» פֿאַרשײדנס
December 21, 2012
הומאָר
פֿון משה לעמסטער (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

...און ס׳האָבן זיך אָנגעהויבן די זיבן יאָר תּפֿיסה פֿאַר אונדזער געוועזענעם ישׂראל־פּרעזידענט משה קצבֿ, די זיבן שווערע יאָר, וועלכע קומען, ווי מיר ווייסן, נאָך די זיבן גוטע יאָר. די זיבן גוטע יאָר זײַנע סימבאָליזירן ניט זיבן פֿעטע קי, נאָר זיבן שיינע ווײַבלעך, איבער וועלכע ער, משה קצבֿ, איז באַגאַנגען פֿאַרשיידענע סעקסועלע פֿאַרברעכנס. ווען ער איז אַרײַנגעפֿאַלן אין די הענט פֿון פּראָקוראָרן, האָט מען אין ישׂראל זיך געחכמהט — אויפֿן אָרט פֿון משה קצבֿ זאָגן — מצבֿ קשה (אַ שווערע לאַגע). און דאָך איז אים איין מענטש געווען מקנא — וולאַדימיר פּוטין! ער האָט געזאָגט דעם דעמאָלטיקן פּרעמיער־מיניסטער אונדזערן אהוד אָלמערט, בעת זײַן באַזוך אין מאָסקווע: "גיט איבער אַ גרוס אײַער פּרעזידענט, ער האָט אונדז באמת פֿאַרוווּנדערט... כ׳האָב ניט געמיינט, אַז ער איז בכּוח האָבן צו טאָן מיט צען פֿרויען!" פּוטינען, פֿאַרשטייט זיך, איז אַפֿילו אין קאָפּ ניט געקומען, אַז מע קאָן אַרײַנזעצן אין תּפֿיסה אַ פּרעזידענט! אינעם הײַנטיקן רוסלאַנד האָט געקאָנט זײַן פּונקט פֿאַרקערט — אין תּפֿיסה וואָלטן געגאַנגען די פֿאַרגוואַלדיקטע פֿרויען און ניט דער פּרעזידענט...
די מעשׂה מיט זיבן פֿעטע און זיבן מאָגערע קי האָט אַ שײַכות צו יוספֿן. יוסף האָט ניט געזוכט קיין סעקסועלע אַוואַנטורעס, ער האָט זיך אָפּגעזאָגט פֿון פּוטיפֿרס ווײַב, וועלכע האָט אים געוואָלט אַרײַנשלעפּן צו זיך אין בעט אַרײַן. יוספֿס יורשים, די וועלכע האָבן זיך שפּעטער באַזעצט אין לאַנד, וווּ עס רינט מילך מיט האָניק — אין ארץ־ישׂראל, הייסט עס, זענען ניט געווען ענלעך, וואָס שייך סעקס, אויף זייער ווײַטן עלטער־זיידן.

December 21, 2012
טשיקאַװעס
פֿון יואל מאַטוועיעוו (ניו־יאָרק)

סאָפֿי ווילסאָן, די שאַפֿערין פֿון די קאָמאַנדעס אינעם "אַרם"־פּראָצעסאָר
מיט צוויי חדשים צוריק איז אין באַלטימאָר דורכגעפֿירט געוואָרן די צווייטע יערלעכע קאָמפּיוטערײַ־קאָנפֿערענץ "דער טאָג פֿונעם אָפֿענעם קאָד אויפֿן נאָמען פֿון גרייס האָפּער", ווי אַ טייל פֿון די "גרייס האָפּער פֿײַערונגען" (Grace Hopper Celebration of Women in Computing), וועלכע שטעלט דעם ציל צו ווײַזן דער וועלט, אַז פֿרויען שפּילן אַ וויכטיקע ראָלע אין קאָמפּיוטער־וויסנשאַפֿט און צו העלפֿן די פֿרויען צו פֿאַרנעמען אַ גרעסער אָרט אין דער הײַנטיקער עלעקטראָנישער אינדוסטריע.
דער מחבר פֿון די שורות האָט נישט איין מאָל געהערט דעם סטערעאָטיפּ, אַז קאָמפּיוטערײַ איז, כּלומרשט, נישט קיין ווײַבערישע זאַך; פֿון דער צווייטער זײַט, האָב איך נאָך אין דער מיטל־שול געקענט מיידלעך, וועלכע האָבן זיך דעמאָלט שטאַרק אינטערעסירט מיט קאָמפּיוטער־וויסנשאַפֿט און זענען שפּעטער טאַקע געוואָרן געניטע פּראָגראַמיסטקעס. אין אַזאַ רעלאַטיוו קאָנסערוואַטיוו לאַנד, ווי אַמעריקע, שאַפֿן אַזעלכע פֿרויען ספּעציעלע אָרגאַניזאַציעס, כּדי צו באַקעמפֿן די דערמאָנטע סטערעאָטיפּן.
די פֿילאָסאָפֿיע פֿונעם אָפֿענעם פּראָגראַם־קאָד שטאַמט פֿון דער "העקער"־באַוועגונג, וועלכע האָט, אין די אָנהייב־1960ער יאָרן, ווייניק געהאַט צו טאָן מיטן הײַנטצײַטיקן סטערעאָטיפּישן אימאַזש פֿון אַ קאָמפּיוטער־פֿאַרברעכער, און האָט זיך פֿאָקוסירט אויף אַזעלכע ווערטן, ווי פֿרײַהייט, חבֿרשאַפֿט און אומאָפּהענגיקייט. די שאַפֿער פֿון אָפֿענע פּראָגראַמען פֿאַרשפּרייטן זיי דווקא בחינם, צוזאַמען מיטן אָריגינעלן קאָד, וועלכער דערמעגלעכט יעדן מענטש צו פֿאַרשטיין גענוי, ווי אַזוי די פּראָגראַם פֿונקציאָנירט, און ווי אַזוי צו שאַפֿן אויפֿן סמך פֿון איר אייגענע פּראָגראַמען, אָן קיין זאָרג וועגן פּאַטענטן און ליצענזיעס.

