געזעלשאַפֿט

אַ טייל פֿון די דעמאָנסטראַנטן, פֿאַראַכטאָגן זונטיק
דינסטיק, דעם 30סטן אָקטאָבער, וועט זיך אָנהייבן דער מישפּט פֿון הרבֿ נחמיה וועבערמאַן, אַ 53־יאָריקער קאָנסולטאַנט פֿאַר תּלמידים און תּלמידות אין די סאַטמערער ישיבֿות, וועלכער ווערט באַשולדיקט אין סעקסועל באַלעסטיקן אַ חסידיש מיידל אין וויליאַמסבורג, דרײַ יאָר לאַנג.
וועבערמאַן איז אַרעסטירט געוואָרן אין פֿעברואַר 2011, נאָך דעם ווי דאָס מיידל האָט דערציילט, אַז ער איז געווען איר טעראַפּעווט און האָט איר געצוווּנגען, בעת דער קאָנסולטיר־סעסיע, צו טאָן סעקסועלע מעשׂים מיט אים. אָנגעהויבן האָט זיך עס, ווען זי איז געווען 12 יאָר אַלט. לויט געוויסע קוואַלן, האָט וועבערמאַן אויך באַלעסטיקט אַנדערע סאַטמערער מיידלעך בעת זײַן כּלומרשטיקער טעראַפּיע.
זינט זײַן אַרעסט, האָט די סאַטמערער קהילה, אונטער דער פֿירערשאַפֿט פֿונעם רבין, זלמן־לייב טייטלבוים, געשטיצט פּעדאָפֿילן, טענהנדיק, אַז ער איז אומשולדיק. אַ וואַקסנדיקע צאָל מענטשן, סײַ פֿון דער חסידישער וועלט, סײַ פֿון נישט־חסידישע קרײַזן, האָבן שוין עפֿנטלעך אויסגעדריקט זייער פּראָטעסט קעגן דער סאַטמערער פֿאַרטיידיקונג פֿון וועבערמאַן, און פֿאַראַכטאָגן זונטיק האָט אַ גרופּע דעמאָנסטרירט פֿאַר אַ הויז אין פֿלעטבוש, וווּ עס איז פֿאָרגעקומען אַ בענעפֿיט לטובֿת דער סאַטמערער קהילה. די גאַסטגעבער, שימי לאַקס און זײַן פֿרוי, זענען ברייטהאַרציקע שטיצער פֿון די סאַטמערער געזעלשאַפֿטן, הגם זיי זענען אַליין נישט קיין חסידים.
כאָטש דער בענעפֿיט איז נישט געווען ספּעציפֿיש צו העלפֿן וועבערמאַן, האָט דער אָרגאַניזירער פֿון דער דעמאָנסטראַציע, ירחמיאל לאָפּין — דער גרינדער פֿון Frum Follies, אַ בלאָג וואָס קריטיקירט שאַרף די סאַטמערער שטיצע פֿון וועבערמאַן — דערקלערט, אַז דאָס איז געווען אַ גוטע געלעגנהייט צו לאָזן די מנדבֿים וויסן, אַז די סאַטמערער קהילה פֿאַרטיידיקט די סעקסועלע באַלעסטיקער פֿון קינדער; בפֿרט, אַז דער ערן־גאַסט פֿונעם בענעפֿיט איז געווען נישט ווייניקער ווי דער רבי, זלמן־לייב טייטלבוים, אַליין.

