ווי אומגלויבלעך זאָל עס ניט קלינגען, בין איך אַ מאָל געווען יונג און האָב זיך ניט באַשעפֿטיקט (לכל-הפּחות, פּראָפֿעסיאָנעל) מיט ייִדיש. מײַן פֿאַך איז דעמאָלט געווען פֿאַרבונדן מיט פּראָיעקטירן כּלערליי זאַכן, און דאָס האָט אויך געמיינט — אַ סך אַרומצופֿאָרן איבערן לאַנד. מיר איז עס דווקא געווען צום האַרצן, ווײַל דער סאָוועטן-פֿאַרבאַנד איז דאָך געווען אַ ריזיק אָרט, פֿול מיט אינטערעסאַנטע ערטערלעך. אמת, בײַם אַרומרײַזן האָב איך אין קורצן פֿאַרשטאַנען, אַז דאָס לעבן ווערט גאָר ניט באַרײַכערט פֿון באַזוכן אייניקע שטעט. מײַן ווײַב, ווען מיר האָבן זיך באַקענט, האָט מיך אויסגעלערנט צו קלאַסיפֿיצירן די שטעט לויט דער צײַט, וועלכע דו ווילסט דאָרטן פֿאַרברענגען: 10 מינוט, אַ שעה, און אַזוי ווײַטער.
די ערשטע שטאָט אין מײַן לעבן, פֿון וועלכער איך האָב געוואָלט גלײַך אַנטלויפֿן, איז געווען סאַראַנסק, די הויפּט-שטאָט פֿון מאָרדאָוויע, וואָס איז אַ מין רעפּובליק אין באַשטאַנד פֿון רוסלאַנד. באַקאַנט איז די געגנט, בפֿרט, מיט אירע אַרבעט-לאַגערן פֿאַר תּפֿיסהניקעס. ווען איך בין געפֿאָרן אַהין, האָט מען מיך געוואָרנט, און איך האָב עס אַליין דערהערט, אַז די תּושבֿים האָבן דאָרטן גערעדט אַ ווילד רוסיש, שטאַרק איבערגעשאָטן מיט זידלווערטער. אפֿשר איז עס אַ פּועל-יוצא פֿון דעם, וואָס די באַפֿרײַטע תּפֿיסהניקעס פֿלעגן זיך באַזעצן ניט ווײַט פֿון די לאַגערן. און אפֿשר איז דער מצבֿ איצט אַן אַנדערער — מײַן דערפֿאַרונג שטאַמט פֿון אַ מאָל — איך האָב דאָרטן פֿאַרבראַכט איין טאָג אין יאָר 1975 און בין געווען צופֿרידן, אַז די געשעפֿטן מײַנע האָט זיך מיר אײַנגעגעבן אויסצוסדרן זייער גיך: כ׳בין געקומען אין דער פֿרי, אַוועקגעפֿאָרן אויף דער נאַכט און קיין מאָל ניט געוואָלט זיך אַהין אומקערן.
וועגן מײַן פֿאַר-היסטאָרישן באַזוך פֿון סאַראַנסק האָב איך זיך דערמאָנט, לייענענדיק וועגן די לעצטע אַוואַנטורעס פֿון דער וועלט-באַרימטער פֿיגור, דעם 64־יאָריקן זשיראַר דעפּאַרדיע. אָנגעהויבן האָט זיך עס ווי אַ פּראָטעסט קעגן די משונה-הויכע שטײַערן אין פֿראַנקרײַך. תּחילת האָט דעפּאַרדיע געלאָזט וויסן, אַז ער וויל ווערן אַ בעלגישער בירגער. אָבער אין גיכן האָט זיך דער סיפּור-המעשׂה געביטן, און ער איז געוואָרן אַ רוסישער בירגער.

איך ווייס ניט צי מע פּראַוועט געבוירן-טעג בײַ חרדים. אפֿשר — ניט, ווײַל אין דער מיזרח-אייראָפּעיִשער טראַדיציע האָט מען פֿון אַזעלכע זאַכן ניט געהאַלטן; געמיינט, אַז פֿון געבוירן-טעג האָט געווייעט מיט גוייִשקייט. איך רעד שוין ניט וועגן אַזאַ געבוירן-טאָג, ווי דער ניטל, כאָטש די דאָזיקע חגא פֿלעגט דורכגיין, בדרך-כּלל, רויִקער פֿאַר ייִדן איידער די פּאַסכע.
אַזוי צי אַזוי, אָבער דער ניטל שאַפֿט עפּעס אַן אידעאָלאָגישע פּראָבלעם. וואָס זאָל אַ ייִד טאָן אין אַזאַ טאָג? דאָ, אין ענגלאַנד, האָב איך געקענט אַ ייִדישע משפּחה, וואָס האָט אָפּגעמערקט דעם ניטל — זיי האָבן דעם מינהג געבראַכט פֿון דײַטשלאַנד. און איך קען אַ האַלב-ישׂראלדיקע משפּחה, וועלכע מאַכט פֿון דעם אַ יום-טובֿ. דאָס הייסט, אַז אין קלויסטער גייט מען, פֿאַרשטייט זיך, ניט, אָבער מע זיצט בײַ אַ טיש אָנגעשטעלט מיט טראַדיציאָנעלע ניטל-מאכלים, און מע קויפֿט מתּנות איינער דעם אַנדערן.
