דער זומער ברענגט אַרײַן אינעם אָפּגעקילטן ייִדיש־לעבן פֿון יאָר אַ קורצן הייסן שטראָם פֿון אויפֿגעלעבטע קלאַנגען, געפֿילן, דערמאָנונגען, וואָס ווירבלען אין די טעג און וואָכן בעת די קלעזמער־פֿעסטיוואַלן. זיי רײַסן זיך אַרײַן אין דעם אָפּגעפֿרעמדטן אַרום פֿון שטעט אין אייראָפּע, ווי אַ פֿאַרקריפּלטער ווידער־קול פֿון דעם פֿאַרברענטן אַמאָל, וואָס צווישן זײַנע פֿאַרשׂרפֿטע שטיינער שלאָגט זיך דורך אַ גרין עקשנותדיק גרעזעלע — דער בטחון.
אין ייִדיש האָט ראַשעל זיך אָנגעכאַפּט ווי אין אַ סגולה צו אַנטלויפֿן פֿון איר עלנטקייט. ניין, זי האָט געהאַט אַ מאַן און אַ דערוואַקסענעם זון. זיי האָבן געפֿירט אַ שטיל לעבן, און נישט ווייניק פֿרײַנד זייערע זײַנען זיי מקנא געווען — "אַ ווויל פּאָרפֿאָלק". אָבער אין אַ טאָג כאַפּט מען זיך, אַז געלעבט האָט מען טאַקע אונטער איין דאַך, נאָר נישט מיט איין לעבן. אייגנטלעך, האָט זי עס דערפֿילט, ווען פֿון די ליפּן האָט זיך איר אומדערוואַרט אַראָפּגעריסן דאָס ייִדישע וואָרט "מירצעשעם" — אַזוי ווי די מאַמע אירע פֿלעגט עס אָפֿט אַרויסברענגען, מיט אַ זיפֿץ און אַ ווײַבערישער פֿאַרגלייבטקייט, אַז דער "מירצעשעם" וועט אָפּטיילן דאָס ביז־אַהער פֿינצטערע און אַרײַנברענגען אַ ליכטיקן שטראַל פֿון אַ בעסערער ענדערונג. דווקא אין דער רגע האָט זי פֿאַרשטאַנען וואָס מיינט עס איצט פֿאַר איר, דאָס "מירצעשעם" — איר עלנטקייט.
דערנאָך איז געשטאָרבן איר פּאַריזער פֿעטער. קיין משפּחה האָט ער נישט געהאַט און דאָס גאַנצע האָב־און־גוטס זײַנס האָט ער איבערגעלאָזט זײַן פּלימעניצע. די דירה זײַנע און דאָס מאָגערע ביסל מעבל האָט ראַשעל פֿאַרקויפֿט, אָבער דאָס בוידעם־שטיבל, די "מאָנסאַרדע", אַ פּאָר שפּאַן פֿון דער מעטראָ־סטאַנציע "רעפּובליק", האָט זי געלאָזט. זאָל זײַן, האָט זי געטראַכט, איר זון קלײַבט זיך צו קומען קיין פּאַריז זיך לערנען ווײַטער; און בכלל, ס׳איז אַ באַקוועם אָרט... פֿונעם פֿעטער זײַנען איר נאָך געבליבן עטלעכע ייִדישע ביכער און אַ צענדליק אַלטע פּלאַטעס מיט ייִדישע לידער, האָט זי זיי געבראַכט אַהיים, קיין מאָנפּעליע.
ראַשעל האָט נאָך דעמאָלט נישט געוווּסט, צו וואָס האָט זי געדאַרפֿט שלעפּן פֿון פּאַריז די בינטלעך אַלטוואַרג, אָבער זיי אַרויסשטעלן לעבן די מיסט־קאַסטנס אין הויף, ווי זי האָט געטאָן מיט אַנדערע זאַכן, אײַנגעפּאַקט אין צוויי גרויסע שוואַרצע פּלאַסטיק־זעק, האָט זיך איר די האַנט נישט אויפֿגעהויבן.
