— קוקט נישט אַרײַן אין מײַן צײַטונג, איר גנבֿעט בײַ מיר פֿון מויל אַרויס די שענסטע תּשובֿות...
— גאָט באַהיט, כ’האָב נאָר געוואָלט בײַ אײַך...
— ניין!... אומעטום שטופּט איר זיך, ייִדן, מיט אײַערע נאַרישע שאלות. זיצט און שווײַגט.
— דאַן לאָמיך הערן כאָטש איין תּשובֿה אָן אַ שאלה...
— הלוואַי וואָלט איך געקענט...
פֿון אַ געשפּרעך צווישן צוויי פּאַסאַזשירן אינעם צוג ווין—פּאַריז, סוף נאָוועמבער 1938

אַ גילגול פֿון אַ תּשובֿה

אַ בינטל מחשבֿות צום וואָרט
אין מיטן די אַכציקער יאָרן זענען מיר געווען יונג, און עטלעכע פֿון אונדז זענען שוין געווען רײַף. פֿון דער גאַנצער חבֿרה, די אַזוי גערופֿענע יונגע ייִדישע שרײַבער; בלויז באָריע סאַנדלער האָט שוין געהאַט אַרויסגעלאָזט אַ בוך און זײַן מיינונג וועגן מײַנע אייגענע לידער האָט פֿאַר מיר געהאַט אַ גרויסע ווערט. און דאָ פּלוצעם לאַדט מיך סאַנדלער אײַן צו פֿאָרן מיט אים אויף אַ וואַלדקוראָרט צווישן בערשעד און אָבאַדאָווקע. געזאָגט — געטאָן. אַ מחיה... אין־סופֿיקע שמועסן וועגן ליטעראַטור, פֿישגאַנג, יאַגעדעס, — ממש אַ גן־עדן.
איין טאָג האָט זיך מיר פֿאַרגלוסט אַ קוק טאָן אויפֿן באַרימטן שטעטל בערשעד מיט אַ ייִדיש־ייִדישן קווירטל "ירושלימקע". גיי איך מיר אַזוי פֿון דער רעכטער זײַט דעם שטראָז פֿון דער אָבאַדאָווקע צום שטעטל. עס ענדיקט זיך דער וואַלד און גלײַך דערזע איך די ערשטע כאַטקע, בײַם פּלויט שטייט אַ פֿרוי מיט אַ וואַרעמער פּוכענער שאַל אַרום די קריזשעס.
— אַ גוט־עלעף.
— אַ גוט־יאָר.
— וווּ גייט אַ מענטש?
— איך גיי קיין בערשעד.
— וואָסי?
— כ’וויל זען די ייִדישע ירושלימקע.
— אַהאַ... הייסט עס, איר זענט אַ ייִד.
— יאָ, אַ ייִד אַ שרײַבער. (אַ שטיקל חוצפּה)
— האָט איר אַ ביסעלע צײַט?
— יאָ.
—קומט מיט מיר.
און זי לאָזט מיך אַרײַן אין הויף, און שוין פֿון דער אַנדערער זײַט הויף גייען מיר אַרײַן אין וואַלד, און מיט אַ ברייטער סטעזשקע קומען מיר צו צו זייער אַ גרויסער הילצערנער טונקעלער חורבֿה.
— וואָס זאָל עס זײַן?
— דאָ איז געווען אַ חזיר־שטאַל און דאָ האָט מען געהאַלטן די ייִדן. די, וועלכע זענען ניט געשטאָרבן פֿון די מגיפֿות, האָט מען צעשאָסן דאָ אין וואַלד. קומט, כ׳וועל אײַך ווײַזן.
און מיר גייען ווײַטער, נאָך עפּעס אַ הונדערט מעטער, און מיר קומען צו אַ לאָנקע; צו אַ גרויסער לאָנקע, ממש אַ קוואַדראַט, באַרעמלט מיט ריזיקע ביימער.
— אָט דאָ ליגן זיי, אַריבער פֿינף הונדערט נפֿשות. פֿריִער פֿלעגן די אָבאַדאָווקער קינדער שפּילן דאָ אין פֿוסבאָל. בין איך געגאַנגען צום באַלעבאָס אין אויספֿירקאָם און געבעטן צו שטעלן אַ מיצווה. קיין מיצווה האָט מען ניט געשטעלט, אָבער צום פֿוסבאָל האָט מען געמאַכט אַ סוף. איר זאָגט דאָך, אַז איר זענט אַ שרײַבער... איך בין אַ פּשוטע פּויערטע, אין גאַנצן קראַנק, און איר דאַרפֿט וויסן וווּהין צו שרײַבן. ס׳איז ניט שיין, אַז אַזוי פֿיל מענטשן זאָלן ליגן אָן אַ שטיין.
די וווילע פֿרוי האָט מיך איבערגעצלמט און ווײַטער אַרויסגעפֿירט אויפֿן שטראָז.
קיין בערשעד בין איך שוין נישט געגאַנגען. אָבער נאָכן קוראָרט־זמן האָב איך זיך יאָ אַרײַנגעכאַפּט קיין בערשעד און אַפֿילו געזען דעם סטאַנדאַרט־דענקמאָל — די דרײַ אומגעקומענע פּאַרטיזאַנען. נאָך דער אָבאַדאָווקע בין איך געפֿאָרן קיין קריזשאָפּאָל, צו מײַנע פֿעטער־מומע, אַ ליכטיקן גן־עדן זאָלן זיי האָבן. די מומע רײַע איז אָפּגעזעסן אין דעם אָבאַדאָווקער לאַגער פֿון ערשטן ביזן לעצטן טאָג. וועגן דער חזיר־שטאַל האָט זי געהערט, נאָר קיין מאָל נישט געזען, ווײַל דער לאַגער איז געווען אינעם שטעטל גופֿא.
קום איך אַהיים, קיין בעלץ, און זעץ זיך גלײַך אַנידער צו שרײַבן אַ בריוו צו די בערשעדער באַלעבאַטים מיט אַ ביטע צו שטעלן אַ מיצווה אויף דער וואַלדלאָנקע, אין אָנדענק פֿון די פֿינף הונדערט דערהרגעטע ייִדן. אין אַ חודש אַרום קומט אַן ענטפֿער, אַ תּשובֿה: אַזוי און אַזוי, אַלץ וואָס איר דערציילט איז ניט מער ווי רכילות. עס איז קיין מאָל נישט געווען ניט אין אָבאַדאָווקע און ניט אין בערשעד קיין שום לאַגער, קיין שום חזיר־שטאַל, און אַזוי ווײַטער.
כ׳בין געוואָרן בייז — געשריבן, געפֿאָרן, געקלאַפּט אין די טירן... עס האָט גאָרניט ניט געהאָלפֿן. אָבער דווקא דעמאָלט, נאָך דעם וואַלדקוראָרט, האָב איך דערפֿילט, אַז איך בין אַ שרײַבער; בײַ מיר האָט זיך דעמאָלט אָנגעשריבן אַ ליד, ממש פֿון זיך אַליין. און יענע עקלדיקע ריינינקע תּשובֿה פֿון די בערשעדער שטאָט־באַלעבאַטים ליגט בײַ מיר באַהאַלטן ערגעץ־וווּ טיף צווישן די לידער פֿון יענער תּקופֿה, וועלכע כ׳האָב קיין מאָל ניט פּובליקירט. און צווישן זיי, מסתּמא, אויך יענע ליד:
אינעם אַלטן סאָסנעוואַלד
אויף דער לאָנקע שטייט אַ גוואַלד.
קינדער שפּילן אין פֿוסבאָל...
פֿאַר דער אָבאַדאָווקע בין איך געווען יונג, נאָך דער אָבאַדאָווקע בין איך געוואָרן אַ שרײַבער.
אַ דאַנק דיר, באָריע...