געזעלשאַפֿט
פֿון לייזער בורקאָ (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַן אַנטיסעמיטישע קאַריקאַטור פֿון ייִדישע פֿעכטערס
קוקנדיק ווי אָבאַמאַ און ראָמני האָבן אין די דעבאַטעס זיך דועלירט, האָב איך עטלעכע מאָל זיך געריכט, אַז אָט־אָט וועט איינער פּלוצעם אַרויסציִען אַ שווערד אָדער אַ פּיסטויל און אַוועקלייגן דעם אַנדערן אויף אייביק. אַזוי פֿלעגט זײַן אין די אַלטע צײַטן, ווען צוויי מענער פֿון די העכערע שטאַנדן האָבן זיך צעווערטלט איבער אַן ענין פֿון כּבֿוד: איינער האָט געוואָרפֿן די הענטשקע און געפֿאָדערט סאַטיספֿאַקציע. אויף אַן אָפּגעשטימטן פּלאַץ האָבן די צוויי זיך געטראָפֿן און מיט די געהעריקע וואָפֿנס, פֿאַר די געהעריקע עדות, האָבן זיי באַשלאָסן דעם ענין. אַרויסרופֿן דעם קעגנער אויף אַ דועל איז ניט בלויז גיכער און ביליקער ווי אַ דעבאַטע, נאָר דער רעזולטאַט איז אַן ענדגילטיקער, אַ קאָנקלוסיווער, וואָס עס דאַרפֿן דערנאָך ניט קומען די פֿאַרשיידענע קאָמענטאַטאָרן אויף די נײַעס־פּראָגראַמען און זיך אויסטענהן איבער דעם, ווער עס האָט פֿאַקטיש געוווּנען. דער געווינער געווינט און שוין.
אפֿשר מיינט איר, אַז אַרויסרופֿן עמעצן אויף אַ דועל איז ניט לויטן אַמעריקאַנער נוסח, אַז אונדזער מלוכה שטיצט זיך נאָר אויף געזעצן, ניט אויף געוואַלד־מעשׂים, קען איך אײַך ברענגען אַ משל פֿון אונדזערע “גרינדער־פֿאָטערס", וואָס האָבן געשאַפֿן די רעפּובליק: אונדזער ערשטער פֿינאַנץ־מיניסטער, אַלעקסאַנדער האַמילטאָן, איז אומגעקומען אין אַ דועל מיטן וויצע־פּרעזידענט אַראָן בור אין 1804. אַפֿילו דער “גרויסער באַפֿרײַער", אייברעהעם לינקאָלן, איז געגאַנגען אויף אַ דועל אין 1842, נאָר צום גליק, האָט זיך אַלץ פֿאַרענדיקט אָן קרבנות. אַמעריקע שטאָלצירט מיט אַ לאַנגער טראַדיציע פֿון פֿירער און גענגסטערס וואָס שיסן כּסדר איינער אויפֿן צווייטן אין משך פֿון הונדערטער יאָרן. ס׳איז דען דאָ נאָך אַזאַ לאַנד, וווּ דאָס רעכט צו טראָגן געווער ווערט באַשטעטיקט אין דער קאָנסטיטוציע? דווקא מיט דעם פּונקט זײַנען ביידע פּרעזידענט־קאַנדידאַטן — אָבאַמאַ און ראָמני — מסכּים.

‫אינטערװיוען
פֿון עדי מהלאל (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

( אַ ספּעציעלער אינטערוויו מיט עליק אלחנן, פֿון דער שיף "עסטעל" קיין עזה )

עליק אלחנן אויף דער שיף "עסטעל" (Estelle)

איין מאָל אַ טאָג דורך אַ סאַטעליט האָבן די פּאַסאַזשירן פֿון דער שיף "עסטעל" (Estelle), וואָס געפֿינט זיך די טעג ערגעץ וווּ אינעם מיטללענדישן ים אויפֿן וועג קיין עזה, אַ צוטריט צו דער אינטערנעץ. אַזוי, דורכן דורכשרײַבן זיך, איז געפֿירט געוואָרן מײַן געשפּרעך מיט עליק אלחנן. עליק איז אַ שלום-אַקטיוויסט אין ישׂראל, און דערצו קען ער ייִדיש פֿון זײַנע ייִדיש־לימודים. האָבן מיר אויסגעניצט די דאָזיקע געלעגנהייט און געמאַכט דעם ספּעציעלן אינטערוויו.

וואָס איז דער ציל פֿון אײַער מיסיע?
מיר פֿירן מיט זיך הומאַניטאַרע פּראָדוקטן וואָס פֿעלן אויס אין עזה, אָבער אונדזער ממשותדיקער ציל איז אויסצודריקן סאָלידאַריטעט מיט דעם פּאַלעסטינער פֿאָלק און צו פּראָטעסטירן קעגן דער אומגערעכטער באַלאַגערונג פֿון עזה — 1.5 מיליאָן מענער, ווײַבער און קינדער — שוין זעקס יאָר.

וויפֿל מענטשן געפֿינען זיך אויף דער שיף? פֿון וואַנען קומען זיי?
מיר זײַנען אַ פֿאַרשיידנאַרטיקע כאַליאַסטרע פֿון צווישן 10 און 100 מענטשן (פֿון סקאַנדינאַוויע, שפּאַניע, ישׂראל, קאַנאַדע, איטאַליע, גריכנלאַנד, פֿינלאַנד און נאָך אַזעלכע לענדער). אויסער די אַקטיוויסטן, די זשורנאַליסטן און די פּאַרלאַמענט-מיטגלידער, האָבן מיר נאָך די מאַטראָסן. זיי זענען די אמתע למד-וואָווניקעס! פּראָפֿעסיאָנעלע מאַטראָסן וואָס טוען זייער אַרבעט פֿרײַוויליק, אויס ליבע און פֿאַר שלום; דערצו נאָך אונטער אַ געפֿאַר. פֿאַר מיר איז עס אַ כּבֿוד צו זײַן צוזאַמען מיט זיי.

ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

Eliyana R. Adler. In Her Hands:
The Education of Jewish Girls
in Tsarist Russia. Detroit:
Wayne State University Press, 2011.

אין 1831 האָט אַ ווילנער ייִד מיטן נאָמען שאול פּעריל געעפֿנט אַ פּריוואַטע שול פֿאַר מיידלעך, וואָס איז, מסתּמא, געווען דער ערשטער אַנשטאַלט פֿון אַזאַ מין אין רוסלאַנד. דאָס איז געוואָרן אַן אָנהייב פֿון אַ נײַער תּקופֿה אין דער ייִדישער דערציִונג, און אין משך פֿון די קומענדיקע פֿופֿציק יאָר זײַנען אין דעם רוסיש־ייִדישן תּחום־המושבֿ אויפֿגעקומען הונדערטער פּריוואַטע שולן פֿאַר מיידלעך, מערסטנס פֿון דער ערשטער מדרגה. די דאָזיקע שולן האָבן דערצויגן צענדליקער טויזנטער תּלמידות, וועלכע האָבן שפּעטער געהאַט אייגענע משפּחות מיט קינדער. דער מאַמעס דערציִונג האָט שטאַרק משפּיע געווען אויף דעם וועלטבאַנעם פֿונעם נײַעם דור פֿון רוסישע ייִדן.
עד־היום באַהאַנדלט די געשיכטע פֿון דער ייִדישער דערציִונג, כּמעט אויסשליסלעך, דעם מענערישן געשלעכט. עס זײַנען דאָ הונדערטער זכרונות אויף פֿאַרשידענע שפּראַכן וועגן חדר און ישיבֿה, און צענדליקער היסטאָרישע פֿאָרשונגען באַהאַנדלען פֿאַרשידענע אַספּעקטן פֿון דער דאָזיקער טעמע. אין משך פֿון הונדערטער יאָרן פֿירט די ייִדישע פּרעסע הייסע וויכּוחים וועגן די צילן, מעטאָדן און אינהאַלט פֿון דער ייִדישער דערציִונג. אָבער ביזן 20סטן יאָרהונדערט איז די רייד געגאַנגען קודם־כּל וועגן ייִנגלעך.
דאָס בוך פֿון עליאַנאַ אַדלער מאַכט אַ רעקאָנסטרוקציע פֿונעם פֿאַרגעסענעם בלאַט פֿון דער ייִדישער קולטור־גישיכטע. דער יסוד פֿון איר אַרבעט זײַנען הונדערטער פֿאַרשידנאַרטיקע דאָקומענטן, וואָס האָבן זיך אָפּגעהיט אין צענטראַלע און פּראָווינציעלע אַרכיוון פֿון דער אַמאָליקער רוסישער אימפּעריע׃ בקשות, באַריכטן, סטאַטיסטישע ידיעות, לערן־פּלענער. יעדעס שטיקל אינפֿאָרמאַציע דינט ווי אַ קליינער פּרט אינעם גרויסן אַלגעמיינעם בילד, וואָס ווערט אַלץ ברייטער און טיפֿער מיט יעדן קאַפּיטל.