— זעט אויס, — האָב איך זיך צוגעהערט צו ראַשעלס ווייכער שטימע, — אַז עפּעס האָט שוין געקאָכט אין מיר דעמאָלט, און מײַן מאַמעס "מירצעשעם", מיט מײַן פֿעטערס געבליבענעם ייִדיש־בינטל, האָבן געפֿונען אַ נעסט אין מײַן האַרץ, וואָס איז יאָרן לאַנג אָפּגעריסן געווען פֿונעם ייִדישן לעבן.
איך האָב זיך באַקענט מיט ראַשעל אויף דעם קלעזמער־קאָנצערט אין פּאַריז. דעם אמת געזאָגט, בין איך געקומען אַהער פֿון ישׂראל נישט צוליב הערן ייִדישע מוזיק. קיין פּאַריז קומט מען דאָך צו פֿאַרזוכן דעם טעם פֿון דער אַלטער אייראָפּע. אָבער מײַן שוועסטערקינד, וואָס איז דאָרט געבוירן געוואָרן, האָט מיך צוגערעדט צו גיין מיט אים. זײַן חבֿרטע האָט זיך פֿאַרקילט, מוז איך פֿאַר איר אָפּקומען.
— ווי קאָנסטו אַזוי רעדן? — האָט זיך געבייזערט מײַן פֿרײַנד, — ביסט טאַקע אַ ישׂראלי, אַ סאַברע, אָבער אויך אַ ייִד, אַן אַשכּנזי...
כ׳האָב געלאַכט. ס׳איז שוין נישט דאָס ערשטע מאָל, וואָס ער רירט אָן מײַן "סאַברישן ייִחוס", אַרויסצוּווײַזן, אַז אַ גלות־ייִד, קאָן זײַן מער אַ ייִד, ווי אַ סאַמאָראָדנער ישׂראלי. דער סיכסוך גייט שוין אָן לאַנגע יאָרן; נאָך מער, עס האָבן אים אָנגעהויבן נאָך אונדזערע טאַטעס, און איך בין כּמעט זיכער, אַז זיי אַמפּערן זיך איצט אויך — ביידע אויף יענער וועלט.
צוויי ברידער פֿון אַ פּויליש שטעטל, האָבן זיי אין זייערע יונגע יאָרן געחלומט צו מאַכן גליקלעך זייער פֿאָלק; אָבער ווי עס פֿלעגט נישט איין מאָל טרעפֿן אין אַ ייִדישער משפּחה, איז איין ברודער, מײַן טאַטע, געווען אַ ביתּ״ריסט און, אַוודאי, געריסן זיך קיין פּאַלעסטינע, דאָרט צו בויען אַ ייִדיש לעבן. זײַן קלענערער ברודער, דער טאַטע פֿון מײַן שוועסטערקינד, איז געווען אַ פֿאַרברענטער בונדיסט, און האָט, פֿאַרשטייט זיך, געקעמפֿט פֿאַר "דאָיִקייט", פֿאַר גלײַכע רעכט פֿאַר ייִדן אין פּוילן. מײַן טאַטע איז טאַקע אַוועקגעפֿאָרן אין די אָנהייב 30ער קיין פּאַלעסטינע, און זײַן ברודער איז געבליבן אין פּוילן. ווײַטער האָט זיך שוין אַרײַנגעמישט אין זייער סיכסוך היטלער מיט זײַנע קוילערס, און מײַן פֿעטער, דער איינציקער פֿון דער גאַנצער משפּחה, איז געבליבן לעבן. אין פּאַריז האָט ער זיך שוין באַזעצט נאָך דער מלחמה...