איך ווייס, אַז אין ניו-יאָרק האָבן ייִדן געפֿונען אַ צולהכעיסדיקע סגולה פֿאַרן ניטל — מע גייט אין קינאָ. איך וואָלט, אַ פּנים, געטאָן דאָס זעלבע, אָבער מיר איז קיין מאָל ניט אויסגעקומען צו זײַן אין ניו-יאָרק אין דער דאָזיקער צײַט. האָבן מיר, מײַן ווײַב און איך, אַן אייגענע סגולה — מיר פֿאָרן ערגעץ אַוועק פֿון ענגלאַנד. הײַיאָר האָט דער ניטל אונדז פֿאַרטראָגן קיין איטאַליע, אין אַן אָרט, וואָס הייסט אַבאַנאָ טערמע — אַ טערמאַלער קוראָרט ניט ווײַט פֿון דער באַרימטער שטאָט פּאַדוע. האָטעלן פֿון אַבאַנאָ טערמע האָבן באַסיינען מיט וואַרעם וואַסער, אַזוי אַז מע קען שווימען אין דרויסן אַפֿילו ווינטערצײַט.
אַ סך סיבות מאַכן פּאַדוע באַרימט. ס׳איז גענוג צו דערמאָנען, אַז דער אוניווערסיטעט איז דאָרטן איינער פֿון די עלטסטע אין דער גאָרער וועלט — אין יאָר 1222 האָט ער שוין זיכער פֿונקציאָנירט. אין דעם דאָזיקן אוניווערסיטעט, וועלכער איז ניט געווען אונטער דער השגחה פֿונעם פּויפּסט, האָבן זיך געלערנט אויך ייִדן, בפֿרט אין דער מעדיצינישער שול. הונדערטער דאָקטוירים, וואָס זײַנען פֿון דאָרטן אַרויס, האָבן געשפּילט אַ וויכטיקע ראָלע אין אינטעלעקטועלן לעבן פֿון אייראָפּעיִשע ייִדן.

אין די לעצטע יאָרן האָט דער געלערנטער עולם זיך גלײַך ווי אַרויפֿגעוואָרפֿן אויף "רוסיש-ייִדישן בערלין". איך מיין ניט דעם בערלין פֿון הײַנטיקע טעג, וווּ מע הערט כּסדר רוסיש, נאָר די דײַטשישע הויפּטשטאָט פֿון די ערשטע יאָרצענדליקער פֿון 20סטן יאָרהונדערט. איך אַליין האָב זיך באַטייליקט אין דער דאָזיקער "אַטאַקע" און נאָך אַלץ גיי ניט אַוועק פֿון דער טעמע, ווײַל אייניקע העלדן פֿון מײַנע איצטיקע פּראָיעקטן האָבן געוווינט אין בערלין. בכלל, ניט געקוקט אויף דעם גרויסן אַקאַדעמישן גערעטעניש פֿון די לעצטע יאָרן, בלײַבט נאָך אַלץ וואָס צו פֿאָרשן אין דעם בערלינער געביט.
הײַיאָר זײַנען אַרויס צוויי ביכער, וואָס באַרײַכערן און פֿאַרפּינקטלעכן דאָס בילד פֿון ייִדישן לעבן אין דער שטאָט, וואָס איז געווען שטאַרק באַליבט צווישן ייִדישע אינטעלעקטואַלן. די יונגע דײַטשישע היסטאָריקערין אַנע-קריסטין זאַס האָט פֿארטיידיקט איר דאָקטאָר-דיסערטאַציע וואָס אַנאַליזירט די געשיכטע פֿון מיזרח-אייראָפּעיִשע ייִדן אין ווײַמאַרער בערלין, און אויפֿן סמך פֿון אָט דער אַרבעט איז אַרויס איר וואָגיקע מאָנאָגראַפֿיע, וואָס הייסט Berliner Luftmenschen: Osteuropäisch-jüdische Migranten in der Weimarer Republik (www.wallstein-verlag.de/9783835310841.html).
דאָס איז זייער אַן ערנסטע פֿאָרשונג פֿון כּלערליי אַספּעקטן פֿון דער דאָזיקער סבֿיבֿה, וועלכע האָט זיך אָנגעהויבן שאַפֿן נאָך אין 19טן יאָרהונדערט, אָבער געוואָרן באַזונדערס "אָנזעעוודיק" ערבֿ און נאָך דער ערשטער וועלט-מלחמה. פֿאַקטיש איז עס קיין איינהײַטלעכע סבֿיבֿה קיין מאָל ניט געווען, ווײַל די געבילדעטע, ווי אויך פֿאַרמעגלעכע (גאָר ניט זעלטן פֿלעגן ביידע זאַכן צונויפֿפֿאַלן) אימיגראַנטן האָבן זיך געהאַלטן באַזונדער פֿון די פּראָסטע ייִדן. זיי פֿלעגן זיך, בדרך-כּלל, באַזעצן אין פֿאַרשיידענע טיילן פֿון דער שטאָט. די געגנט לעבן אַלעקסאַנדער-פּלאַץ, וווּ די אָרעמע ייִדישע אימיגראַנטן פֿלעגן געפֿינען אַ דאַך איבערן קאָפּ, האָט ניט געפּאַסט פֿאר "לײַטישע" ייִדן.

