 |
| פּרעזידיום פֿון דער עפֿענונג פֿונעם "אַלוועלטלעכן ייִדישן קולטור־קאָנגרעס", דעם 17טן סעפּטעמבער 1937. עס רעדט יוסף אָפּאַטאָשו אין מיטן. |
א
ווען די רייד גייט וועגן די יאָרן נאָך דער ערשטער וועלט-מלחמה, איז אינטערעסאַנט צו פֿאַרגלײַכן פּאַריז מיט בערלין. פּאַריז פֿון יענער צײַט האָט איבערגעלאָזט ניט קיין קלענערן שפּור אין דער ייִדישער קולטור-געשיכטע, ווי די אינטעלעקטועלע סבֿיבֿה פֿון בערלין. אָבער די בערלינער אינטעלעקטואַלן זײַנען געווען אָפּגעריסן פֿון דעם ייִדישן המון-עם.
אין אַ גרויסער מאָס האָט עס געהאַט צו טאָן מיט דעם פֿאַקט, וואָס אַ סך מיזרח-אייראָפּעיִשע אימיגראַנטן זײַנען געקומען קיין בערלין פֿון גאַליציע און האָבן זיך געפֿילט גאַנץ באַקוועם מיט דײַטש. שוין אָפּגערעדט פֿון דעם וואָס די ייִדישע דיכטער און פּראָזאַיִקער, וועלכע האָבן געשאַפֿן דעם גוף פֿון דעם בערלינער ייִדישן קולטור-צענטער, זײַנען געווען מאָדערניסטן און זייערע ווערק זײַנען געווען ווילד-פֿרעמד דעם דורכשניטלעכן לייענער.
אַזוי צי אַזוי, אָבער פּאַריז האָט, בלי-ספֿק, געהאַט אַ סך מער קאָנסומענטן פֿון ייִדישער קולטור. ס׳איז וויכטיק, אַז צווישן די מיזרח-אייראָפּעיִשע אימיגראַנטן האָבן דאָרטן דאָמינירט דווקא די פּוילישע, ייִדיש-רעדנדיקע לײַט. שוין אָפּגעשמועסט פֿון דעם, אַז אַ ייִדיש-רעדער איז געווען גרינגער צו כאַפּן דײַטש איידער פֿראַנצויזיש.
אַזוי צי אַזוי, בעת אין בערלין זײַנען דורכגעפֿאַלן אַלע פּרוּוון צו האָבן אַ וואָכנבלאַט אויף ייִדיש, האָט פּאַריז, זינט 1926, געקענט זיך באַרימען מיט דער טאָגצײַטונג "פּאַריזער הײַנט". פּינקטלעכער, איז עס געווען אַ פּאַריזער אויסגאַבע פֿון דער וואַרשעווער טאָגצײַטונג "הײַנט".
אין יאָר 1934 האָט זיך אין פּאַריז באַוויזן די קאָמוניסטישע טאָגצײַטונג "נײַע פּרעסע". דאָס איז שוין געווען אַן "אייגענע" צײַטשריפֿט מיט אַן אייגענער נעץ פֿון בערך 3,000 פֿרײַנד און געלטשאַפֿערס. צווישן אירע לייענער זײַנען תּחילת געווען אויך בונדיסטן און פּועלי-ציוניסטן. דאָס האָט אָפּגעשפּיגלט דעם גײַסט פֿון יענער צײַט, ווען די סאָציאַליסטן פֿון פֿאַרשיידענע שאַטירונגען האָבן זיך פֿאַראייניקט קעגן דער סכּנה פֿון פֿאַשיזם.
ב
דער גײַסט פֿון מיטקאַמף קעגן פֿאַשיזם האָט פֿאַרלייגט דעם יסוד פֿאַרן אַלוועלטלעכן ייִדישן קולטור-קאָנגרעס, וועלכער איז דורכגעפֿירט געוואָרן אין פּאַריז אין די טעג צווישן דעם 17טן און דעם 21סטן סעפּטעמבער 1937. די קאָנפֿערענץ האָט מען געגרייט אין משך פֿון צוויי יאָר.
דער אָנהייב איז פֿאָרגעקומען אין אויגוסט 1935, אין ווילנע, בשעת דעם צוזאַמענפֿאָר, וואָס האָט אָפּגעמערקט דעם 10־יאָריקן יוביליי פֿון דעם ייִדישן וויסנשאַפֿטלעכן אינסטיטוט, ייִוואָ. דעמאָלט טאַקע האָט זיך פֿאָרמירט אַן איניציאַטיוו-גרופּע פֿאַר דורכפֿירן דעם קולטור-קאָנגרעס. די איניציאַטאָרן זײַנען געווען אינספּירירט דורך דעם אינטערנאַציאָנאַלן קולטור-קאָנגרעס אין פּאַריז אין יוני 1935.
אַ חוץ דער סכּנה פֿון פֿאַשיזם, האָבן די איניציאַטאָרן גערעדט אויך וועגן אַנדערע פֿאַקטאָרן, וועלכע האָבן אונטערגעריסן דעם יסוד פֿון ייִדיש און ייִדישער קולטור. קודם-כּל, די אַלץ וואַקסנדיקע שפּראַך-אַסימילאַציע. אַפֿילו אַזעלכע שפּראַכן ווי ליטוויש און לעטיש, וועלכע האָבן פֿריִער ניט קאָנקורירט מיט ייִדיש, האָבן שוין געהאַט אַ סבֿיבֿה פֿון ייִדן, סײַ לייענער און סײַ ליטעראַטן.