— אינטערעסאַנט, ווי עס רופֿן זיך איבער די ייִדישע גורלות, — האָט זיך אָנגערופֿן ראַשעל, נאָכן אויסהערן פֿון מיר די קורצע געשיכטע. — מײַן מאַמע איז דאָך אויך געקומען קיין פּאַריז פֿון פּוילן צו איר ברודער. ער האָט געמוזט פֿון דאָרטן אַנטלויפֿן. מע האָט אים געוואָלט אַרעסטירן ווי אַ קאָמוניסט. אַקוראַט פֿאַרן קריג האָט זי באַגעגנט מײַן טאַטן, אָבער חתונה געהאַט האָבן זיי ערשט אין 1946. די גאַנצע מלחמה זיך אויסבאַהאַלטן, בײַם אָנהייב אין פּאַריז, און דערנאָך האָט זיי מײַן פֿעטער געהאָלפֿן זיך אַריבערפּעקלען אויף דרום...
ס׳איז שוין געווען אַ שפּעטע שעה נאָכן קאָנצערט. מיר זײַנען געגאַנגען באַרג־אַרויף איבער דעם בולוואַר סען מאַרטען, נישט אײַלנדיק. זעט אויס, אַז דערמאָנונגען פֿאָדערן אַ פּאַמעלעכן גאַנג. מע זאָגט דאָך, אַז אומצוקערן זיך אינעם אַמאָל טאָר מען נישט אין האַוועניש. דערצו האָבן מיר גערעדט אויף אַ מין געמישטער שפּראַך: ראַשעל האָט נישט געקענט עבֿרית, און דאָס ביסל פֿראַנצויזיש, וואָס כ’האָב געכאַפּט בעת מײַנע זעלטענע נסיעות קיין פֿראַנקרײַך, איז געווען גענוג זיך אויסצוטענהן מיט מײַן שוועסטערקידנס חבֿרטע, ווײַל מיט אים אַליין האָב איך גערעדט עבֿרית, וואָס ער האָט גוט אויסגעלערנט נאָך לעבן צוויי יאָר אין אַ קיבוץ.
איך האָב שוין געהאַט באַמערקט, אַז וואָסער שפּראַך די פֿראַנצויזן זאָלן נישט רעדן, הייבט זי אָן קלינגען ווי פֿראַנצויזיש. אויך איצט האָט ראַשעל גערעדט איר אייגענעם פֿראַנצויזישן ייִדיש, וואָס ווען מע ווייסט נישט, אַז דאָס איז ייִדיש, וואָלט מען געקאָנט מיינען, אַז ס׳איז אַ מין פֿראַנצויזישער דיאַלעקט. פֿון מיר איז שוין אָפּגערעדט. מײַן ייִדיש איז געווען אַ "געלעכערטער"; דאָס מיינט, אַז וווּ עס האָט מיר אויסגעפֿעלט אַ ייִדיש וואָרט, האָב איך אַרײַנגעשטעלט אַ פֿראַנצויזיש. אַזוי ווי מײַן פֿראַנצויזיש איז אויך אויף צרות, האָב איך געמוזט דעם "לאָך" פֿאַרלאַטעווען מיט מײַנע הענט. אַ גליק, וואָס די ישׂראלים באַגלייטן במילא זייער רעדן מיט אויסדריקפֿולע זשעסטן. איז עס מיר איצט זייער צו נוץ געקומען. בײַם אָנהייב האָט די אומגעלומפּערטקייט פֿון דעם אופֿן צו רעדן געמאַכט אונדז ביידע צעמישט, אָבער די צעמישטקייט איז געוואָרן אַ מעלה; זי האָט אונדז גיך דערנענטערט.