אין מאָסקווע האָב איך אַ מאָל אָפּגעוווינט אַריבער פֿופֿצן יאָר, און אָט די גאַנצע צײַט האָב איך פֿײַנט געהאַט די לאַנגע פֿינצטערע ווינטער-חדשים. די שטאָט זעט אויס גאָר אַנדערש, ווען ס׳איז וואַרעם. די פֿראַגע איז ניט נאָר ווי זי זעט אויס, אָבער ווי דו פֿילסט זיך אין דעם דאָזיקן בילד. און איך, אַ קינד פֿון מער וואַרעמע, אוקראַיִנישע, מקומות, האָב זיך געפֿילט זייער ניט היימיש — תּמיד פֿאַרפּעלצט און אָפֿט מאָל פֿאַרשוויצט. בפֿרט נאָך אַז אין די מעטראָ-וואַגאָנען איז זייער וואַרעם, אַפֿילו הייס. מע קען, פֿאַרשטייט זיך, פֿאָרן מיט אַן אויטאָ, אָבער איך פֿלעג עס נוצן זעלטן — נאָך אַ שניי דאַרפֿסטו דעם אויטאָ אויסגראָבן און דערנאָך לאָזן זיך אין וועג אַרײַן איבער די גליטשיקע גאַסן, וואָס איז אויך אַ קליינער פֿאַרגעניגן.
הקיצור, פֿון מאָסקווע — און בכלל פֿון רוסלאַנד — בין איך אַוועקגעפֿאָרן ניט צוליב ווינטער, אָבער גלײַכצײַטיק בין איך גליקלעך פּטור צו ווערן פֿון אָט דעם מאכל. איך בענק קיין מאָל ניט נאָך שניי. אַ סבֿרא, אַז מײַן פּאָרציע האָב איך שוין באַקומען און הער ניט אויף צו באַקומען צוגאָב-פּאָרציעס אין ניו-יאָרק און אין אַנדערע ערטער.
און דאָך האָט דער געדאַנק וועגן דער מעגלעכקייט זיך אַרײַנצופּאַקן אין דער מאָסקווער ווינטער-מיאוסקייט מיך ניט אָפּגעשטעלט פֿון פֿאָרן אויף דער גרויסער קאָנפֿערענץ, וועלכע עס האָט אָרגאַניזירט דער "אינטערנאַציאָנאַלער צענטער פֿאַר געשיכטע און סאָציאָלאָגיע פֿון דער צווייטער וועלט-מלחמה", וואָס איז רעלאַטיוו ניט לאַנג צוריק געשאַפֿן געוואָרן בײַ דער העכסטער עקאָנאָמיע-שול. אַזוי הייסט איינער פֿון די בעסטע מאָסקווער אוניווערסיטעטן, וועלכער — ניט געקוקט אויף זײַן "עקאָנאָמישן" נאָמען — באַשעפֿטיקט זיך ניט נאָר מיט עקאָנאָמיע. די קאָנפֿערענץ האָט געהאַט אויך אַ צאָל מיט-שותּפֿים, אַרײַנגערעכנט דעם וואַשינגטאָנער חורבן-מוזיי.

די טעג זעט אויס ברײַטאָן ביטש, ווי אויך די גאַנצע געגנט אַרום אים, ניט זייער יום-טובֿדיק. ווינטער-צײַט איז דאָ, בכלל, ניט אַזוי פֿריילעך ווי אין די הייסע טעג, ווען די קוראָרט-אַטמאָספֿער פֿאַרשפּרייט זיך פֿון דער פּלאַזשע אויך אין די גאַסן, וווּ מע פֿילט שוין ניט דעם אַראָמאַט פֿונעם ים. ווינטער-צײַט ווערן די גאַסן גלײַך ווי אָפּגעבליאַקעוועט, פֿאַרגרויט. הײַיאָר, אָבער, איז דער ווינטער באַזונדערס גרוי, ווײַל גאָר ניט אַלץ איז עד-היום פֿאַרראָכטן און אויסגערייניקט געוואָרן נאָך דעם הוראַגאַן מיטן שיינעם פֿרויען-נאָמען “סענדי". (קיין ייִדישע נעמען גיט מען זיי ניט. איך האָב קיין מאָל ניט געהערט, אַ שטייגער, וועגן אַן הוראַגאַן וואָס זאָל הייסן “שיינדל" צי נאָך עפּעס אַזוינס.)
אין דער אמתן, וואָלט מען אין ברײַטאָן ביטש געקאָנט מאַכן יום-טובֿדיק, ווײַל — אויף וויפֿל איך פֿאַרשטיי — האָט מען אַ קײַלעכדיקע דאַטע: מיט פֿערציק יאָר צוריק זײַנען אין דעם בײַ-ימיקן טייל פֿון ברוקלין אָנגעקומען די ערשטע אימיגראַנטן (אָדער, אָפֿיציעל, “פּליטים") פֿון סאָוועטן-פֿאַרבאַנד. אַזוי איז פֿאַרלייגט געוואָרן דער יסוד פֿון דעם איצטיקן “קליין אָדעס" צי “קליין רוסלאַנד", ווי מע האָט גענומען רופֿן די געגנט.
