מרים קאַרפּילאָוו, אויגוסט 27, 1912

From the Archives of the YIVO Institute

איך געדענק שוין ניט, פֿאַר וואָס איך האָב זיך פּלוצעם פֿאַראינטערעסירט מיט דער שרײַבערין מרים קאַרפּילאָוו (צו מאָל — קאַרפּילאָווע, 1888—1956). אַזוי צי אַזוי, אָבער כ׳האָב באַשלאָסן אַרײַנצוקוקן אין איר אַרכיוו, וואָס ליגט ניט-באַשריבן אין ייִוואָ — פֿינף קאַסטנס, אָנגעפֿילט מיט שיין און קלאָר אָנגעשריבענע כּתּבֿ-ידן, אויסשניטן פֿון כּלערליי צײַטונגען און זשורנאַלן, ווי אויך צענדליקער פּאָסטקאַרטלעך, געשיקט אין פֿאַרשיידענע יאָרן פֿון פֿאַרשיידענע לענדער און אין פֿאַרשיידענע שפּראַכן — דער עיקר ייִדיש, אָבער אויך ענגליש, רוסיש און דײַטש. איך האָב די קאַרטלעך ניט געלייענט — זאָל עס טאָן עמעצער, ווער עס וועט, אפֿשר אַמאָל אין דער צוקונפֿט, שרײַבן אַ דיסערטאַציע וועגן קאַרפּילאָוו און אַנדערע אַזעלכע פֿרויען-שרײַבער.

בײַם גריבלען זיך אין די פּאַפּירן, האָב איך זיך דערמאָנט, אַז ערגעץ האָב איך געלייענט וועגן אַנטאָן טשעכאָווס נײַגעריקייט — ער האָט געבעטן די פֿרויען, מיט וועלכע ער האָט זיך געחבֿרט, צו דערלויבן אים אַרײַנצוקוקן אין זייערע טאַשן. קאַרפּילאָווס קאַסטנס זײַנען געווען ווי פֿרויען-טאַשן. די אויסשניטן זײַנען אָפֿט מאָל אַרײַנגעקלעפּט אין אַלבאָמען, וווּ די זײַטלעך האָט די מחברטע (צי אפֿשר איר טאָכטער?) באַפּוצט מיט כּלערליי בילדער, אויך אויסגעשניטן פֿון צײַטשריפֿטן — שיינע פֿרויען און מאַנצבילן, אַלט-גריכישע סטאַטועס, קעצעלעך, בלימעלעך וכ׳. אַזוי האָבן עס אַמאָל געטאָן ראָמאַנטיש געשטימטע מיידלעך אין רוסלאַנד, די לייענערינס פֿון האַרצרײַסנדיקע ראָמאַנען.

מרים קאַרפּילאָוו האָט טאַקע געשטאַמט פֿון דער רוסישער אימפּעריע. זי איז געבוירן געוואָרן אין מינסק, און נאָר אין עלטער פֿון 17 יאָר געקומען קיין אַמעריקע. אין אַ יאָר אַרום האָט זי אָנגעהויבן דרוקן אירע ווערק און איז אין קורצן געוואָרן אַ פּראָפֿעסיאָנעלע שרײַבערין, מיט אַ געוואַלדיקער פּראָדוקטיווקייט. זי האָט געדרוקט אירע דערציילונגען, לידער און — שפּעטער — ראָמאַנען אין אַ צאָל צײַטשריפֿטן. פֿון איר ביבליאָגראַפֿיע קען מען זען, אַז זי האָט אויסגעמיטן נאָר פֿרומע און קאָמוניסטישע צײַטשריפֿן. אָדער די דאָזיקע אויסגאַבעס האָבן זי ניט געוואָלט דרוקן — אַזוינס איז אויך גאַנץ מעגלעך.