געזעלשאַפֿט
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אין משך פֿון דעם פֿאַרגאַנגענעם יאָר האָב איך פֿאַרבראַכט אַ היפּש ביסל צײַט בײַם, וואָס איך רוף, “אָפּאַטאָשעווען" — לייענען און שרײַבן וועגן יוסף אָפּאַטאָשו, איינעם פֿון די בעסטע ייִדישע פּראָזאַיִקער. איך טו עס נאָך אַלץ, און אַ צאָל מענטשן טוען עס אויך, ווײַל ביז סוף יאָר מוז אָפּגעגעבן ווערן אין פֿאַרלאַג אַ קאָלעקטיוו בוך, געווידמעט דעם דאָזיקן שרײַבער. אין מײַן קאַפּיטל פּרוּוו איך זיך פֿאַנאַדערקלײַבן, וועלכע סיבות האָבן געשטופּט אָפּאַטאָשון אין דעם פּראָ-סאָוועטישן לאַגער, כאָטש ער האָט זיך גלײַכצײַטיק געהאַלטן גאַנץ ווײַט פֿון די קאָמוניסטן, בפֿרט פֿון די אַמעריקאַנער ייִדישע קאָמוניסטן.
פֿון סאַמע אָנהייב האָב איך עס פֿאַרטײַטשט ווי זײַן (און, אַגבֿ, גאָר ניט אוניקאַל “זײַן") רעאַקציע אויף דער גוואַלדיקער סאָציאַלער און קולטורעלער איזאָלירטקייט, וואָס ער (און — נאָך אַ מאָל — ניט נאָר ער אַליין) האָט געפֿילט אין אַמעריקע. אַזעלכע ווי אָפּאַטאָשו האָבן זיך געקאָכט אין די אייגענע — אידעאָלאָגיש־צעברעקלטע און גאַנץ אָפּגעריסענע פֿון זייערע לייענער — אינטעלעקטועלע קרײַזן. און די דאָזיקע קרײַזן זייערע האָבן ווייניק, צי גאָרנישט, געהאַט צו טאָן מיטן ענגליש-רעדנדיקן הויפּטשטראָם. דער מצבֿ איז געווען, און נאָך מער אויסגעזען, אַנדערש אין סאָוועטן-פֿאַרבאַנד, וווּ טויזנטער קינדער האָבן זיך געלערנט אין ייִדישע טאָגשולן, און דער ייִדישער שרײַבער, בפֿרט אַזאַ ווי אַפּאַטאָשוס חבֿר פּרץ מאַרקיש, האָט געהערט אויך צו אַלגעמיינע קולטורעלע קרײַזן.
איך בין געווען צופֿרידן צו געפֿינען אַן ענלעכן “דיאַגנאָז" אין אַן אַרטיקל פֿון דעם זשורנאַליסט (געשריבן אויף רוסיש, ייִדיש און העברעיִש) ישעיהו קלינאָוו, וואָס איז געווען אַן אָנגעזעענע פֿיגור אין דער ייִדישער פּרעסע-וועלט, ביז 1933 אין בערלין, דערנאָך אין ארץ-ישׂראל. טאָמער עמעצער זוכט אַ קלוגן אַנאַליז פֿון פּראָ-סאָוועטישקייט פֿון אַזעלכע שרײַבער ווי יוסף אָפּאַטאָשו און דוד בערגעלסאָן, לייענט קלינאָווס “פֿאַר וואָס גייען זיי אַוועק?" אין דעם ניו-יאָרקער זשורנאַל “דער ייִדישער קעמפֿער", דעם 16טן נאָוועמבער 1934.

פֿונעם אייביקן קוואַל
פֿון מ. אַלקין
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אין ספֿרי־חסידות ווערט אַבֿרהם־אָבֿינו אָפֿט פֿאַרגליכן מיט נחן. נח ווערט באַטראַכט ווי אַ "צדיק אין פּעלץ" — אַ הייליקער מענטש, וועלכער האָט זיך געזאָרגט וועגן זײַן דור, אָבער האָט נישט געטאָן גענוג, כּדי צו ראַטעווען די מענטשהייט פֿונעם מבול. להיפּוך, האָט אַבֿרהם־אָבֿינו, ווי אַ חסידישער צדיק, זיך כּסדר געדרייט מיט פּשוטע מענטשן, כּדי צו פֿאַרשפּרייטן זײַן אמונה צווישן זיי, און אַ סך געוואַנדערט איבער דער וועלט, זוכנדיק נײַע תּלמידים.
די הײַנטיקע פּרשה הייבט זיך אָן ווי אַ המשך פֿון דער מעשׂה וועגן אַבֿרהמס ווידערשטאַנד קעגן דעם בייזן מלך נמרוד. ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז די מעשׂה גופֿא איז אינעם חומש נישטאָ; די חז״ל גיבן איבער, אַז נמרוד האָט געהייסן צו פֿאַרברענען אַבֿרהמען אין אַ קאַלך־אויוון — דערפֿאַר, וואָס ער האָט זיך אָפּגעזאָגט צו דינען אים ווי אַן אָפּגאָט. ס׳איז געשען אַ נס, און דאָס פֿײַער האָט נישט געשאַט אַבֿרהמען. דער באַשעפֿער האָט אים אָבער אָנגעזאָגט צו פֿאַרלאָזן זײַן היימלאַנד און צו לאָזן זיך וואַנדערן דאָרט, וווּהין די ג־טלעכע השגחה וועט אים פֿירן.
ס׳איז מערקווערדיק, אַז די געשיכטע פֿונעם ייִדישן פֿאָלק האָט זיך פֿאַקטיש אָנגעהויבן פֿון אַן אויפֿשטאַנד קעגן אימפּעריאַליזם. על־פּי־חז״ל, האָט נמרוד געפּרוווּט צו שאַפֿן די ערשטע וועלט־אימפּעריע אין דער וועלט. צוליב דעם האָט ער געפּרוּווט אויפֿצושטעלן אַ טורעם ביזן הימל — ווי אַ סימן פֿון זײַן מאַכט. זײַן פּלאַן איז אָבער נישט געלונגען; אַדרבה, די פֿאַראייניקטע מענטשהייט איז צעשפּליטערט געוואָרן, ווי אַ רעזולטאַט פֿון דער אימפּעריע־בויערײַ, אויף צעקריגטע פֿעלקער, וועלכע האָבן מער נישט געקאָנט פֿאַרשטיין איינער דעם צווייטן. מע קאָן זאָגן, אַז די קריגערײַ צווישן פֿאַרשיידענע גרופּעס מענטשן איז געווען אַ רעזולטאַט פֿון דעם, וואָס אַנשטאָט דעם ברידערלעכן "האָריזאָנטאַלן" אַחדות, האָט דער בייזער קיניג געפּוווּט זיי צו "גלאָבאַליזירן" דורכן ווערטיקאַלן טורעם פֿון זײַן מאַכט.