אין משך פֿון די פֿיר יאָרצענדליק האָט ברײַטאָן ביטש באַקומען אַן אַנדער פּנים און גענומען רעדן אַן אַנדער לשון — רוסיש. איך האָב זיך אין ברײַטאָן ביטש אַרײַנגעכאַפּט צום ערשטן מאָל אין מײַ 1990, ווען כ’בין געקומען קיין ניו-יאָרק לויט אַן אײַנלאַנדונג פֿון “פֿאָרווערטס" און “אַרבעטער-רינג". דערנאָך פֿלעג איך קומען פֿון מאָל צו מאָל, אָבער די לעצטע צען יאָר וווין איך ממש בײַם ים, לעבן דעם וועלט-באַרימטן פּראָמענאַד, “באָרדוואָרק". אין משך פֿון די 22 יאָר — אַזאַ טיפֿקייט האָט מײַן אימאַזש פֿון דעם דאָזיקן ווינקל — האָט זיך אַ סך געביטן. דאָס “קליינע רוסלאַנד" האָט געלאָזט וואָרצלען און געשאַפֿן פֿאַר זיך אַ באַקוועמע סבֿיבֿה, וווּ אַלץ, אָדער כּמעט אַלץ, ווערט געלייזט אויפֿן אָרט.

אין יאָר 2004 האָב איך געהאַט אַ שמועס מיט איטשע גאָלדבערגן — איך בין זיכער, אַז ס’רובֿ לייענער פֿון “פֿאָרווערטס" געדענקען דעם נאָמען פֿון אָט דעם איבערגעגעבענעם טוער פֿאַר ייִדישער קולטור. איטשע איז דעמאָלט געוואָרן 100 יאָר אַלט, אָבער פֿלעגט נאָך קומען אין דעם ביוראָ פֿון דער “חיים זשיטלאָווסקי פֿונדאַציע", מיט וועלכער ער האָט אָנגעפֿירט. דעמאָלט, בעת אונדזער שמועס האָט ער מיר געזאָגט, אַז דווקא זשיטלאָווסקי איז געווען דער מענטש, וואָס האָט געהאַט די גרעסטע אידעאָלאָגישע השפּעה אויף אים.
איטשע איז שוין ניטאָ, און — אויף וויפֿל איך פֿאַרשטיי — איז די זשיטלאָווסקי-פֿונדאַציע אויך אונטערגעגאַנגען. מע זעט זי ניט און מע הערט ניט וועגן איר. און דאָס איז אַ שאָד. אָן איר איז אונדזער סבֿיבֿה אָרעמער געוואָרן. דער נאָמען אַליין פֿון חיים זשיטלאָווסקין איז כּמעט פֿאַרגעסן געוואָרן. ס’איז דאָ אַ לאָגישקייט אין דעם וואָס זײַן נאָמען זאָגט גאָרנישט דעם הײַנטיקן ייִדן, ווײַל אַזאַ ייִד איז זייער ווײַט פֿון דעם “אַנדערן ייִדן", וועלכן זשיטלאָווסקי האָט געוואָלט אויסכאָווען.
און דאָך איז ער ניט אין גאַנצן פֿאַרשאָטן געוואָרן מיטן היסטאָרישן שטויב, ווײַל ייִדישע היסטאָריקער געדענקען וועגן אים, איינעם פֿון די פֿירנדיקע היסטאָרישע פֿיגורן אין מאָדערנעם ייִדישן לעבן. אייניקע ליבהאָבער פֿון ייִדיש האָבן אויך וועגן אים געהערט. וועגן זשיטלאָווסקיס געבוירנטאָג, אין אַפּריל, האָט מען ניט פֿאַרגעסן אין דעם צענטער פֿאַר ייִדישער קולטור און בילדונג, וואָס הייסט “ייִדישקייט" און פֿירט זײַן אַרבעט אין לאָס-אַנדזשעלעס (yiddishkayt.org).
און לעצטנס האָב איך זיך אָנגעשטויסן אויף אַן אַרטיקל וועגן זשיטלאָווסקין אויפֿן וועבזײַטל פֿון דעם קאָנגרעס פֿון סעקולערע ייִדישע אָרגאַניזאַציעס. דער אַרטיקל הייבט זיך אָן אַזוי: The work of Chaim Zhitlovsky should long ago have been available in English. איך וואָלט צו דעם צוגעגעבן, אַז ניט נאָר זײַנע ווערק, לכל-הפּחות די וויכטיקסטע, וואָלט מען געדאַרפֿט איבערזעצן, אָבער אויך אַ בוך וועגן אים וואָלט מען געדאַרפֿט אָנשרײַבן אויף ענגליש.



