טינט און גאָלד לאָזט מען שטיין,
ווען מע רופֿט, מוז מען גיין.
(פֿאָלקסליד)
עס איז טשיקאַווע, וואָס נח פּרילוצקי האָט אויסגעקליבן די טעמאַטיק פֿון טויט פֿאַר זײַן צווייטער זאַמלונג ייִדישע פֿאָלקסלידער, וואָס איז דערשינען אין וואַרשע, תּרע״ג (1913). דער דאָזיקער באַנד נעמט אויך אַרײַן אַ צווייטע קאַטעגאָריע לידער — "באַלאַדעס און לעגענדעס מיט און אָן אַ מוסר־השׂכּל". פּרילוצקי האָט געהאַלטן אין צוגרייטן דעם דריטן באַנד פֿאָלקסלידער, וואָס איז אָבער קיין מאָל נישט דערשינען, וועגן באַלאַדעס "וואָס זענען אַנטשאַנען גאָר אין די לעצטע יאָרצענדיקלער, אַלס אָפּקלאַנג אויף פֿאַרשיידענע ווירקלעכע סענסאַציאָנעלישע פֿאָרפֿאַלן: מאָרדן, זעלבסטמאָרדן, פֿאַרפֿירונגען וכּדומה".
לויטן פֿאַרשפּרייט פֿון די ייִדישע לידער פֿון טויט אין דער זאַמלונג, דאַרפֿן זיי שטאַמען פֿון אַן עלטערער תּקופֿה. וואַריאַנטן פֿון ענלעכע טעקסטן האָט מען געזונגען אין וואַרשע, סאָכאַטשעוו, ליטע, אוקראַיִנע, וואָלין און גאַליציע. דערצו איז די סטרוקטור פֿון די לידער אין דער קלאַסישער אַלטער באַלאַדישער פֿאָרעם: די ערשטע סטראָפֿע באַשרײַבט דאָס אָרט, צײַט און סיטואַציע, און די ווײַטערדיקע סטראָפֿעס באַשטייען פֿון אַ דיאַלאָג.
למשל, אין דער ערשטער סטראָפֿע פֿונעם ליד "דאָרט זיצט זיך אַ מיידל אין גאָרטן" באַשרײַבט מען ווי אַ מיידל זיצט און שפּילט קאָרטן, און דערנאָך הייבט זיך אָן אַ שמועס צווישן דעם מיידל און "אַן אַלטן מאַן" — דער טויט — וואָס איז "געקומען צונעמען דײַנע יונגע יאָרן!". זי רופֿט אים "זיידע" און בעט בײַ אים —
"אַלטער זיידע, לאָמיך לעבן
פֿאַר מײַן מומע און פֿעטערס וועגן:
מײַן מומע און פֿעטער האָבן מיך ליב,
זיי וועלן מיך אַוועקגעבן אַלץ פֿון דער שטוב".
ענטפֿערט ער:
"אַלץ פֿון דער שטוב לאָזסט צו שטיין,
אַז יאַך בין געקומען — מוזסטו שוין גיין!"
זי בעט ווײַטער אינעם ליד פֿאַר איר שוועסטער און ברידערס וועגן, פֿאַר אירע עלטערנס וועגן, "פֿאַר איר געטרײַען זיווג וועגן". ווען זי קען שוין נישט אויסבעטן איר לעבן בײַם טויט, רופֿט זי אַרײַן איר משפּחה און געזעגנט זיך מיט זיי, און יעדער משפּחה־מיטגליד קומט אַרײַן, גיט איר אַ קוש און זאָגט:
כּלה־רחל־לעבן־קרוין, כּלה־רחל־לעבן־מײַן,
הײַנטיקן טאָג איז פֿון טאַנצן, פֿון זינגען.
און זי ענטפֿערט
לאָז זיי טאַנצן, לאָז זיי שפּרינגען,
v
איך וועל מיך לייגן אין בעטעלע, און אײַ־ליו־ליו־ליו זינגען.
אינעם דריטן טייל פֿונעם לאַנגן ליד, רעדט דאָס מיידל, שוין אַ טויטע,
גייטס אַרויס, גייטס אַרויס,
וועט איר זען ווי צוויי ייִדעלעך דרייען זיך,
זיי זענען געקומען נאָך מײַנע שבתדיקע קליידער,
נאָך מײַנע וואָכעדיקע קליידער,
נאָך מיר אַליינט! [אַליין]
פּרילוצקי פֿאַרגלײַכט אַן אַלטן דײַטשן נוסח, וואָס איז, אין תּוך, גאַנץ אַנדערש, מחוץ דער סטרוקטור פֿון אַ דיאַלאָג צווישן דעם טויט און דעם גוסס. די באַשרײַבונג פֿונעם טויט אינעם דײַטשן ליד, איז, אַגבֿ, אַ סך מער שרעקלעך ווי אינעם ייִדישן.