December 14, 2012
פֿאַרשײדנס
פֿון יצחק לודען (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אוּאַ, האָט ער מיר דאָס אַרײַנגעשאָסן! וואָס הייסט אַרײַנגעשאָסן — מיט איין שאָס מיך "אַוועקגעלייגט אויף די לאָפּאַטקעס", מיר אָפּגעצאָלט מיט אַ דראַמאַטישן גראַמאַטיש דעמאָקראַטישן גראַמאָטנעם שאָס פֿאַר מײַן העזה, ווי דער רעדאַקטאָר פֿון די "לעבנס־פֿראַגן", צו פֿאַרבײַטן זײַן "די" אויף "דאָס". און "דאָס", ווי באַוווּסט, גראַמט זיך דאָך מיט "שאָס"!
ממש אַרײַנגעשאָסן, כאָטש נישט דווקא אין ריכטיקן פּינטל. ער אַנטפּלעקט זיך דאָ פֿאַר דער וועלט נישט נאָר ווי אַ דיכטער, נאָר אויך ווי אַ לינגוויסט און ווי אַ מוטיקער ליטעראַט, וועלכער שיסט מיט שווערער גראַמאָטנער אַרטילעריע.
עס רעדט זיך דאָ וועגן מײַן פֿרײַנד, דעם פּאָעט ד״ר משה לעמסטער, וועלכער איז אין "פֿאָרווערטס" פֿון נאָוועמבער 9—15, 2012 אַרויסגעפֿאָרן אויף מיר מיט אַ פֿראָנטאַלן אַטאַק הלמאַי איך האָב זיך גענומען די העזה צו פֿאַרבײַטן דעם אַרטיקל "די" אויף "דאָס" פֿאַר דעם סובסטאַנטיוו "ליד". ער האָט מורא, אַז די שפּעטערדיקע דורות פֿאָרשער, פֿאַרערערס פֿון דעם פּאָעט משה לעמסטער, ווען זיי וועלן בלעטערן אין די נומערן פֿון די "לעבנס־פֿראַגן" אין אַ הונדערט יאָר אַרום און וועלן זיך אָנטרעפֿן אויף זײַן יצירה, וועלן זיי אַרײַנשרײַבן אין די ביכער פֿון דער געשיכטע, אַז משה לעמסטער האָט געשריבן "דאָס" און האָט דערמיט פֿאַרשוועכט דעם כּבֿוד פֿון דעם בעסאַראַבישן ייִדישן לשון.
דער "חטא" איז טאַקע געווען מײַנער: אין זײַן צוגעשיקטער באַגריסונג פֿאַר נחמה ליפֿשיץ צו איר 85סטן יוביליי האָט משה לעמסטער געשריבן: "איר זײַט דאָס קלינגענדיקע גלעקעלע פֿון דער ייִדישער פֿאָלקסליד"; "אײַער געטרײַשאַפֿט דער ייִדישער ליד האָט אונדז...", אאַז״וו. און איך, דער רעדאַקטאָר פֿון דעם זשורנאַל "לעבנס־פֿראַגן" האָב זיך באַנוצט מיט מײַן רעדאַקטאָרישן רעכט צו פֿאַרריכטן אַ צוגעשיקטן כתבֿ־יד, בפֿרט ווען דאָס איז געווען אַ פּראָזאַיִשע באַגריסונג און נישט קיין פּאָעזיע. איך האָב נאָך קיינמאָל נישט אָנגערירט, נישט געענדערט קיין דיכטערישע שאַפֿונג.