מיט עטלעכע טעג צוריק בין איך געקומען פֿון ניו-אָרלעאַנס, וווּ מיר איז פֿריִער ניט אויסגעקומען צו זײַן. געבראַכט האָב איך פֿון דאָרטן אַ געמישטן אײַנדרוק. פֿון איין זײַט איז עס אַ באמת אייגנאַרטיק אָרט, וווּ מע קען שעהענווײַז אַרומגיין, עסן געשמאַקע מאכלים, הערן דזשאַז. און דער וועטער איז אין דער צײַט זייער אַ גוטער — וואַרעם, אָבער ניט הייס. אָבער גלײַכצײַטיק פֿילסטו זיך אין די הענט פֿון דער טוריסטישער אינדוסטריע, וואָס “שאַפֿט" קינסטלעך אַן “אייגנאַרטיקייט", וועלכע באַקומט אַן אויסזען פֿון פֿילם-דעקאָראַציעס. אַזאַ טוריסטישע קרענק, מיט אַ גרויסן באַרג קיטש, איז כאַראַקטעריש, פֿאַרשטייט זיך, ניט בלויז פֿאַר ניו-אָרלעאַנס. קיין ברירה איז ניטאָ, מוז מען עס אויפֿנעמען ווי אַ טייל פֿון אונדזער לעבן.
איך וויל גלײַך זאָגן, אַז קיין מאכלים פֿון קראָקאָדיל האָב איך ניט געגעסן, כאָטש מע האַלט אַזאַ אַכילה, דאַכט זיך, שיִער ניט פֿאַר אַ מוז-זאַך: אומעטום פֿאַרקויפֿט מען עס. אַפֿילו קאָלבעס מאַכט מען פֿון קראָקאָדיל-פֿלייש. כ’ווייס שוין ניט פֿאַר וואָס, אָבער מײַן אינערלעך קול, וואָס איז בטבֿע לחלוטין ניט קאָנסערוואַטיוו און איז אין גאַנצן טריף, האָט מיר געזאָגט, אַז איך קען לעבן אָן אַזאַ דערפֿאַרונג. וואָס האָב איך אָבער יאָ געטאָן, איז אַוועק מיט עטלעכע פֿרײַנד און קאָלעגן אין אַ דזשאַז-קלוב. דאָס איז אויך, אין תּוך אַרײַן, אַ טייל פֿון דער טוריסטישער אינדוסטריע. קומסטו, אַ שטייגער, קיין ווין — גייסטו אין אָפּערע צי אויף אַ קאָנצערט פֿון קלאַסישער מוזיק. קומסטו קיין ניו-אָרלעאַנס, גייסטו הערן דזשאַז. דאָס איז, אַוודאי, ניט דער מין מוזיק, וואָס רעדט צו מײַן האַרץ. אָבער דאָס איז, פֿון דעסטוועגן, ניט קיין קראָקאָדיל-פֿלייש און האָט זיך מיר ניט געשטעלט ווי אַ ביין אין האַלדז. איך האָב טאַקע הנאה געהאַט פֿון דעם דזשאַז, ווײַל די מוזיקער זײַנען געווען אמתע מײַסטערס.



1. דעפֿיציט או "פֿרייַער מאַרק"

גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)

ווען איך האָב זיך באַשעפֿטיקט מיט דער געשיכטע פֿונעם מאָסקווער ייִדישן זשורנאַל “סאָוועטיש היימלאַנד", האָב איך זיך אָנגעשטויסן אויף דעם בייזן גערײַסערײַ, אין בריוו און אַרטיקלען, צווישן דעם רעדאַקטאָר פֿונעם זשורנאַל, אַהרן ווערגעליס, און כּלערליי באַקאַנטע פֿיגורן פֿון אויסלאַנד. זיי, ווי פֿאָרשטייער פֿון דער מערבֿדיקער געזעלשאַפֿטלעכקייט, האָבן באַשולדיקט די סאָוועטישע רעגירונג אין פֿירן אַן אַנטי-סעמיטישע קאַמפּאַניע קעגן ייִדישע “ספּעקולאַנטן". די טענה איז געווען, אַז מע האָט ספּעציעל באַשולדיקט ייִדן, כּדי אַרויסרופֿן בײַם ברייטן סאָוועטישן עולם די נייטיקע, דאָס הייסט אַנטי-סעמיטישע, געפֿילן. די רייד גייט וועגן די געשעענישן, וואָס האָבן זיך אָפּגעשפּילט מיט אַרום פֿופֿציק יאָר צוריק, אין די פֿריִע 1960ער יאָרן, בימי ניקיטאַ כרושטשיאָוו.
איך האָב עס געלייענט אין די 1990ער יאָר, און בײַ מיר האָט זיך עס ניט געלייגט אויפֿן שׂכל, ווײַל אין דער זעלבער צײַט האָב איך געזען ווי דווקא ייִדן האָבן גענומען שפּילן צענטראַלע ראָלעס אין דער שפּעט-סאָוועטישער און נאָך-סאָוועטישער עקאָנאָמיע. טאָ פֿאַר וואָס האָבן זיי ניט געקענט שפּילן ענלעכע ראָלעס אין די 1960ער יאָרן? בפֿרט נאָך, אַז איך האָב געקענט אַ צאָל “מאַכערס", גרעסערע און קלענערע, וועלכע האָבן געפֿירט געשעפֿטן אין די סאָוועטישע צײַטן. אייניקע פֿון זיי האָבן פֿאַרבראַכט יאָרן אין תּפֿיסה, אָבער מיר איז קיין מאָל ניט אויסגעקומען צו הערן פֿון זיי, אַז פֿאַרשפּאַרט האָט מען זיי ווײַל זיי זײַנען געווען ייִדן.