מע האָט ניט געקענט דורכפֿירן אַ ייִדישן קולטור-קאָנגרעס אין פּוילן, וווּ מע האָט עס באַטראַכט ווי אַ קאָמוניסטישע קאָנספּיראַציע. פּאַריז האָט אַ סך בעסער געפּאַסט פֿאַר אַזאַ אינטערנאַציאָנאַלן צונויפֿקום. צוצוגרייטן די קאָנפֿערענץ האָט זיך אונטערגענומען די גרופּע אינטעלעקטואַלן, בראָש מיטן באַקאַנטן סקולפּטאָר נחום אַראָנסאָן. אין זײַן אַטעליע האָט מען דורכגעפֿירט עטלעכע באַראַטונגען.
דער הויפּט-אָרגאַניזאַטאָר איז געווען דער ייִדישער שרײַבער און זשורנאַליסט חיים סלאָוועס (1905—1988). אַ געבוירענער אין ביאַליסטאָק, האָט סלאָוועס אין 1920 פֿאַרלאָזט פּוילן, צוזאַמען מיט דער רויטער אַרמיי. צוריק איז ער געקומען שוין זײַענדיק אַן איבערגעגעבענער קאָמוניסט. אין 1926 האָט ער זיך באַזעצט אין פֿראַנקרײַך. אין 1934 האָט ער פֿאַרטיידיקט אַ דאָקטאָר-דיסערטאַציע אין סאָרבאָן.
ג
ס׳איז געווען אַ סוד פֿאַר גאַנץ בראָד, אַז דער פּאַריזער קאָנגרעס איז געווען פֿאַרבונדן מיט די קאָמוניסטן. בײַם אָנהייב האָט מען דערוואַרט אַ דעלעגאַציע פֿון סאָוועטיש-ייִדישע קולטור-טוער. מע האָט שוין אַפֿילו געוווּסט די נעמען פֿון די פֿינף דעלעגאַטן: דוד בערגעלסאָן, איציק פֿעפֿער, איזי כאַריק, משה ליטוואַקאָוו און שלמה מיכאָעלס. אָבער די רעגירונג האָט זיי ניט געלאָזט פֿאָרן. דאָס האָט געשאַפֿן דעם ענין פֿון "ליידיקע בענקלעך". די דאָזיקע בענקלעך האָט מען ניט איין מאָל דערמאָנט אין די קומענדיקע יאָרן.
און דאָך זײַנען צענדליקער ניט-קאָמוניסטישע (און אַפֿילו אַנטי-קאָמוניסטישע) שרײַבער און אַנדערע קולטור-טוער פֿון אייראָפּע און אַמעריקע געווען גרייט מיטצואַרבעטן מיטן סאָוועטן-פֿאַרבאַנד. מע האָט געמיינט, אַז די סאָוועטישע רעגירונג וועט אַרײַנלאָזן טויזנטער ייִדישע פּליטים פֿון דײַטשלאַנד, ווי אויך פֿון אַזעלכע לענדער ווי פּוילן און ליטע, וווּ ייִדן האָבן געפֿילט אַ שטאַרקן עקאָנאָמישן און פּאָליטישן דרוק.
חיים זשיטלאָווסקי, דער פֿירנדיקער טעאָרעטיקער פֿון ייִדישיזם, איז געווען די צענטראַלע פֿיגור אין דער קאַמפּאַניע, וועלכע האָט געפֿירט צו דעם פּאַריזער קאָנגרעס. צוליב זײַן געזונט-צושטאַנד, איז זשיטלאָווסקי פֿאַרבליבן אין אַמעריקע, ער האָט ניט געקענט קומען אויף דעם קאָנגרעס. אָבער זײַן פּראָגראַם-רעדע האָט ער צוגעשיקט און מע האָט זי פֿאָרגעלייענט פֿאַר די דעלעגאַטן.
דער קאָנגרעס האָט באַשלאָסן צו שאַפֿן אַ נײַע אינטערנאַציאָנאַלע אָרגאַניזאַציע, וואָס מע האָט אָנגערופֿן "דער ייִדישער קולטור-פֿאַרבאַנד", "איקוף". פּאַריז האָט מען אויסגעקליבן ווי די הויפּטשטאָט פֿון דעם "ייִדישלאַנד", וואָס די נײַע אָרגאַניזאַציע האָט עס געוואָלט באַזעצן מיט פֿאַרשיידענע מינים קולטור-טעטיקייט. אָבער — ווי עס מאַכט זיך זייער אָפֿט — פֿון דעם גאַנצן פּלאַן איז אַרויס אַ סך ווייניקער, איידער מע האָט געהאַט פּלאַנירט. דער שטאַרקסטער צענטער פֿון "איקוף" האָט זיך געשאַפֿן אין ניו-יאָרק. קיין נײַע אינטערנאַציאָנאַלע פֿאַראייניקונג איז פֿאַקטיש ניט אויפֿגעשטאַנען.