ראַשעל האָט מיך געפֿרעגט: פֿון וואַנען קומט מײַן ייִדיש? אפֿשר קלינגט עס מאָדנע, נאָר נישט פֿון טאַטע־מאַמע, וואָס האָבן צווישן זיך שטענדיק גערעדט רק עבֿרית; אַפֿילו ווען זיי האָבן נישט געוואָלט איך זאָל פֿאַרשטיין וועגן וואָס זיי רעדן. מײַן ייִדיש איז אַרײַן אין מיר פֿון דרויסן, ווי אַ מין אָנשטעקעניש. אין רחבֿות, וווּ איך בין געוואַקסן, האָט מען ייִדיש געקאָנט הערן אויף דער גאַס און אין די קראָמען, בפֿרט אין די סוף פֿופֿציקער, ווען עס זײַנען געקומען אַ היפּש ביסל עולים פֿון פּוילן און רומעניע. דעם אמת געזאָגט, האָב איך אַפֿילו רעכט נישט געוווּסט, אַז די שפּראַך וואָס ס׳רעדן, מיינסטנס עלטערע לײַט, הייסט ייִדיש. מיר, חבֿרה, פֿלעגן די עולים רופֿן צווישן זיך "דוסניקים". פֿאַרוואָס אַזוי? אפֿשר ווײַל פֿון אַלע ייִדישע ווערטער, האָט אונדזער אויער אויפֿגעכאַפּט שאַרפֿער דעם "דוס", וואָס מע נוצט אויך אינעם העברעיִשן סלענג, און מיינען מיינט עס, דאָס זעלבע וואָס אין ייִדיש. ערשט שפּעטער האָב איך זיך דערוווּסט, אַז "דוס" איז — "דאָס".
מײַן דערקלערונג האָט געמאַכט ראַשעל פֿריילעך. זי האָט זיך אָנגעכאַפּט אין מײַן האַנט און געקײַכט פֿאַר געלעכטער. איך האָב זי אַרומגענומען און צוגעדריקט צו זיך. אַזוי זײַנען מיר שוין געגאַנגען ווײַטער. איצט האָט זי דערציילט:
— מײַנע עלטערן האָבן צווישן זיך און מיט מיר גערעדט תּמיד ייִדיש. מײַן מאַמע האָט בכלל שלעכט געקענט פֿראַנצויזיש. דעם אמת געזאָגט, האָב איך זיך דערמיט געשעמט, און זעלטן ווען פֿלעג איך פֿאַרבעטן אַ חבֿרטע צו אונדז אַהיים. כ׳האָב פֿײַנט באַקומען די שפּראַך, ווי זי וואָלט שולדיק געווען אין דעם, וואָס מײַן מאַמע האָרעוועט אַזוי שווער בײַם וואַשן פֿרעמדע וועש, און אַז איבער ייִדיש וואַקסט בײַ מײַן טאַטן אַ הויקער; ער האָט געמוזט, נעבעך, זיצן ביז שפּעט בײַנאַכט, אָנגעבויגן אין דרײַען, און נייען פֿרעמדע הויזן...
אין אַ צען, פֿופֿצן מינוט זײַנען מיר געבליבן שטיין בײַ אַ הויכער הילצערנער טיר. ראַשעל האָט אַרויסגעשלעפּט פֿון איר קיישעלע, וואָס איז געהאָנגען אויפֿן אַקסל, אַן אַלטמאָדישן שליסן, און זיך אָנגערופֿן:
— ס׳איז שוין זייער שפּעט, איר זאָלט זיך אומקערן אַהיים.
— אין פּאַריז ווערט קיין מאָל נישט זייער שפּעט, — האָב איך געמאַכט אַ שוואַכן פּרוּוו זיך קעגנשטעלן.
ראַשעל האָט אויפֿגעשלאָסן די טיר און, אַריבערטרעטנדיק די שוועל, זי צוגעהאַלטן פֿון אינעווייניק.
— איצט זײַט גרייט זיך אַרויפֿהייבן אַזש צום סאַמע בוידעם, — האָט זי שטיל, כּמעט שעפּטשענדיק געזאָגט.
די טרעפּ זײַנען געווען ברייטע און שטיינערנע, טיף אויסגעריבן אין מיטן. די "עליה" האָט זיך מיר געגעבן שווער. בײַ דער צווייטער טיר, שוין אונטערן סאַמע דאַך, זײַנען מיר ביידע געבליבן שטיין פֿאַרסאַפּעט.