וועגן דעם ענין פֿון דער סאָוועטישער “שאָטן-עקאָנאָמיע" איז שוין דאָ אַ היפּשע אַקאַדעמישע ליטעראַטור. וואָס שייך דעם ייִדישן אַספּעקט פֿון אָט דער פֿראַגע איז מען געקומען צום אויספֿיר, אַז אין דעם פּראָצעס

די טעג האָב איך איבערגעלייענט אַ נאָטיץ וועגן דעם, אַז אין דער ענגלישער שטאָט וואָריק דיגיטאַליזירט מען אַ קאָלעקציע דאָקומענטן, וואָס זײַנען געשריבן געוואָרן אויף ייִדיש. אָבער בײַם פֿאַרענדיקן דעם פּראָיעקט האָט מען זיך אָנגעשטויסן אויף לינגוויסטישע שוועריקייטן, ווײַל עס גיט זיך ניט אײַן צו געפֿינען אַ מענטשן, וועלכער זאָל קענען די שפּראַך. איר׳ט אפֿשר זאָגן, אַז זיי מוזן זיך ווענדן צו די חרדים, וואָס שאַפֿן עפּעס אַ חלק אין דעם בריטישן ייִשובֿ. און ס׳איז טאַקע אַזוי — אַ סך פֿון זיי נוצן ייִדיש אין זייער טאָגטעגלעכן לעבן. דאָך הייסט עס נאָך ניט, אַז די דאָזיקע פֿרומע לײַט וועלן זײַן קאַפּאַבל צו פֿאַנאַנדערקלײַבן זיך אין די ייִדישע דאָקומענטן. איך ווייס פֿון מײַן דערפֿאַרונג, אַז זייער ייִדיש איז רײַך אין אייניקע רעגיסטערס און געוואַלדיק אָרעם אין אַנדערע. סטודענטן פֿון חסידישע משפּחות האָבן זייער גרויסע בלויזן אין מער אָדער ווייניקער מאָדערנער טערמינאָלאָגיע, און מיט סלאַוויזמען איז בײַ זיי גאָר אויף צרות.
אין אַמעריקע איז דער מצבֿ אויך ניט קיין גרויסאַרטיקער. אין יאָר 2009 (קיין שפּעטערדיקע באַריכטן זײַנען דערווײַל ניטאָ) האָבן אין גאַנצן לאַנד בלויז 30 גראַדויִר-סטודענטן געלערנט ייִדיש. געלערנט הייסט נאָך ניט אויסגעלערנט. דאָס ווייס איך אויך פֿון מײַן דערפֿאַרונג. וועט איר פֿרעגט: וואָס הייסט בײַ דיר אויסגעלערנט? בײַ מיר הייסט עס, אין דעם פֿאַל, צו קענען נוצן ייִדישע טעקסטן. קיין ממשותדיקן פֿאַרנעם פֿון אַזעלכע פֿאָרשונגען, וואָס זײַנען באַזירט אויף ייִדישע מאַטעריאַלן, זעט מען, צום באַדויערן, גאַנץ ווייניק. נאָך ווייניקע — ממש נאָר אויפֿן שפּיץ מעסער — פֿירט מען פֿאָרשונגען באַזירט אויף דער ייִדישער פּרעסע, ווײַל דאָס פֿאָדערט, אַ חוץ דער שפּראַך, געדולד און צײַט.
איך האָב געמאַכט אָט די לאַנגע “הקדמה" צו ווײַזן דעם אַלגעמיינעם פֿאָן, אויף וועלכן איך נעם אויף די פֿאָרשונג פֿון רבֿקה מאַרגאָליס, דער קאַנאַדער ייִדישער היסטאָריקערין. צוריק גערעדט, גלייב איך ניט, אַז איר אַרבעט וואָלט אויסגעזען “בלייכער" טאָמער דער הינטערגרונט וואָלט געווען רײַכער מיט פֿאָרשונגען פֿון אַן ענלעכן ניוואָ. און דאָ וועל איך אָפּשטעלן דעם שטראָם פֿון מײַנע שבֿחים און אַריבערגיין צו דער נײַער פּובליקאַציע פֿון רבֿקה מאַרגאָליסעס פֿאָרשונגען. (איך ווייס, אַז אין דײַטשלאַנד איז דערווײַל אַרויס נאָך איין פּראָדוקט פֿון איר אַרבעט, אָבער דער דאָזיקער “פּראָדוקט" איז אָנגעקומען אויף מײַן אָקספֿאָרדער אַדרעס, און איך געפֿין זיך איצט אין ניו-יאָרק.)