November 23, 2012
װיסנשאַפֿט
פֿון יואל מאַטוועיעוו (ניו־יאָרק)

עס רעדט די אָרגאַניזירערין פֿונעם פּאַריזער סימפּאָזיום אירענע אָרעס. עס זיצן פֿון רעכטס: רחל ערטעל, עמערירירטע ייִדיש־פּראָפֿעסאָרקע; סערזש דאַהאַן, פּרעזידענט פֿון "בני־ברית" אין פֿראַנקרײַך; ראַלף האָפֿמאַן, וויצע־פּרעזידענט פֿון "בני־ברית"; דן מאַריאַשין, וויצע־פּרעזידענט פֿון "בני־ברית"; דייוויד קיליאָן, אַמעריקאַנער אַמבאַסאַדאָר צו "אונעסקאָ"; נמרוד ברקן, דער ישׂראל־אַמבאַסאַדאָר צו "אונעסקאָ".
דאָס איז געווען מײַן ערשטער באַזוך אין פּאַריז. דער האָטעל, וווּ די אָרגאַניזאַטאָרן פֿונעם סימפּאָזיום האָבן מיר געגעבן אַ צימער, געפֿינט זיך גלײַך קעגנאיבער דעם הויפּט־בנין פֿון "אונעסקאָ"; ס׳איז אויך זייער נאָענט צו דעם באַרימטן אייפֿעל־טורעם. בײַ נאַכט האָט מען געקאָנט זען פֿונעם באַלקאָן, ווי דער טורעם לאָזט אַרויס יעדע שעה, במשך פֿון עטלעכע מינוט, אַ זיך־דרייענדיקן ליכט־שטראַל, וואָס גיט צו אַ ראָמאַנטישע און כּמעט מיסטישע אַטמאָספֿער צו דער שטאָט.
זונטיק, אַ טאָג פֿאַרן סימפּאָזיום, האָט אַנע ערשלער, מײַנע אַ באַקאַנטע, מיט וועלכער איך האָב זיך געלערנט אין דער זעלבער מיטלשול אין רוסלאַנד, און איצטw אַ פּראָפֿעסאָרין פֿון מאַטעמאַטיק, אַן אַקטיווע פּאַריזער ייִדישיסטקע, האָט מיר געגעבן אַן אומפֿאָרמעלן טור איבער דעם אַלטן ייִדישן קוואַרטאַל פֿון פּאַריז, באַקאַנט ווי דאָס "פּלעצל", וואָס געפֿינט זיך אינעם ראַיאָן "מאַרע". מײַן ערשטער שפּאַציר איבער דער פֿראַנצויזישער הויפּטשטאָט איז געווען אַ חידושדיקער: דערוואַקסענע מיט קינדער־וועגעלעך, וועלאָסיפּעדן, מאָטאָציקלען און אויטאָס. קינד־און־קייט, פֿאָרן בשלום צוזאַמען אויף די שמאָלע גאַסן, פֿול מיט מוזיקאַנטן מכּל־המינים, וועלכע פּרוּוון צו מאַכן אַ ביסל פּרנסה, שפּילנדיק פֿאַר די טויזנטער טוריסטן; וועלכע שפּאַצירן כּסדר איבער די אַלטע פּאַריזער קוואַרטאַלן.
פּונקט אַזאַ אײַנדרוק איז בײַ מיר געבליבן פֿונעם סימפּאָזיום גופֿא. נישט געקוקט אויף דער ערנסטקייט פֿון דער אונטערנעמונג, וועלכע איז פֿאָרגעקומען אינעם צענטראַלן בנין פֿון אַ וויכטיקן צווײַג פֿון דער "יו־ען", איז דער סימפּאָזיום געראָטן ווי אַ שעפֿערישע, לעבעדיקע, פֿאַרכאַפּנדיקע און בונטע פֿאַרזאַמלונג.
פּראָפֿ׳ יצחק ניבאָרסקי האָט דערקלערט, אין דער אַרײַנפֿיר־סעסיע פֿונעם סימפּאָזיום, אַז די אָרגאַניזאַטאָרן האָבן בכּיוון פֿאַרבעטן נישט די גוט־באַקאַנטע פֿאַרוואַלטער און פֿאָרזיצער פֿון ייִדיש־אָרגאַניזאַציעס, נאָר אַזעלכע מענטשן — בפֿרט די יונגע־לײַט — וועלכע קאָנען ווײַזן, אַז די ייִדישע שפּראַך אַנטוויקלט זיך טאַקע ווײַטער נישט בלויז ווי עפּעס אַן אינסטיטוציע־פּראָגראַם, נאָר ווי אַ טייל פֿון אַ לעבעדיקער קולטור.