אין "פֿאָרווערטס" האָט זי דעביוטירט מיט אַ דערציילונג, "איר שרעק", וואָס איז געווען פֿאַרעפֿנטלעכט דעם 8טן און 9טן אָקטאָבער 1912. אַ פּאָר דערציילונגען האָבן זיך באַוויזן אין "פֿאָרווערטס" אויך אין 1913. אָבער בדרך-כּלל האָט זי זיך ביז סוף 1920ער יאָרן געדרוקט אין אַנדערע אויסגאַבעס. אירע סיפּורי-מעשׂיות זײַנען געווען סענטימענטאַלע — געוויינטלעך, האָבן זיי מיט זיך פֿאָרגעשטעלט ליבע-געשיכטעס.

למשל, די ניו-יאָרקער צײַטונג "דער טאָג" האָט אין מערץ 1925 אַנאָנסירט קאַרפּילאָווס ראָמאַן "זינדיקע נשמות". אין דער רעקלאַמע פֿון דער "נײַער שפּאַנענדער און אָטעם-פֿאַרכאַפּנדער" געשיכטע האָט עפּעס אַ קינסטלער אָנגעמאָלט אַ מאַנצביל און אַ פֿרוי, וואָס האָבן זיך אַרומגענומען, שטייענדיק אין אַ צימער, און אונטער דעם געמעל שטייט געשריבן: "זי איז צוגעגאַנגען צו אים און אַרומגעלייגט אירע ווײַסע הענט אַרום זײַן האַלדז, און מיט רחמנות און ליבע געקוקט אין זײַנע אויגן". (וווּ נעמט מען איצט אַזעלכע פֿרויען?)

צו פֿאַרשטיין בעסער, ווי אַזוי קאַרפּילאָווס פּראָזע זעט אויס, לאָמיר איבערלייענען אַ קאַפּיטל פֿון איר ראָמאַן "טאַגע-בוך פֿון אַ עלענדע מיידעל, אָדער דער קאַמפּף געגען פֿרײַע ליעבע" (1918).

דער קאַפּיטל הייסט "אַ נאַכט מיט ב.":

עס טאָגט שוין, און ב. איז ערשט פֿון מיר אַוועק. וועל זיך שוין איצט ניט לייגן שלאָפֿן. כ׳וואָלט באַלד דאָך סײַ-ווי דאַרפֿן אויפֿשטיין.

ער איז אַוועק און איך האָב פֿרײַער אָפּגעאָטעמט; איצט אַרט מיך ניט אויב יענע דאָרט, איבערן וואַנט שלאָפֿן ניט. איך קען מײַן טיר גאָר לאָזן אָפֿן, זאָלן זיי צו מיר אַרײַנקומען און זען אַז איך בין אַליין.

געוויס מוז פֿאַר אַ מאַן זײַן אינטערעסאַנט צו פֿאַרברענגען אין אַ מיידלס צימער ביז טאָג, רעדן צו איר פֿון ליבע, רופֿן צום "לעבן", גנבֿענען קושן... אָבער פֿאַר דער מיידל איז עס זייער, זייער ניט באַקוועם. נאָך ניט גענוג וואָס דער דערוועקטער אין איר געפֿיל פֿאַר לײַדנשאַפֿט מוז באַהערשט ווערן פֿון איר קאָנטראָלירנדן געדאַנק, געפּענטעט פֿון איר באַשיידנקייט און פֿאָרזיכטיקייט ניט צו "פֿאַלן", דאַרף זי נאָך טראַכטן וועגן דעם וואָס אַנדערע וועלן קלערן, וואָס וועט די מוסטערהאַפֿטע "מיסעס" זאָגן, ווען זי זאָל דערהערן אַז בײַ "איר" מיידל געפֿינט זיך גאָר אַ מאַן אין צימער, און נאָך אויסגעפֿינען אַז דער מאַן, צו אַלע צרות, איז נאָך אַ פֿאַרהייראַטער! עס וואָלט זײַן — אַ, הימל עפֿן זיך! אָדער, בעסער אַ גרוב, צו קענען אין איר זיך לעבעדיקערהייט באַגראָבן!...

קיין וווּנדער, אַז דורך אַזעלכע זאַכן זאָל דאָס ראָמאַנטישע ווערן לעכערלעך, דאָס ערנסטע — זיך אין עפּעס פֿאַרוואַנדלען אאַז״וו.