ליטעראַטור

די אילוסטראַציעס פֿון רחל שאַליט־מאַרקוס צו שלום־עליכמס דערציילונגען איז איינע פֿון די טעמעס אין דער נײַער זאַמלונג "לקט: ייִדישע שטודיעס הײַנט". אויפֿן בילד — "מיר פֿאָרן קיין אַמעריקע".
עס זעט אויס, אַז עפּעס שוועבט אין דער לופֿטן די טעג, וואָס מוטיקט די אַקאַדעמיקער אויפֿן פֿעלד פֿון ייִדיש, אַרויסצוגעבן סך־הכּלען פֿון זייער אַרבעט. אָקאָרשט האָבן מיר רעצענזירט אַן אַמעריקאַנער זאַמלונג וועגן דער מאָדערנער ייִדישער בינע, און איצט איז אָנגעקומען פֿון דײַטשלאַנד אַ וואָגיקער באַנד "לקט: ייִדישע שטודיעס הײַנט", לכּבֿוד 15 יאָר פֿונעם יערלעכן סימפּאָזיום פֿון ייִדיש־שטודיעס אין דײַטשלאַנד.
די הויפּט־אָרגאַניזירער פֿון דער דײַטשער אונטערנעמונג, די פּראָפֿעסאָרן מאַריאַן אַפּטרוט און שמעון נויבערג, צוזאַמען מיט די פּראָפֿעסאָרן אפֿרת גל־עד און ראָלאַנד גרושקאַ, לערערס אין דײַטשע אוניווערסיטעטן, האָבן רעדאַקטירט און אַרויסגעגעבן די זאַמלונג פֿון 650 זײַטן. דער פֿאַקט וואָס דײַטשלאַנד איז געוואָרן אַ צענטער, אויב נישט דער צענטער, פֿון ייִדישיסטיק הײַנט, איז שוין לאַנג אַ פֿאַקט, און נישט קיין נײַעס. דער דײַטשער סימפּאָזיום איז די איינציקע יערלעכע אַקאַדעמישע ייִדיש־קאָנפֿערענץ אויף דער וועלט. אינעם גאַנצן באַנד באַמיט מען זיך אָפּצודרוקן די ייִדישע טעקסטן אויף ייִדיש מיט ייִדישע אותיות, און עס קומט די אַרויסגעבער אַ יישר־כּוח, וואָס זיי האָבן דאָס געהאַלטן פֿאַר וויכטיק.
דער באַניץ פֿונעם וואָרט "הײַנט" אינעם טיטל פֿון אַ ווערק אָדער רעקאָרדירונג (אין די 1950ער און 1960ער יאָרן האָבן עטלעכע פּלאַטעס פֿון דזשעז־מוזיק געהייסן "דזשעז, הײַנט!") טראָגט מיט זיך אַלע מאָל אַ סכּנה, ווײַל ביז דאָס בוך אָדער פּלאַטע ווערט אַרויסגעגעבן איז דער "הײַנט" שוין "נעכטן". צי וועט מען אין 25 יאָר אַרום צוריקקוקן אויף דעם באַנד און באַטראַכטן די אויסגאַבע ווי אַן עכטע אָפּשפּיגלונג פֿון דער ייִדישער אַקאַדעמישער וועלט אין 2012?

פֿאַרשײדנס
פֿון משה לעמסטער (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אין דער כּשרקייט פֿון אַ שיקסע האָב איך זיך איבערצײַגט נאָך אין די יונגע יאָרן, ווען כ׳פֿלעג קומען אין דאָרף אַרײַן, וווּ ס׳האָבן געוווינט מײַן מומע און פֿעטער, די איינציקע ייִדישע משפּחה אין דעם שיינעם מאָלדאַווישן דאָרף קאָסטעשט. דאָ זײַנען אַדורך מײַנע קינדער־יאָרן...
איך בין אַ בר־מיצווה־בחור
ווינטער דאַרף איך לייגן תּפֿילין.
זומער אין דאָרף אויף דער שכנות טאָכטער
האָב איך געפּרוּווט מײַנע יונגע געפֿילן.

אירע בריסטלעך ניט־צײַטיקע פּירות,
אַ שטראַלנדיק צלמל ליגט צווישן זיי
נאָר וואָס האָט עס געקאָנט מיר שטערן —
איין צלמל קאַלטס קעגן בריִיִקע בריסטלעך צוויי...