November 23, 2012
װיסנשאַפֿט
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

ד״ר רבֿקה מאַרגאָליס
די טעג האָב איך איבערגעלייענט אַ נאָטיץ וועגן דעם, אַז אין דער ענגלישער שטאָט וואָריק דיגיטאַליזירט מען אַ קאָלעקציע דאָקומענטן, וואָס זײַנען געשריבן געוואָרן אויף ייִדיש. אָבער בײַם פֿאַרענדיקן דעם פּראָיעקט האָט מען זיך אָנגעשטויסן אויף לינגוויסטישע שוועריקייטן, ווײַל עס גיט זיך ניט אײַן צו געפֿינען אַ מענטשן, וועלכער זאָל קענען די שפּראַך. איר׳ט אפֿשר זאָגן, אַז זיי מוזן זיך ווענדן צו די חרדים, וואָס שאַפֿן עפּעס אַ חלק אין דעם בריטישן ייִשובֿ. און ס׳איז טאַקע אַזוי — אַ סך פֿון זיי נוצן ייִדיש אין זייער טאָגטעגלעכן לעבן. דאָך הייסט עס נאָך ניט, אַז די דאָזיקע פֿרומע לײַט וועלן זײַן קאַפּאַבל צו פֿאַנאַנדערקלײַבן זיך אין די ייִדישע דאָקומענטן. איך ווייס פֿון מײַן דערפֿאַרונג, אַז זייער ייִדיש איז רײַך אין אייניקע רעגיסטערס און געוואַלדיק אָרעם אין אַנדערע. סטודענטן פֿון חסידישע משפּחות האָבן זייער גרויסע בלויזן אין מער אָדער ווייניקער מאָדערנער טערמינאָלאָגיע, און מיט סלאַוויזמען איז בײַ זיי גאָר אויף צרות.
אין אַמעריקע איז דער מצבֿ אויך ניט קיין גרויסאַרטיקער. אין יאָר 2009 (קיין שפּעטערדיקע באַריכטן זײַנען דערווײַל ניטאָ) האָבן אין גאַנצן לאַנד בלויז 30 גראַדויִר-סטודענטן געלערנט ייִדיש. געלערנט הייסט נאָך ניט אויסגעלערנט. דאָס ווייס איך אויך פֿון מײַן דערפֿאַרונג. וועט איר פֿרעגט: וואָס הייסט בײַ דיר אויסגעלערנט? בײַ מיר הייסט עס, אין דעם פֿאַל, צו קענען נוצן ייִדישע טעקסטן. קיין ממשותדיקן פֿאַרנעם פֿון אַזעלכע פֿאָרשונגען, וואָס זײַנען באַזירט אויף ייִדישע מאַטעריאַלן, זעט מען, צום באַדויערן, גאַנץ ווייניק. נאָך ווייניקע — ממש נאָר אויפֿן שפּיץ מעסער — פֿירט מען פֿאָרשונגען באַזירט אויף דער ייִדישער פּרעסע, ווײַל דאָס פֿאָדערט, אַ חוץ דער שפּראַך, געדולד און צײַט.
איך האָב געמאַכט אָט די לאַנגע “הקדמה" צו ווײַזן דעם אַלגעמיינעם פֿאָן, אויף וועלכן איך נעם אויף די פֿאָרשונג פֿון רבֿקה מאַרגאָליס, דער קאַנאַדער ייִדישער היסטאָריקערין. צוריק גערעדט, גלייב איך ניט, אַז איר אַרבעט וואָלט אויסגעזען “בלייכער" טאָמער דער הינטערגרונט וואָלט געווען רײַכער מיט פֿאָרשונגען פֿון אַן ענלעכן ניוואָ. און דאָ וועל איך אָפּשטעלן דעם שטראָם פֿון מײַנע שבֿחים און אַריבערגיין צו דער נײַער פּובליקאַציע פֿון רבֿקה מאַרגאָליסעס פֿאָרשונגען. (איך ווייס, אַז אין דײַטשלאַנד איז דערווײַל אַרויס נאָך איין פּראָדוקט פֿון איר אַרבעט, אָבער דער דאָזיקער “פּראָדוקט" איז אָנגעקומען אויף מײַן אָקספֿאָרדער אַדרעס, און איך געפֿין זיך איצט אין ניו-יאָרק.)