— דאָ איז מײַן פּאַריזער וווינונג, — האָט זי אויפֿגעעפֿנט די טיר און אָנגעצונדן דאָס ליכט. — איר זײַט אַ מאָל געווען אין אַן עכטער פּאַריזער מאָנסאַרדע?
זי האָט גיך אונטערגעקליבן עטלעכע פֿון אירע חפֿצים, וואָס זײַנען געלעגן צעוואָרפֿן אויף דעם ברייטן בעט, פֿאַרשפּרייט מיט אַ גרינער געקעסטלטער זומער־קאָלדרע. אייגנטלעך, האָט דאָס בעט פֿאַרנומען אַ היפּשן טייל פֿון דעם אויסגעצויגענעם אין דער לענג צימער מיט אַ הויך, שמאָל פֿענצטער. ס׳איז גענוג געווען איין בליק אַרומצוכאַפּן דעם צימער, מיטן גאַנצן פֿאַרמעגן: אַ טישל, אַ קליינער פֿרידזשידער, אַ פּאָליצע אויף דער וואַנט מיט עטלעכע ביכער און קאָמפּאַקטלעך און אינעם ווינקל אַ האַלב־קײַלעכדיקע גלעזערנע קאַבינע, זעט אויס, אַ וואַש־צימערל. איבערן בעט איז געהאָנגען אַ שוואַרץ־ווײַס בילד פֿון אַ מאַנצביל, האַלב־פּראָפֿיל, מיט אַ הוט אויפֿן קאָפּ און אַ ליולקע, אַרויסגעשטעקט פֿונעם לינקן מויל־ווינקעלע.
— דאָס איז מײַן פֿעטער, דער מאַמעס ברודער... ער איז געווען אין פּאַריז אַן אַקטיווער טוער אין די ייִדיש־קרײַזן.
— איך האָב געמיינט, אײַער באַליבטער אַקטיאָר.
ראַשעל האָט זיך דערווײַל געפּאָרעט אַ ווײַלע אין אַ שאַפֿקעלע, אַרונטערגערוקט אונטערן טישל.
— נאַט אײַך אַ האַנטעך און גייט מאַכט זיך אַ דוש. כ׳האָב די קאַבינע אינסטאַלירט דאָ ערשט מיט עטלעכע וואָכן צוריק.
כ׳האָב מיטאַמאָל דערפֿילט, ווי פֿון דער סטעליע שלאָגט אַראָפּ אַ היץ און, אַז כ׳באַגיס זיך מיט שווייס.
— מיט פֿאַרגעניגן, — האָב איך אויסגעשטרעקט מײַן האַנט נאָכן האַנטעך. — ס׳איז הײַנט באַזונדערס אַ הייסער טאָג געווען.
פֿון דער וואַש־קאַבינע בין איך אַרויס אַן אָפּגעפֿרישטער, אָבער נאָך אַלץ אַ צעפּאַליעטער. אויפֿן טישל, אויף אַ טעלערל, זײַנען שוין געלעגן אָנגעשניטן ריפֿטלעך ווײַס ברויט מיט דינע פּאַסיקלעך קעז פֿון אויבן. ראַשעל האָט אָנגעגאָסן צו ביסלעך ווײַן אין די גלעזלעך און געזאָגט:
— איר זײַט מײַן גאַסט, האָט איר דאָס ערשטע וואָרט.
— מיר זײַנען שוין עטלעכע שעה באַקאַנט, און אירצן זיך נאָך אַלץ...
כ׳האָב אָפּגעטרונקען אַ שלוק און זיך אָנגעבויגן צו ראַשעל, איר אַ קוש געטאָן. אַ רגע האָבן מיר אַרײַנגעקוקט איינער דעם אַנדערן אין די אויגן. נישט אָפּפֿירנדיק איר בליק, האָט זי געזאָגט:
— איך האָב שוין אויסגעבעט... גיי, לייג זיך אַנידער...