ווינטער, מיט תּפֿילין באַקרוינטער
אין אונדזער קלײַזל אין ספֿקות איך שטיי:
צי וועט זײַן דער באַשעפֿער מיר מוחל
יענץ צלמל קאַלטס,
צווישן בריִיִקע בריסטלעך צוויי?...

אין דעם האָב איך זיך איבערצײַגט אויך שפּעטער, אַרבעטנדיק ווי אַ לערער, אין אַ מאָלדאַוויש־אוקראַיִנישן דאָרף; אויך דאָרט בין איך געווען דער איינציקער ייִד...
דאָס וואָרט שיקסע, הייסט עס, ניט קיין ייִדיש מיידל, אַ קריסטלעכע, געפֿינען מיר אין דער ייִדישער ליטעראַטור. געפֿינען, צום בײַשפּיל, בײַ די ייִדישע שרײַבער פֿון רומעניע און בעסאַראַביע. יעקבֿ שטערנבערג האָט אַ ליד, וואָס הייסט, "מײַנע רייד צו דער שיקסע":

דער ייִחוס פֿון ייִדישע ווערטער
פֿון הערשל גלעזער (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אין יעדן קלאַס און אויף יעדער לעקציע וועגן דער ייִדישער דיאַלעקטאָלאָגיע דערמאָנט דער לערער, צי דער רעדנער, אַז ייִדיש האָט דרײַ עקוויוואַלענטן פֿאַרן ענגלישן (לייען: אַמעריקאַנישן) store: "קראָם", "קלייט" און "געוועלב". נישט אומזיסט האָט די באַקאַנטע לערערקע און רעדאַקטאָרשע שבֿע צוקער אַ מאָל קאַטאָוועסדיק אַ זאָג געטאָן, אַז "אַדוואי קענען מיר ייִדיש בעסער פֿון אונדזערע באָבעס און זיידעס. אָט האָבן זיי געהאַט בלויז צו איין וואָרט פֿאַר store, בשעת מיר אַלע קענען גאַנצע דרײַ: קראָם, קלייט, געוועלב".
נאָר וועגן דעם איז פֿאַראַן נאָך אַ סך צו דערציילן. אמת, אין קורצן לאָזט זיך עס איבערגעבן, אַז ליטווישע ייִדן זאָגן "קראָם", פּוילישע "געוועלב" און אוקראַיִנישע "קלייט".
"קראָם" נעמט זיך פֿונעם דײַטשישן Kram, וואָס לויט די מקורים איז דאָס תּחילת געווען טײַטש ‘אויסגעשפּרייטע טוך’, דערנאָכדעם ‘צודעק פֿון אַ געצעלט; צודעק פֿון אַ שטעל אויפֿן מאַרק’, שפּעטער ‘די שטעל אַליין’, און אַז מע האָט אָנגעהויבן פֿירן געשעפֿטן פֿון אַ בנין, נישט פֿון אַ שטעל, האָט מען דעם טערמין אַריבערגעטראָגן אויפֿן נײַעם מין געשעפֿט־אָרט.
"געוועלב" קערט זיך אָן מיטן דײַטשישן Gewölbe, טײַטש ‘אַרכיטעקטורעלער בויגן’, אָבער וואָס איז אַ מאָל געווען טײַטש אויך ‘קראָם, געשעפֿט’. "קלייט", ווידער, נעמט זיך פֿונעם אוקראַיִנישן ‘klit (פֿריִער — ‘klet).
נאָר ס׳זענען פֿאַראַן נאָך ווערטער: אַ שטייגער, "בודע", אין קורלענדער ייִדיש. אויף דײַטשיש איז Bude אַזוי ווי דאָס ייִדישע "בודקע" — אויף ענגליש booth, פֿון דער זעלביקער עטימאָלאָגיע. דאָס נעמט זיך אַוודאי אויך פֿון די צײַטן ווען מע האָט פֿאַרקויפֿט פֿון אַ שטעל אויפֿן מאַרק.