October 26, 2012
פֿאַרשײדנס
פֿון משה לעמסטער (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אין דער כּשרקייט פֿון אַ שיקסע האָב איך זיך איבערצײַגט נאָך אין די יונגע יאָרן, ווען כ׳פֿלעג קומען אין דאָרף אַרײַן, וווּ ס׳האָבן געוווינט מײַן מומע און פֿעטער, די איינציקע ייִדישע משפּחה אין דעם שיינעם מאָלדאַווישן דאָרף קאָסטעשט. דאָ זײַנען אַדורך מײַנע קינדער־יאָרן...
איך בין אַ בר־מיצווה־בחור
ווינטער דאַרף איך לייגן תּפֿילין.
זומער אין דאָרף אויף דער שכנות טאָכטער
האָב איך געפּרוּווט מײַנע יונגע געפֿילן.

אירע בריסטלעך ניט־צײַטיקע פּירות,
אַ שטראַלנדיק צלמל ליגט צווישן זיי
נאָר וואָס האָט עס געקאָנט מיר שטערן —
איין צלמל קאַלטס קעגן בריִיִקע בריסטלעך צוויי...

ווינטער, מיט תּפֿילין באַקרוינטער
אין אונדזער קלײַזל אין ספֿקות איך שטיי:
צי וועט זײַן דער באַשעפֿער מיר מוחל
יענץ צלמל קאַלטס,
צווישן בריִיִקע בריסטלעך צוויי?...
אין דעם האָב איך זיך איבערצײַגט אויך שפּעטער, אַרבעטנדיק ווי אַ לערער, אין אַ מאָלדאַוויש־אוקראַיִנישן דאָרף; אויך דאָרט בין איך געווען דער איינציקער ייִד...
דאָס וואָרט שיקסע, הייסט עס, ניט קיין ייִדיש מיידל, אַ קריסטלעכע, געפֿינען מיר אין דער ייִדישער ליטעראַטור. געפֿינען, צום בײַשפּיל, בײַ די ייִדישע שרײַבער פֿון רומעניע און בעסאַראַביע. יעקבֿ שטערנבערג האָט אַ ליד, וואָס הייסט, "מײַנע רייד צו דער שיקסע":

August 31, 2012
טשיקאַװעס
פֿון יואל מאַטוועיעוו (ניו־יאָרק)

אַן אַמעריקאַנער סאָלדאַט מיט אַ קינסטלעכער האַנט, וואָס ווערט קאָנטראָלירט דורך עלעקטרישע סיגנאַלן אין די מוסקלען
די אַנטוויקלונג פֿון נאַנאָטעכנאָלאָגיעס איז איינער פֿון די וויכטיקסטע פּראָצעסן אין דער הײַנטיקער וויסנשאַפֿט. דער פֿאָריקער יאָרהונדערט איז געווען אַ תּקופֿה פֿון פֿונדאַמענטאַלע וויסנשאַפֿטלעכע אַנטדעקונגען, אַזעלכע ווי קוואַנט־פֿיזיק און די רעלאַטיוויטעט־טעאָריע. דער הײַנטיקער יאָרהונדערט הייבט זיך אָן ווי אַ תּקופֿה פֿון אַלץ קלענערע עלעקטראָנישע מכשירים און מאַטעריאַלן.
הגם די ערשטע קאָמפּיוטערס זענען געשאַפֿן געוואָרן נאָך אין די 1940ער יאָרן, און אַ סך קאָמפּיוטער־טעכנאָלאָגיעס האָבן זיך נישט פּרינציפּיעל געביטן במשך פֿון די לעצטע 50 יאָר, ווערן די הײַנטיקע קאָמפּיוטערס אַלץ קלענער. אַ געוויינטלעכער צעל־טעלעפֿאָן איז אַ סך מעכטיקער און גיכער, ווי די אַמאָליקע ריזיקע רעכן־מאַשינען, וואָס זענען אויסגענוצט געוואָרן, למשל, כּדי אָפּצושיקן די ערשטע עקספּעדיציעס אין קאָסמאָס. פֿאַראַכטאָגן שבת איז געשטאָרבן ניל אַרמסטראָנג — דער לעגענדאַרער העלד פֿון דער ערשטער לבֿנה־עקספּעדיציע. זינט יענער תּקופֿה, האָט קיינער מער נישט באַזוכט די לבֿנה, הגם אַלע נייטיקע חשבונות פֿאַר אַזאַ נסיעה קאָן מען הײַנט דורכפֿירן מיט דער הילף פֿון אַ מכשיר, וואָס פּאַסט גרינג אַרײַן אין אַ קעשענע אָדער אַפֿילו אין אַ האַנט־זייגער.
ס׳איז אָבער פֿאַראַן אַ סתּירותדיק פֿעלד פֿון פֿאָרשונגען, וווּ קאָמפּיוטערײַ און נאַנאָטעכנאָלאָגיעס קאָנען ברענגען צו אַ נײַער פֿונדאַמענטאַלער וויסנשאַפֿטלעכער רעוואָלוציע. די וואָך האָט דער זשורנאַל ״Nature Materials״ פֿאַרעפֿנטלעכט אַ פֿאָרש־אַרטיקל פֿון אַ גרופּע האַרוואַרדער וויסנשאַפֿטלער, וועלכע האָבן קאָנסטרויִרט, צום ערשטן מאָל, אַ נעץ פֿון מיקראָסקאָפּישע עלעקטרישע דראָטן, פֿאַרבונדן מיט אַ קינסטלעך־געשאַפֿן שטיקל פֿון לעבעדיקע מענטשלעכן צעלן. די פֿאָרשער האָבן אויפֿגעוויזן, אַז מע קאָן שאַפֿן אַ האַלב־לעבעדיקע, האַלב־קאָמפּיוטערישע סיסטעם, וווּ מענטשלעכע נערוון־צעלן זענען אינגאַנצן אויסגעמישט מיט סיליקאָן־דראָטן, און טראַנזיסטאָרס.