איך בין געלעגן, צוגעדעקט מיט אַ לײַלעך. מײַנע פֿיס האָבן געהודיעט פֿאַר מידקייט. דער זשום פֿון וואַסער, וואָס האָט זיך געהערט פֿונעם ווינקל, וווּ ס׳האָט זיך איצט געבאָדן ראַשעל, און די בלייכע שײַן פֿונעם נאַכט־לעמפּעלע, געלאָזט אָנגעצונדן, האָבן אָנגעטריבן אַ שוואַכקייט, אַ מעלאַנכאָליע... געוועקט שטיקער געדאַנקען... ווי אַ צופֿאַל קאָן אַלץ אויסדרייען — האָב איך געטראַכט — צופֿעליק האָט מײַן שוועסטערקינד זיך באַגעגנט אויפֿן קאָנצערט מיט ראַשעל, וואָס ער קען זי נאָך פֿון זייערע יוגנט־יאָרן; צופֿעליק האָבן מיר זיך צערעדט נאָכן קאָנצערט און איך האָב איר פֿאָרגעלייגט זי באַגלייטן; צופֿעליק בין איך איצט געבליבן בײַ איר נעכטיקן... אַזוי צופֿעליק האָב איך זיך מיט עטלעכע און צוואַנציק יאָר צוריק באַגעגנט מיט אַ מיידל, וואָס איז געוואָרן מײַן פֿרוי און די מוטער פֿון אונדזערע דרײַ קינדער... צופֿעליק טרעפֿט מען זיך, אָבער צעשיידן, צעשיידט מען זיך באַוווּסטזיניק...
צווישן אַ מאַן און אַ פֿרוי נאָך די פֿופֿציקער קומען פֿאָר שוין זעלטענער אַזעלכע צופֿעליקייטן. אפֿשר דערפֿאַר האָט עס גאָר אַן אַנדער טעם. אַזוי געשעט אין מידבר: מע פֿאַלט צו צו אַ קאַלטן וואַסער־קוואַל. בײַם אָנהייב לעשט מען דעם דורשט, און נאָר צום סוף, דערפֿילט מען דעם טעם פֿון וואַסער...
איך האָב געפֿרעגט בײַ ראַשעל:
— וואָס האָסטו מיר אַרײַנגעשעפּטשעט אין אויער אויף פֿראַנצויזיש?
— מסתּמא דאָס זעלבע, וואָס כ׳האָב געהערט פֿון דיר אויף עבֿרית...
— און וואָס זײַנען די ווערטער, וואָס מע זאָגט אין אַזעלכע מינוטן אויף ייִדיש?
— כ׳ווייס נישט... כ׳האָב זיי פֿון מײַן טאַטע־מאַמע קיין מאָל נישט געהערט.
— אויפֿן קאָנצערט האָבן זיך מיר פֿאַרגעדענקט די עטלעכע ווערטער פֿון אַ ליד: "דו אָן מיר און איך אָן דיר, ווי אַ קליאַמקע אָן אַ טיר...", וואָס מיינט עס, "אַ קליאַמקע"?
— כ׳ווייס נישט פּינקטלעך... מסתּמא אַזאַ זאַך צו פֿאַרקייטלען די טיר...
איך האָב געוואַרט. כ׳האָב געפֿילט, אַז זי וויל נאָך עפּעס צוגעבן.
— מײַן מאַמע... כ׳האָב פֿון איר נישט איין מאָל געהערט: "פֿאַרקלעמט דאָס האַרץ..."
זי האָט זיך אײַנגענורעט אין מיר מיט איר הוילער, ווײַבערישער עלנטקייט. כ׳האָב זי צו זיך צוגעדריקט און זיך אײַנגעגראָבן מיט מײַן פּנים אין אירע האָר. אַזוי זײַנען מיר שוין ביידע אײַנגעשלאָפֿן...