ער, למשל, איז באַגײַסטערט פֿאַר איר, טוט זיך אַ וואָרף אויף די קני, שרײַט אויס: "ליבע!", "טײַערע!", "מלאך!" און פֿאַרזיגלט, נאָך דעם ליבע-מאָנאָלאָג, אירע ליפּן מיט אַ שטאַרקן, קלינגענדיקן קוש...

זי, אַנשטאָט צו פֿאַרוואַרפֿן, ווי עס פּאַסט אין אַזאַ גרויסן מאָמענט, איר געלאָקטן קאָפּ אויף זײַן אַקסל, טוט זיך גאָר אַ ריס אויף צוריק, פּרעסט צו די פֿינגער צו איר מויל, קוקט זיך אַרום, הערט זיך צו און קערט זיך אָפּ.

"וואָס איז?" — דערגייט ער בײַ איר, מיינענדיק, אַז ער האָט מיט זײַן שטאַרקן קוש אירע שוואַכע ציינער אויסגעזעצט. — "וואָס איז!?"...
"אַך" — זאָגט זי — "ווי אומפֿאַרזיכטיק אַ מענטש קען זײַן..."
"אום גאָטס ווילן!" — קוקט ער איר צעשראָקן אין מויל אַרײַן...
"מע דאַרף פֿאַרשטיין אַז מע איז ניט אין וואַלד; דאָ איבערן וואַנט שלאָפֿן מענטשן..."
"נו, שלאָפֿן זיי דאָך..."
"שלאָפֿן זיי דאָך!... ווער ווייסט אויב זיי שלאָפֿן? אפֿשר הערן זיי אונטער? צוליב אַ קוש זיך אַרויסגעבן און פֿאַרפּאַטשקען זיך דעם נאָמען פֿאַר לײַטן."
"קוש, פּאַטשקען, פֿע!" — לויפֿט דורך אַ פֿאַרדראָסיקער געדאַנק אינעם קושערס מוח. "אין אַזאַ מאָמענט ליגן איר אין קאָפּ די וואָס שלאָפֿן אונטערן וואַנט!"
עטוואָס ענלעכס איז צווישן מיר מיט ב. די נאַכט פֿאָרגעקומען. צו יעדער מאָל ווען זײַנע התפּעלות פֿאַר מיר האָבן זיך אין קלינגענדיקע קושן געוואָלט אויסדריקן, האָב איך מײַן האַנט אויף מײַן מויל געלייגט און ער האָט זיך געפֿילט ווי באַליידיקט.
"פֿאַר וועמען, קינד, פֿאַר וועמען האָסטו מורא?" — האָט ער מיט האַרץ געפֿרעגט. "נו, ווילסטו, וועל איך פֿון קיינעם מײַן ליבע צו דיר ניט באַהאַלטן. איך קען זיי דאָ, די נאַכטיקע צוהערער דײַנע, זאָגן ווער איך בין, וואָס איך בין, פֿאַר וואָס איך קום צו דיר. און ווילסטו, וועל איך דאָס מײַן פֿרוי זאָגן... זי פֿאַרשטייט שוין פֿון מײַן גלײַכגילטיקייט צו איר, אַז איך האָב אַן אַנדערע ליב, און ווען זי זאָל זיך דערוויסן ווי שטאַרק איך ליב די אַנדערע, וועט זי אַליין ניט וועלן לענגער מיט מיר אין איין הויז פֿאַרבלײַבן. זי וועט פֿון מיר אַוועקגיין און מיר ביידע... נעם אַראָפּ דײַן האַנט פֿון מויל, לאָז מיך רעדן."
"...שששווײַגט..."
"שווײַגן? שווײַגן ווען איך פֿיל ווי צו כאַפּן דיך אויף די הענט, לויפֿן מיט דיר און שרײַען, ווילד שרײַען אַז איך האָב דיך ליב, ליב, ליב!"
"פּליז, ליבט אַ ביסל שטילער..." — האָב איך אים געבעטן.
"פֿאַר וואָס שטילער, פֿאַר וואָס? נו, זאָג — פֿאַר וואָס, קינד, האָסטו מורא? אויפֿן לעצטן פֿאַל, אַז ס׳זאָל אַפֿילו געשען דאָס וואָס יענע דאָרטן איבערוואַנטיקע קענען פֿאַרקלערן, איז וואָס וואָלט דאָ געווען פֿאַר אַן אומגליק. פֿאַרקערט, איך וואָלט עס נאָך פֿאַר גליך באַטראַכט; שטעל זיך פֿאָר, טײַערע, ווי שיין, ווי וווּנדערלעך, ווי פּראַכטפֿול עס וואָלט געווען ווען דו האָסט אַ קינד! ניין?"
"יאָ, זייער שיין..."
"דיר דאַרף ניט, ס׳טאָר דיר גאָר ניט קומען אין געדאַנקען, אַז איך וואָלט מיך דערפֿון וועלן אָפּזאָגן."
"נאָ, נעווער!..."
"איך וואָלט דיך קיין מאָל אַליין ניט געלאָזן."
"ניין, ניט אַליין, נאָר מיט אַ קינד..."
"איך וואָלט דיך מיטן קינד געוויס ניט געלאָזן."
"ניט מיך מיטן קינד, איז דאָס קינד מיט מיר."
"אַלזאָ, האָב, וועסטו זען!"
"איך האָב קיין צײַט ניט, בעט עמעצן אַנדערש..."