May 11, 2012
פֿאַרשײדנס
פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום (‫ישׂראל)

— קוקט נישט אַרײַן אין מײַן צײַטונג, איר גנבֿעט בײַ מיר פֿון מויל אַרויס די שענסטע תּשובֿות...
— גאָט באַהיט, כ’האָב נאָר געוואָלט בײַ אײַך...
— ניין!... אומעטום שטופּט איר זיך, ייִדן, מיט אײַערע נאַרישע שאלות. זיצט און שווײַגט.
— דאַן לאָמיך הערן כאָטש איין תּשובֿה אָן אַ שאלה...
— הלוואַי וואָלט איך געקענט...
פֿון אַ געשפּרעך צווישן צוויי פּאַסאַזשירן אינעם צוג ווין—פּאַריז, סוף נאָוועמבער 1938


אַ גילגול פֿון אַ תּשובֿה

אַ בינטל מחשבֿות צום וואָרט
אין מיטן די אַכציקער יאָרן זענען מיר געווען יונג, און עטלעכע פֿון אונדז זענען שוין געווען רײַף. פֿון דער גאַנצער חבֿרה, די אַזוי גערופֿענע יונגע ייִדישע שרײַבער; בלויז באָריע סאַנדלער האָט שוין געהאַט אַרויסגעלאָזט אַ בוך און זײַן מיינונג וועגן מײַנע אייגענע לידער האָט פֿאַר מיר געהאַט אַ גרויסע ווערט. און דאָ פּלוצעם לאַדט מיך סאַנדלער אײַן צו פֿאָרן מיט אים אויף אַ וואַלדקוראָרט צווישן בערשעד און אָבאַדאָווקע. געזאָגט — געטאָן. אַ מחיה... אין־סופֿיקע שמועסן וועגן ליטעראַטור, פֿישגאַנג, יאַגעדעס, — ממש אַ גן־עדן.
איין טאָג האָט זיך מיר פֿאַרגלוסט אַ קוק טאָן אויפֿן באַרימטן שטעטל בערשעד מיט אַ ייִדיש־ייִדישן קווירטל "ירושלימקע". גיי איך מיר אַזוי פֿון דער רעכטער זײַט דעם שטראָז פֿון דער אָבאַדאָווקע צום שטעטל. עס ענדיקט זיך דער וואַלד און גלײַך דערזע איך די ערשטע כאַטקע, בײַם פּלויט שטייט אַ פֿרוי מיט אַ וואַרעמער פּוכענער שאַל אַרום די קריזשעס.

