקע האָט מען אַהין געשיקט טראַקטאָרן און אַנדערע מינים טעכניק.

טויזנטער איבערוואַנדערער פֿון אוקראַיִנישע און ווײַסרוסישע שטעטלעך האָבן זיך באַזעצט אין די נײַע ייִדישע דערפֿער אין קרים. אייניקע איבערוואַנדערער זײַנען געקומען אַפֿילו פֿון ארץ-ישׂראל. טעאָרעטיקער פֿון ייִדישן סאָציאַליזם האָבן געקליבן נחת פֿון די געזונטע, שטאַרקע און בריהשע ייִדישע פּויערטעס און פּויערים. מע האָט אויך געהאָפֿט, אַז אין אַזעלכע דערפֿער וועט ווײַטער לעבן די ייִדישע שפּראַך.

אָבער סוף 1920ער יאָרן איז ביראָבידזשאַן געוואָרן דער צענטער פֿאַר סאָוועטיש-ייִדישער נאַציאָנאַלער בויוּנג. דער קרימער פּראָיעקט האָט פֿאַרלוירן זײַן וויכטיקייט. די ייִדישע דערפֿער האָבן עקזיסטירט אין קרים ביז דער צווייטער וועלט-מלחמה.

טשערנאָוויץ

אין דעם קומענדיקן יאָר וועט מען אָפּמערקן דעם -100יאָריקן יוביליי פֿון דער טשערנאָוויצער ייִדישער שפּראַך-קאָנפֿערענץ. אַ גרופּע אינטעלעקטואַלן האָט בשעת דער קאָנפֿערענץ פּראָקלאַמירט ייִדיש ווי אַ נאַציאָנאַלע שפּראַך פֿונעם ייִדישן פֿאָלק.

דעמאָלט איז די שטאָט גופֿא געווען אַ טייל פֿון דער עסטרײַכיש-אונגאַרישער אימפּעריע, פֿון 1918 ביז 1940 איז זי געווען אַ רומענישע שטאָט, און זינט דער צווייטער וועלט-מלחמה געפֿינט זיך שטערנאָוויץ אין די גרענעצן פֿון אוקראַיִנע.

אין די סאָוועטישע צײַטן איז טשערנאָוויץ געווען איינער פֿון די וויכטיקסטע צענטערס פֿון ייִדישער קולטור. דאָרט האָט אין דער צווייטער העלפֿט פֿון די 1940ער יאָרן געאַרבעט אַ ייִדישער טעאַטער. משה לאָיעוו, אַ רעזשיסאָר פֿון דעם טעאַטער, וווינט איצט אין ניו-יאָרק. זײַנע אַרטיקלען אין "פֿאָרווערטס" דערמאָנען דעם לייענער וועגן די מענטשן און געשעענישן פֿון יענער צײַט. לייענט, אַ שטייגער,

https://yiddish2.forward.com/archive/forverts/2006/1117/item5.html

אין טשערנאָוויץ האָבן זיך באַזעצט ניט ווייניק ייִדישע פּראָזאַיִקער און פּאָעטן: משה אַלטמאַן, חיים מעלאַמוד, הירש בלאָשטיין, מאיר חרץ און אַנדערע. הײַנט וווינען אין טשערנאָוויץ אַרום דרײַ טויזנט ייִדן. אַן ערן־אײַנוווינער פֿון דער שטאָט איז דער איינציק־פֿאַרבליבענער ייִדישער שרײַבער אין אוקראַיִנע — יוסף בורג. זײַן נאָמען איז גוט באַקאַנט די לייענער פֿון "פֿאָרווערטס".