טעאַטער
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

רעין פּרײַער
ווען אַ פֿאָרשטעלונג האָט עפּעס צו טאָן מיט ייִדן, סטאַרע איך זיך דאָס נישט צו פֿאַרפֿעלן. זעט אויס, אַז טעאַטער איז אין מײַנע ביינער. מסתּמא האָט זיך אָפּגערופֿן עפּעס אַ ווײַטע עלטער־עלטער־עלטער־באָבע מײַנע, אָדער גאָר אַן עלטער־זיידע וואָס זייערע גענען האָבן אָנגעגריפֿן מײַנע געפֿעס־קעמערלעך און מיך אָנגעשטעקט מיטן טעאַטראַלן חומר, אַבי נישט מיטן שׂכל פֿון אַ חמור. ווי עס זאָל נישט זײַן, בין איך אַוועק זען די פֿאָרשטעלונג וואָס רופֿט זיך "געפּרעגלטע הון און לאַטקעס." אויף ייִדיש האָט דער נאָמען בכלל נישט קיין ייִדישן טעם, אויף ענגליש אויך נישט.
די מוזיקאַלישע איין־פּערזאָניקע פֿאָרשטעלונג הייבט זיך אָן מיט מאַרטין לוטער קינגס רעדע וווּ ער האָט געפּריידיקט גלײַכהייט פֿאַר זײַנע ברידער און שוועסטער, וועלכע קומען אַרויס פֿון שקלאַפֿערײַ, מיט דעם לאָזונג: "איך האָב אַ חלום!" (I have a dream).
גלײַך נאָך דער רעקאָרדירטער רעדע, פֿאַלט דער רעפֿלעקטאָר אויף אַ זינגערין, אָנגעטאָן אין אַ פּאָר, וואָס מען רופֿט דאָ־הי "דזשינס"־הויזן, מיט אַ שוואַרץ העמדל, מיט אַ צעפּלאָשעטן קאָפּ האָר, וואָס מען רופֿט דאָ אָן "אַפֿראָ." די חבֿרהמאַנטע הייבט אָן מיט כּל־נדרי, אויסטײַטשנדיק עס מיט דזשעז, און באַלד גייט זי אַריבער צו אַ ליד וואָס האָט צו טאָן מיט "געפּרעגלטע הון און לאַטקעס," און ווען זי ענדיקט, דערוויסט מען זיך ערשט, אַז זי איז די טאָכטער פֿונעם גאָר באַרימטן אַקטיאָר־פֿאַרווײַלער און מאָנאָלאָגיסט — ריטשאַרד פּרײַער.
כ׳ווייס נישט וויפֿל פֿון אײַך געדענקען דעם קאָמיקער. איך געדענק אים גוט, ווײַל ער איז אויפֿגעטראָטן אין די זעכציקער יאָרן אויף דער טעלעוויזיע. גאָר אַ באַגאַבטער קאָמעדיאַנט געווען, פֿול מיט טאַלאַנט, קאָמיזם און פֿאַרווײַלונג.
איך דערמאָן זיך אויך די ביטערע בשׂורה, אַז דער חבֿרהמאַן, דער לץ, האָט זיך אונטערגעצונדן וועלנדיק באַגיין זעלבסטמאָרד. די זאַך איז אים אָבער נישט געלונגען, אָבער קיין שטיק געזונט איז אים דערפֿון אויך נישט צוגעקומען.

דאָס פּינטעלע ייִדיש
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

אַכט וואָגיקע בענד פֿונעם ייִדישן ליטעראַרישן אַלמאַנאַך "זאַמלביכער", וואָס זײַנען אַרויס צווישן די יאָרן 1936 און 1952, שטעלן מיט זיך פֿאָר אַ מערקווירדיקן מאָנומענט פֿון ייִדישער קולטור־געשיכטע. די רעדאַקטאָרן יוסף אָפּאַטאָשו און ה. לייוויק האָבן געמאַכט אַ פֿאַרצווייפֿלטן פּרוּוו אַנטקעגנצושטעלן קולטורעלע שעפֿערישקייט קעגן דער קאַטאַסטראָפֿע, וואָס איז אָנגעפֿאַלן אויף דער וועלט בכּלל און אויף דעם ייִדישן פֿאָלק בפֿרט. די דאָזיקע אויסגאַבע האָט זיך אָנגעהויבן ערבֿ דער צווייטער וועלט־מלחמה און האָט זיך פֿאַרענדיקט אינעם יאָר, ווען אין מאָסקווע זײַנען צעשאָסן געוואָרן די בעסטע סאָוועטישע ייִדישע שרײַבער.
אינעם נאָכוואָרט צו דעם ערשטן נומער "זאַמלביכער" האָבן די רעדאַקטאָרן אַזוי דערקלערט די קאָנצעפּציע פֿון זייער פּראָיעקט׃ "דער ייִדישער לייענער איז פֿאַראַן. איבער גאָרער וועלט איז ער דאָ, אַזוי ווי די ליטעראַטור אונדזערע איז אַ ליטעראַטור פֿון דער גאָרער וועלט." אַזוי אַרום איז דער באַגריף פֿון אַלוועלטלעכקייט פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור געוואָרן דער ערשטער פּרינציפּ פֿון דער נײַער אויסגאַבע.
אָפּאַטאָשו און לייוויק האָבן בדעה געהאַט צו בויען אַ ליטעראַרישע טריבונע, "וווּ ייִדישע שרײַבער, אָן אונטערשיד פֿון וווינאָרט, זאָלן אונטער איין דאַך קענען געפֿינען פּלאַץ פֿאַר גרעסערע אַרבעטן, און וווּ נײַע אויפֿקומענדיקע טאַלאַנטן זאָלן קענען אין מער רחבֿות מאַניפֿעסטירן זייערע כּוחות". ספּעציעל האָבן זיי אויסגעדריקט אַ וווּנטש, "אַז אין די זאַמלביכער זאָלן זיך אויך באַטייליקן די ייִדישע שרײַבער פֿון ראַטנפֿאַרבאַנד, כּדי ס׳זאָל אָפּגעשאַפֿט ווערן די מחיצה, וואָס צעטיילט אונדזער ליטעראַטור."
דער צווייטער פּרינציפּ האָט באַשטימט די אידעיִשע ריכטונג פֿון דער אונטערנעמונג׃ "צו קאָנצענטרירן די שרײַבער, וואָס האָבן אַ פּאָזיטיווע באַציִונג צום מענטשן און צום גאַנצן אַרום. אַ באַציִונג, וואָס דריקט זיך אויס אין ליבע צום רעוואָלוציאָנערן סאָציאַליסטישן אײַנשטעל." דער ייִדישער קאָמפּאָנענט פֿון זייער פּראָגראַם האָבן זיי באַצייכנט ווי "המשך"; דאָס הייסט, די אָנגעהעריקייט צו דעם "אַלטן און טראַגישן פֿאָלק". אָבער דאָס האָט ניט געהייסן אַן אָפּגעריסנקייט פֿון דער גרויסער וועלט׃ "דאָס ייִדישע אין אונדז איז — די גרויסע וועלט אין אונדז."