March 23, 2012
פֿאַרשײדנס
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (‫אַמעריקע)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"
מענדל האָפֿמאַן

ווען מ׳איז יונג און מ׳שטייט אין שידוכים קלערט מען נישט וועגן דעם מאָרגן. מען טראַכט בלויז, ווער איז ער? ווי זעט ער אויס? איז ער אַ מענטש אָדער איז ער נישט, הײַנט געדאַכט. צו אַכצן האָב איך געוווּסט איין זאַך: ער דאַרף זײַן אַן אַמעריקאַנער, און מקיים זײַן מײַן מאַמעס חלום; ער דאַרף זײַן הויך, מיט ברייטע פּלייצעס, און מיט אַ שוואַרצער קוטשעראַווער טשופּרינע. איין זאַך איז מיר געלעגן אין זינען — איך וועל נישט נעמען קיין בחור וואָס איז אַדורכגעגאַנגען דאָס גיהנום בײַ היטלערן, ווײַל ווער ווייסט ווי ער איז באַשעדיקט, ווער ווייסט צי ער איז אַרויסגעקומען דערפֿון בשלום.

February 3, 2012
טשיקאַװעס
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון יואל מאַטוועיעוו (ניו־יאָרק)

ווי ס׳איז באַקאַנט, איז דער חסידישער שטייגער פֿון ייִדישקייט באַגרינדעט אויף פּאַנענטעיִזם אָדער אַפֿילו פּאַנטעיִזם. על־פּי־חסידות, איז די גאַנצע וועלט, אַפֿילו די פּשוטסטע זאַכן, זענען ממש אַנטפּלעקונגען פֿון ג־ט אָדער, לכל־הפּחות, אַנטהאַלטן אין זיך ניצוצות־הקדושה, ג־טלעכע פֿינקעלעך פֿון הייליקייט.
דער חילוק צווישן פּאַנטעיִזם און פּאַנענטעיִזם — הגם ס׳רובֿ חסידים קענען נישט, מסתּמא, אַזעלכע פֿילאָסאָפֿישע טערמינען — באַשטייט אין דעם, וואָס פֿאַר אַ פּאַנטעיִסט איז אַלץ ממש ג־ט, און אַ פּאַנענטעיִסט האַלט, אַז דער אוניווערס שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ ג־טלעכע אַנטפּלעקונג, אָדער איז אָנגעפֿילט מיטן ג־טלעכן חיות. אין פֿאַרשיידענע חסידישע גרופּעס טרעפֿן זיך ביידע פֿילאָסאָפֿיעס, אין פֿאַרשיידענע קאָמבינאַציעס.
ס׳רובֿ הײַנטיקע אונגאַרישע און גאַליציאַנער חסידים פֿאַרנעמען זיך נישט סיסטעמאַטיש מיט קבלה און שטודיעס פֿון חסידישע טעאָריעס. זייער חסידות דריקט זיך אויס, דער עיקר, אין מלבושים, מאכלים, נוסח פֿון דאַוונען, גיין צום רבינס טיש און אַנדערע פּראַקטישע מינהגים. די סאַטמאַרער חסידים — די גרעסטע גרופּע אין דער וועלט — זענען בכלל נעענטער צום מתנגדישן דרך; רבי יואל טייטלבוים ז״ל האָט געהאַלטן, אַז דער אַלטער דרך פֿון בעל־שם־טובֿ איז אין די הײַנטיקע צײַטן פֿאַרגעסן געוואָרן, דערפֿאַר איז די עיקר־עבֿודה צו זײַן אַ ייִד פֿון אַ גאַנץ יאָר, וואָס לערנט די גמרא, לעבט על־פּי שולחן־ערוך און טוט חסד.
אין פֿאַרגלײַך מיט אַ סך אַנדערע חסידים, טראַכטן נישט די סאַטמאַרער, אַז אַ יונגער־מאַן, וואָס לערנט די גאַנצע צײַט אין אַ כּולל, איז העכער ווי אַ פּשוטער אַרבעטער. אַדרבה, דאָס אַרבעטן און געבן צדקה איז פּונקט אַזוי הייליק, ווי דאָס תּורה־לערנען. אין דעם דאָזיקן צוגאַנג גופֿא ווערט אָבער אויסגעדריקט דער אַלגעמיינער חסידישער פּאַנענטעיִזם. אַפֿילו אַזאַ גשמיותדיקע זאַך, ווי פּרנסה, איז בעצם הייליק.