* * *

זעענדיק, אַז זײַן ערנסט ווערט אויף שפּאַס גענומען, האָט ב. שוין מער אַזוי ניט גערעדט. ער האָט זײַן געזיכט אין ביידע הענט באַהאַלטן און ס׳איז מיר שווער געווען צו טרעפֿן אויב ער האָט געוויינט אָדער געלאַכט... איך האָב פֿאַרשטאַנען, אַז ער וועט לאַנג אַזאַ פּאָזע ניט אָנהאַלטן. אויב איך וועל בײַ אים ניט דערגיין, וואָס מיט אים איז, וועט עס אים לאַנגווײַלן און... איך האָב אַזאַ פּאָזע ווי זײַנע צוגענומען: זאָל ער מיך פֿרעגן...

אַהאַ, עס האָט אים דערעסן זײַן פּאָזע, שנעלער ווי איך האָב עס דערוואַרט. איך פֿיל זײַן האַנט אויף מײַן אַקסל, מײַן האַלדז, מײַן קאָפּ. זי גלעט מײַנע האָר, זוכט מײַנע הענט פֿון געזיכט אַוועקנעמען, וויל וויסן אויב איך וויין... איך ווער שיִער צעפּלאַצט פֿון פֿאַרשטיקטן געלעכטער, און ער מיינט ס׳איז היסטעריע, פֿרעגט מיך אויב איך וויין... וואָס איז מיר, וואָס... וואָס...! ער קען ניט זען מײַנע טרערן... ענדלעך האָבן זײַנע פֿינגער די הענט פֿון מײַן פּנים אָפּגעריסן און איך האָב אים אין קישן פֿאַרגראָבן. מיט גרויס אָנשטרענגונג איז אים דאָך געלונגען מיט זײַנע פֿינגער זיך צו מײַנע אויגן דערקלײַבן, אויסגעפֿינען אַזוי אויב זיי זײַנען נאַס; — אַ סימן אַז איך האָב געוויינט... אָבער זיי האָבן זיי, די אויגן מײַנע, געפֿונען צו זײַן טרוקן און אַן אַנטוישטער איז ער מיט אַן אַראָפּגעלאָזטן קאָפּ אין שטומען שווײַגן אַ צײַט געבליבן זיצן...

קאָמיש...

איך פֿיל ווי דער אויסדרוק פֿון מײַן געזיכט פֿאַרראַט מיך הײַנט. עס שמייכלט זיך פֿון זיך אַליין. ווי אַנדערש וואָלט איך געקוקט ווען אַלץ וואָלט געווען אַנדערש!... געוויס וואָלט איך געווען פֿאַרטרויערט און דערשראָקן...