די אינטערנעץ-תּקופֿה האָט געבראַכט אַזאַ אָנשיקעניש: דו באַקומסט צענדליקער בריוועלעך מיט כּלערליי חכמות און אַנדערע זאַכן, וואָס מענטשן — דײַנע קרובֿים, באַקאַנטע און ווייניק-באַקאַנטע שיקן דיר ווי אַ מין מתּנה. איך האָב דעם דאָזיקן שטראָם כּמעט אין גאַנצן אָפּגעשטעלט, ווײַל כ׳האָב ניט קיין צײַט און געדולד זיך צו גריבלען אין דעם דאָזיקן מיסט. מײַן פֿרוי, אָבער, באַקומט עס טאָג-אײַן טאָג-אויס און, טאָמער זי מיינט, אַז עפּעס קען מיר פֿון דעם צוניץ קומען, שיקט זי מיר עס איבער. די טעג האָב איך אַזוי, דורך איר פֿילטער, געהאַט די זכיה צו לייענען אַן אַרטיקל, אָנגעשריבן ערבֿ די פּרעזידענטישע וואַלן פֿאַר עפּעס אַן ענגליש-שפּראַכיקער צײַטשריפֿט, דורך איינער אַלאַ אַקסעלראָד, וואָס איז געקומען קיין אַמעריקע פֿון סאָוועטן-פֿאַרבאַנד מיט 32 יאָר צוריק.
אויף וויפֿל איך פֿאַרשטיי, איז אַלאַ אַקסעלראָד אַ מוזיקער, און אירע לעבנס-איבערלעבענישן נעמט זי אויף עמאָציאָנעל, בעיקר נאָכן געהער; מער דורך געפֿילן איידער דורך אַ פּראָצעס פֿון זיך ערנסט אַרײַנטראַכטן אין די געשעענישן, וואָס קומען פֿאָר אַרום איר. פֿון סאָוועטן-פֿאַרבאַנד האָט זי, אַ פּנים, אַרויסגעטראָגן אַ טראַוומאַטישע דערפֿאַרונג, וואָס איז בײַ איר באַזונדערס בולט אַסאָציִיִרט געוואָרן מיט שוועריקייטן צו קריגן אַשר-יצר-פּאַפּיר און מיט נוצן צײַטונגען פֿאַר אָט דער באַדערפֿעניש.
מיט אַן אימפּעט דערמאָנט זי זיך וועגן דער דאָזיקער טראַוומע, און מע פֿילט, אַז זי האָט, נעבעך, מורא איבערצולעבן דאָס זעלבע נאָך מאָל, ווײַל אַזאַ געפֿאַר — די געפֿאַר פֿון סאָציאַליזם, און דאָס הייסט, בפֿרט, פֿון פֿאַרלירן צוטריט צו טואַלעט-פּאַפּיר — לויערט אויף אַמעריקע, אויב דאָס לאַנד וועט אויסקלײַבן באַראַק אָבאַמאַן.

בערך מיט אַ יאָר צוריק האָב איך געקוקט דעם פֿראַנצויזישן פֿילם “שׂרהס שליסל", וואָס האָט אויף מיר געמאַכט אַ שטאַרקן אײַנדרוק. איך בין זיכער, אַז אַ סך לייענער פֿון “פֿאָרווערטס" האָבן עס אויך געזען, אַזוי אַז איך וועל נאָר דערמאָנען, אַז דער סיפּור-המעשׂה איז אויפֿגעבויט געוואָרן אַרום די טראַגישע געשעענישן אין פּאַריז מיט זיבעציק יאָר צוריק. אין יולי 1942 האָט די פֿראַצייזישע פּאָליציי געמאַכט אַן אָבלאַווע אויף ייִדן. געטאָן האָט מען עס סעלעקטיוו — דער עיקר האָט מען געכאַפּט ניט פֿראַנצויזישע בירגער. ס’רובֿ פֿון די אַרעסטירטע ייִדן, 13,152 נפֿשות, האָבן פֿאַרענדיקט זייער לעבן אין אוישוויץ. דער דאָזיקער בלוטיקער פֿלעק קען ניט אָפּגעווישט ווערן פֿון דער געשיכטע, און אין פֿראַנקרײַך רעאַגירט מען פֿאַרשיידנאַרטיק — בתוכם אַנטיסעמיטיש — אויף דעם דאָזיקן חורבן-עפּיזאָד.
בכלל, אויף דעם גורל פֿון ייִדן אין פֿראַנקרײַך קען מען דאָך אַ קוק טאָן “פּאָזיטיוו": די 75 טויזנט אומגעבראַכטע ייִדן האָבן אויסגעמאַכט “נאָר" 24 פּראָצענט פֿון דער גאַנצער ייִדישער באַפֿעלקערונג, און דער דאָזיקער “פּראָצענט" איז נידעריקער אין פֿאַרגלײַך מיט כּמעט אַלע אַנדערע אָקופּירטע לענדער — אַ חוץ: איטאַליע, דענמאַרק און בולגאַריע. מע קען אויך זיך גרויסן (און מע גרויסט זיך) מיט דעם וואָס אין יולי 1942 האָט די פֿראַנצויזישע פּאָליציי פֿון דעסטוועגן ניט אויסגעפֿילט דעם פּלאַן, געשטעלט מצד די דײַטשן. אַרום צען טויזנט “פֿאַרפּלאַנירטע ייִדן" האָבן זיך געראַטעוועט — אַ דאַנק די שכנים, דער זעלבער פּאָליציי און אַנדערע מענטשן. און דאָך האָבן טויזנטער ייִדן געהאַט אַן אַנדער דאָליע, און אויך “אַ דאַנק" שכנים, פּאָליציי און אַנדערע לײַט. און דײַטשן זײַנען אין דעם אַלץ ניט געווען דירעקט אַרײַנגעמישט.