December 23, 2011
פֿאַרשײדנס
פֿון הערשל גלעזער (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"


די מעשׂה פֿונעם קאַרטאָפֿל איז אַזאַ, וואָס וועגן אים האָט מען אָנגעשריבן גאַנצע ביכער. שטאַמען שטאַמט ער פֿון דרום־אַמעריקע — פּערו. קיין אייראָפּע איז ער, אַזוי ווי דער פּאָמידאָר, אָנגעקומען נאָך קאָלאָמבוסן, אַ דאַנק די שפּאַניער וואָס האָבן אײַנגענומען די אימפּעריע פֿון די אינקאַס. ווי מיר האָבן שוין געשריבן, זענען די ביידע גרינסן פֿון איין משפּחה מיט נאַכטשאָטן און אַנדערע סמיקע געוויקסן, האָט מען אויפֿן קאַרטאָפֿל אויך באַלד געוואָרפֿן אַן אומחן. קומט אויס, אַז אין דער צווייטער העלפֿט 18טן יאָרהונדערט האָט דער פֿראַנצייזישער וויסנשאַפֿטלער פּאַרמאַנטיע (Parmentier) געזען, אַז אין פֿראַנקרײַך זאָל זיך דאָס פֿאָלק צוכאַפּן דערצו. ווי אַזוי? ער האָט פֿאַרזעצט קאַרטאָפֿל אין די אַריסטאָקראַטישע גערטנער און געהייסן, מע זאָל די פֿלאַנצן שטרענג באַוואַכן. כאָטש די אַריסטאָקראַטיע האָט פֿונעם קאַרטאָפֿל דווקא נישט געהאַלטן, האָט דער המון פֿאַרשטאַנען, אַז קאַרטאָפֿל איז טאַקע דאָס וואָס זיי דאַרפֿן; און בשעת די דאָרטיקע שומרים פֿלעגן זיך פֿאַרקוקן אין אַ זײַט, האָט מען קאַרטאָפֿל אַרויסגעגנבֿעט. צו אַ גיכער פֿאַרשפּרייטונג פֿון דעם געוויקס האָט נאָך צוגעשפּילט דער גרויסער הונגער אין אייראָפּע אין 1770, ביז ס’איז געוואָרן די עיקרדיקע שפּײַז איבער אַ היפּשן שטח — למשל, סײַ אין אירלאַנד און סײַ אין רוסלאַנד.

December 9, 2011
פֿאַרשײדנס
פֿון יואל מאַטוועיעוו (ניו־יאָרק)

וועראַ קנאָרינג, די אָרגאַניזאַטאָרין פֿון דער נײַער אויסשטעלונג פֿון ייִדישע ביכער־סעריעס, מיטן פּעטערבורגער ייִדישן פּאָעט ישׂראל נעקראַסאָוו

אין פּעטערבורג — די שטאָט, וואָס ווערט אָפֿט באַטראַכט ווי דער קולטורעלער הויפּט־צענטער פֿון רוסלאַנד — געפֿינט זיך די רוסלענדישע נאַציאָנאַלע ביבליאָטעק, אַ ריזיקער אוצר פֿון 33 מיליאָן ביכער און אַנדערע דאָקומענטן. אינעם יאָר 1795, האָט די אימפּעראַטאָרין יעקאַטערינע די צווייטע גוטגעהייסן דעם פּראָיעקט פֿון דער מלוכישער עפֿנטלעכער ביבליאָטעק, פֿאָרגעלייגט דורך דעם אַרכיטעקט יעגאָר סאָקאָלאָוו. אין דער זעלבער צײַט, מיט אַ יאָר פֿאַר איר טויט, האָט די מלכּה געהייסן צו ברענגען פֿון וואַרשע קיין פּעטערבורג די ביכער־קאָלעקציע פֿון די ברידער זאַלוסקי. די דאָזיקע זאַמלונג האָט פֿאַרלייגט דעם יסוד פֿונעם אויסלענדישן אָפּטייל פֿון דער ביבליאָטעק.
די רוסלענדישע נאַציאָנאַלע ביבליאָטעק איז די עלטסטע עפֿנטלעכע ביבליאָטעק אין רוסלאַנד, וועלכע בלײַבט דער גרעסטער ביכער־אוצר אינעם לאַנד, וועלכע שפּילט אַ וויכטיקע ראָלע אינעם קולטורעלן לעבן און אין דער אַקאַדעמישער וויסנשאַפֿט אין רוסלאַנד. במשך פֿון איר לאַנגער געשיכטע, אינעם פּעריאָד פֿון איבער 200 יאָר, האָט די ביבליאָטעק זיך כּסדר פֿאַרברייטערט; דער ריזיקער אָפּטייל פֿון אויסלענדישער ליטעראַטור ווערט הײַנט אײַנגעטיילט אין אַ ריי פֿאַרשיידענע צווײַגן. מסתּמא צוליב דעם, וואָס דער ייִדישער אַלף־בית ווערט באַטראַכט ווי אַ מיזרחדיקער, געהערן די ביכער אויף ייִדיש צום אָפּטייל געווידמעט דער ליטעראַטור פֿון אַזיאַטישע און אַפֿריקאַנישע לענדער.