זינט 1929 האָט קאַרפּילאָוו רעגולער געדרוקט אירע ראָמאַנען אין "פֿאָרווערטס": "די ים-ציג" (1929—1930), "קאַפּיטלען פֿון לעבן פֿון אַ מיידל" (1930), "די רעטעניש" (1931), "אירע געליבטע" (1932), "אַ לעבן פֿאַר אַ לעבן" (1932), "וווּ איז פֿעני" (1933), "אירע מענער" (1936), "ד״ר שאַרלאַט באַרנעט" (1940), "זייער געהיימע הײַראַט" (1941), "די ייִנגערע שוועסטער" (1943). אפֿשר האָט זי שפּעטער געדרוקט אויך אַנדערע ראָמאַנען, אָבער אויף דעם רײַסט זיך איבער די ביבליאָגראַפֿיע, וואָס קאַרפּילאָוו האָט אַליין צונויפֿגעשטעלט — איצט ליגט עס אין דער ייִוואָ-קאָלעקציע.

דער ראָמאַן "זייער געהיימע הײַראַט" הייבט זיך אָן אַזוי:

זיי זײַנען ביידע מיט זייער חתונה-סערטיפֿיקאַט אַרויסגעקומען פֿון סיטי-האָל, זיך איבערגעקוקט און אײַנגעהאַלטן געשמייכלט, ווי קינדער, וואָס האָבן אָפּגעטאָן עפּעס אַזוינס, וואָס קיינער טאָר ניט וויסן...

זיי האָבן צווישן זיך אָפּגעמאַכט צו האַלטן די חתונה בסוד-סודות ביז ער וועט זײַן אימשטאַנד צו מאַכן אַ לעבן.

ער האָט ערשט געענדיקט אַ לאָאָ-סקול. אים איז פֿאָרגעשטאַנען אַ שווערער קאַמף. ס׳דאַרף נעמען צײַט ביז מ׳בויט אויף אַ שטיקל פּראַקטיקע. און פֿאַרליבט, ווי ער איז געווען אין זײַן מיידל, האָט ער איר פֿאָרגעשלאָגן, אַז זיי זאָלן חתונה האָבן בסוד. און פֿאַרליבט, ווי די מיידל איז געווען אין אים, איז זי אויף דעם אײַנגעגאַנגען.

אַ סבֿרא, אַז עמעצער האָט עס מיט יאָרן צוריק געלייענט ערנסט, ווי אַ ריכטיקע "ליטעראַטור". צוריק גערעדט, זײַנען די הײַנטיקע זייף-אָפּערעס אָפֿט מאָל פֿון דעם זעלבן שניט. שוין אָפּגערעדט, פֿון די "באַליוווּד"-פֿילמען. מיר איז לעצטנס אויסגעקומען צו פֿליִען עטלעכע מאָל מיט אַן אינדישער אַוויאַ-קאָמפּאַניע, האָב איך זיך שוין דאָרטן אָנגעקוקט מיט ווידעאָס פֿון אַזאַ נוסח.

איך האָב איבערגעלייענט קאַרפּילאָווס פּראָזע און דערפֿילט די אַטמאָספֿער פֿון אַ שוואַרץ-ווײַסן פֿילם, וואָס מע ווײַזט איצט, געוויינטלעך, טיף בײַנאַכט. צומאָל, ווען איך קום פֿון אייראָפּע און קען ניט אײַנשלאָפֿן צוליב דעם צײַט-אונטערשייד, קוק איך עס אַ ביסל. די מענער טראָגן דאָרטן הוטן, און אַפֿילו דער לעצטער גזלן נעמט אַראָפּ זײַן הוט, ווען אַ פֿרוי גייט אַרײַן אין דער ווינדע. די פֿרויען זײַנען דאָרטן טאַקע מיט לאַנגע ווײַסע הענט, און זיי רעדן אַן אַנדער מין ענגליש, הײַנט הערט מען שוין ניט אַזאַ לשון. ערגעץ אין יענער שוואַרץ-ווײַסער תּקופֿה איז פֿאַרבליבן אויך קאַרפּילאָווס פּראָזע, וועלכע איז שווער צו לייענען הײַנט-צו-טאָג אָן אַ שמייכל.