זכרונות


(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

די פֿאָלקספּאַרטיי

דעמאָלט, [ווי] איינע פֿון די ערשטע דרייענישן, נאָך איידער ס’איז אַרויס דאָס געזעץ וואָס האָט אָפּגעשאַפֿט אַלע ייִדישע געזעצן, האָט די גרופּע מיט וועלכער איך האָב זיך באַקאָנט אויפֿן ריגער פּראָספּעקט, צוזאַמען מיט דובנאָוו און מיט זײַן גרופּע, באַנײַט די פֿאָלקספּאַרטיי. זיי האָבן געשאַפֿן פֿאַקטיש די פֿאָלקספּאַרטיי אין מאַרץ פֿון 1917. די צוויי פֿאַרשיידענע גרופּעס זײַנען געווען צוזאַמען אַזוי ווי פֿריִער: די גרופּע וואָס זײַנען געווען מיט דובנאָוון אַלע מאָל — מער אַן אידעאָלאָגישע גרופּע ווי אַ גרופּע וואָס ווילן דורכפֿירן עפּעס וואָס אין פּראַקטישן לעבן; און די וואָס זײַנען געווען פֿריִער, אין 1905, מיטגלידער פֿון פֿאַרשיידענע סאָציאַליסטישע פּאַרטייען און וואָס זיי זײַנען געוואָרן נאָך דעם פּראַגמאַטישער, פּראַקטישער, און זיי זײַנען [דעריבער] געוואָרן מיטגלידער פֿון דער פֿאָלקספּאַרטיי. ווען די פֿאָלקספּאַרטיי האָט שפּעטער זיך באַטייליקט אין די ערשטע וואַלן אין דער ייִדישער קהילה, [זײַנען] פֿון 70 אויסגעקליבענע געווען 7 אָדער 8 פֿאָלקיסטן, וואָס איז פֿאַר אונדז געווען אַ קאָלאָסאַלער דערפֿאָלג. מיר האָבן אייגנטלעך נישט געהאַט קיין מאַסן, נישט קיין אָרגאַניזאַציע אאַז"וו.
פֿאַרשטייט זיך, אַז איך בין געווען געוואַלדיק פֿאַרנומען מיט די דאָזיקע אַלע זאַכן. איך האָב אָנגעהויבן אַרבעטן אין דעם סעקרעטאַריאַט וואָס מע האָט געמאַכט פֿון דער פֿאָלקספּאַרטיי. מיר האָבן אָפּגעדונגען אַ פּאָר צימערן אויף אַ גאַס ערגעץ וווּ און מיר האָבן דאָרטן שוין אָנגעהויבן פֿאַרבינדן זיך מיט מענטשן, שרײַבן, [אַז] מענטשן זאָלן צושטיין צו דער פֿאָלקספּאַרטיי, אָרגאַניזירן. ביז וואַנעט מיר האָבן אָרגאַניזירט די ערשטע גרויסע פֿאָלקס־פֿאַרזאַמלונג, איז געווען דער צווייטער טאָג שבֿועות.