איך האָב מורא צו קוקן פֿילמען וואָס באַרירן טעמעס פֿונעם חורבן. און ניט נאָר ווײַל איך לעב שטאַרק איבער. נאָך מער האָב איך מורא זיך צונויפֿשטויסן מיט אַ טאַנדעט צי אַ דורכפֿאַל — מיט פֿאַלשקייט, מיט שמאַלץ, מיט סכעמאַטישקייט. צום באַדויערן, האָט זיך מײַן מורא שוין ניט איין מאָל באַרעכטיקט. אָבער פֿון “שׂרהס שליסל" האָב איך אַזאַ געפֿיל ניט אַרויסגעטראָגן. פֿאַרקערט, מיר האָבן גערעדט דערנאָך צווישן זיך (מײַן טאָכטער האָט אויך געלייענט דאָס בוך פֿון טאַטיאַנאַ דע ראָסניי), אַז נאָר אַזאַ הויכער ניוואָ פֿון קונסט — אי פֿון דער מחברטע, אי פֿון די טוער פֿון קינאָ — איז באַרעכטיקט פֿאַר דער דאָזיקער טעמע.
און דאָ, גאָר ניט לאַנג צוריק, באַקום איך אַן אַײַנלאַדונג צו זען נאָך איין פֿילם מכּוח די געשעענישן אין יוני

אין משך פֿון דעם פֿאַרגאַנגענעם יאָר האָב איך פֿאַרבראַכט אַ היפּש ביסל צײַט בײַם, וואָס איך רוף, “אָפּאַטאָשעווען" — לייענען און שרײַבן וועגן יוסף אָפּאַטאָשו, איינעם פֿון די בעסטע ייִדישע פּראָזאַיִקער. איך טו עס נאָך אַלץ, און אַ צאָל מענטשן טוען עס אויך, ווײַל ביז סוף יאָר מוז אָפּגעגעבן ווערן אין פֿאַרלאַג אַ קאָלעקטיוו בוך, געווידמעט דעם דאָזיקן שרײַבער. אין מײַן קאַפּיטל פּרוּוו איך זיך פֿאַנאַדערקלײַבן, וועלכע סיבות האָבן געשטופּט אָפּאַטאָשון אין דעם פּראָ-סאָוועטישן לאַגער, כאָטש ער האָט זיך גלײַכצײַטיק געהאַלטן גאַנץ ווײַט פֿון די קאָמוניסטן, בפֿרט פֿון די אַמעריקאַנער ייִדישע קאָמוניסטן.
פֿון סאַמע אָנהייב האָב איך עס פֿאַרטײַטשט ווי זײַן (און, אַגבֿ, גאָר ניט אוניקאַל “זײַן") רעאַקציע אויף דער גוואַלדיקער סאָציאַלער און קולטורעלער איזאָלירטקייט, וואָס ער (און — נאָך אַ מאָל — ניט נאָר ער אַליין) האָט געפֿילט אין אַמעריקע. אַזעלכע ווי אָפּאַטאָשו האָבן זיך געקאָכט אין די אייגענע — אידעאָלאָגיש־צעברעקלטע און גאַנץ אָפּגעריסענע פֿון זייערע לייענער — אינטעלעקטועלע קרײַזן. און די דאָזיקע קרײַזן זייערע האָבן ווייניק, צי גאָרנישט, געהאַט צו טאָן מיטן ענגליש-רעדנדיקן הויפּטשטראָם. דער מצבֿ איז געווען, און נאָך מער אויסגעזען, אַנדערש אין סאָוועטן-פֿאַרבאַנד, וווּ טויזנטער קינדער האָבן זיך געלערנט אין ייִדישע טאָגשולן, און דער ייִדישער שרײַבער, בפֿרט אַזאַ ווי אַפּאַטאָשוס חבֿר פּרץ מאַרקיש, האָט געהערט אויך צו אַלגעמיינע קולטורעלע קרײַזן.
איך בין געווען צופֿרידן צו געפֿינען אַן ענלעכן “דיאַגנאָז" אין אַן אַרטיקל פֿון דעם זשורנאַליסט (געשריבן אויף רוסיש, ייִדיש און העברעיִש) ישעיהו קלינאָוו, וואָס איז געווען אַן אָנגעזעענע פֿיגור אין דער ייִדישער פּרעסע-וועלט, ביז 1933 אין בערלין, דערנאָך אין ארץ-ישׂראל. טאָמער עמעצער זוכט אַ קלוגן אַנאַליז פֿון פּראָ-סאָוועטישקייט פֿון אַזעלכע שרײַבער ווי יוסף אָפּאַטאָשו און דוד בערגעלסאָן, לייענט קלינאָווס “פֿאַר וואָס גייען זיי אַוועק?" אין דעם ניו-יאָרקער זשורנאַל “דער ייִדישער קעמפֿער", דעם 16טן נאָוועמבער 1934.