בלײַבט די קשיא, צי איז טאַקע פֿאַרשפּרייט אין ייִדישן פֿאָלקלאָר אַזאַ מאָטיוו פֿונעם טויט ווי אַן אַלטער מאַן וואָס קומט נאָכן גוסס? אונדז דאַכט, אַז ניין, אַז נאָר אין די לידער, וואָס זענען אָבער טאַקע אַלט און פֿאַרשפּרייט איבערן ייִדישלאַנד.
מײַן מאַמע געדענקט פֿונעם "קאַמעליאָן"־טעאַטער אין טשערנאָוויץ, וואָס שׂימחה שוואַרץ איז געווען זײַן שאַפֿערישער כּוח, דאָס ווײַטערדיקע ליד. אינעם "קאַמעליאָן" האָט מען צונויפֿגעפֿלאָכטן עטלעכע פֿאָלקסלידער, און פֿון זיי געבויט אַ סיפּור־המעשׂה, און זיי קינסטלעריש אויסגעשפּילט. אין דעם ליד, האָט דער "טויט" זיך אָנגעטאָן שוואַרץ און אָנגעוואָרפֿן אַ פּחד אויפֿן עולם. די מעלאָדיע איז ענלעך אויף "עפֿן, עפֿן בראָנטשעלע", אָבער עס לייגט זיך אויפֿן שׂכל, אַז די טויטן־באַלאַדע איז עלטער פֿון דעם באַקאַנטן ליד "בראָנטשעלע":
צוועלף אַ זייגער שפּעט בײַ נאַכט
טיר און טויער צוגעמאַכט:
"נו, קום שוין מיידל, קום מיט מיר,
דײַן קראַנקע מאַמע וואַרט אויף דיר."
"וויין נישט מאַמע, וויין נישט מוטער,
דײַנע טרערן מאַכן מיר ביטער."
אַ סך אַנדערע טויטן־באַלאַדעס זענען געבויט אויפֿן אלף־בית, און יעדער אות באַזינגט אַן אַנדער אַספּעקט פֿון שטאַרבן און טויט, ווי:
די "א" מאַכט —
אָבֿ רחמים שוכן מרומים.
אַז אָך און וויי די קליינע קינדער,
וואָס זיי בלײַבן יתומים.
אָדער שפּעטער אינעם ליד:
די "ח" מאַכט —
חבֿרה קדישא, ערלעכע לײַט.
רופֿט אַרײַן מײַן ווײַב און קינדער,
און שטעלט זיי בײַ דער זײַט.
בדרך־כּלל שטאַמען די לידער מיט אַ קייטל פֿון גראַמען, אָדער קייטל פֿון געשעענישן (ווי חד־גדיא, "שיקט דער האַר"), אָדער אַ סדר לויטן אַלף־בית, פֿונעם עלטערן פֿאָלקלאָר. די גרויסע צאָל וואַריאַנטן פֿון "די אַלף מאַכט" באַווײַזט, אַז דאָס ליד איז גאַנץ אַלט.
נאָך אַן אַלטע טויטן־באַלאַדע איז "דער לאָמפּ ווערט פֿאַרלאָשן" וואָס מע האָט געזונגען אין דער ליטע (אַ וואַריאַנט קען מען הערן אין סאָפֿיע מגידס זאַמלונג פֿון ווײַס־רוסלאַנד), אין דער בוקעווינע (פֿאַרשריבן פֿון מײַן באָבען), אין גאַליציע (אין שמואל און זאַנוול פּיפּעס זאַמלונג) און פּוילן (פֿון סראָצק, וואַרשע, טאָמעשעוו, און אַנדערע. די מעלאָדיע פֿונעם ליד איז טרויעריק, וויינענדיק, ווי עס פּאַסט פֿאַר אַזוינע ווערטער.
"דער לאָמפּ ווערט פֿאַרלאָשן
קיין גוטס האָב איך נישט גענאָסן,
כ'גיי אַזוי יונג פֿון דער וועלט.
אוי, וווּ וועלן אַהינקומען, מײַנע קליינע קינדערלעך?
ווער וועט ירשענען מײַן געלט? (וואַרשעווער וואַריאַנט)
פּרילוצקיס זאַמלונג פֿון טויטן־לידער איז אַ גאַנץ באַשיידענע, נאָר 42 זײַטן. מע וואָלט געקענט טענהן, אַז דער וועלטבאַנעם פֿונעם ייִד און זײַן פֿאָלקלאָר איז אָנגעפּיקעוועט מיט זאָרג פֿאַרן טויט, פֿונעם וויגעלע ביזן קבֿר, אָפֿט מאָל מיט הומאָר. צי שפּיגלט די קליינע זאַמלונג ריכטיק אָפּ דעם ייִדנס באַנעמעניש פֿון טויט?