* * *

אויפֿן זיבעטן הימל שוועבן אין אַן אייביקן קאַראַהאָד מיליאַסן קלאַנגען.
עס נעמט אַ שטיקל צײַט, ביז עפּעס אַ קלאַנג ווערט מיד אָדער נײַגעריק
און נידערט אַראָפּ אויפֿן עולם־הזה, און זעצט זיך אַרויף אויף אַ פּאָר דאָרשטיקע ליפּן.

* * *

— יפֿה שתּיקה לחכמים...
דאַן האָבן מיר אַ פּראָבלעם מיט די ליבע־לידער.
— אָבער איר קענט דאָך זינגען:
ראַכיליע, זאָלט איר פּגרן, מײַן אוצר...

* * *

די שאלות קומען פֿון אַ נשמה־אומרו.
אַ תּשובֿה קומט, און טאַקע זייער אָפֿט, צו דער אייביקער רו.

* * *

קיין תּשובֿה איז אויך אַ תּשובֿה, — האָט געזאָגט אַ טויבער.

פֿון מיכאל דימאָווס נאָטיצן

קליינע קינדער פֿון ריגע שרײַבן בריוו צו גאָט:
"איך בין נאָך אַ קליינע און לערן זיך אין דריטן קלאַס, קיין זינד דערווײַל האָב איך ניט, אָבער זיי זאַמלען זיך שוין".
"רבונו־של־עולם, אויב דו וועסט געפֿינען מײַן הענטשקע, קער זי מיר אום, בנאמנות."
"רבונו־של־עולם, און צו וואָס פֿאַר אַ קרענק האָסטו באַשאַפֿן די וועלט... מסתּמא האָסטו נישט געוווּסט, אַז ס׳וועט זײַן אַזאַ מין זאַמאַראָטשקע."

* * *

— אָט זײַט אַן אָדעסער, וועט איר מיר ענטפֿערן: מע זאָגט, אַז אין אָדעס ענטפֿערט מען מיט אַ פֿראַגע אויף אַ פֿראַגע.
— ווער האָט עס אײַך אַזוינס געזאָגט...
תּשובֿה גדולה מן הצדקה
מדרש משלי
דווקא דאָ, אין דעם דאָזיקן פּסוק, מיין איך, שטעקט דער גרויסער, גרויסער אמת. ווײַל וואָס... אַ צדקה שמעקט מיט געלט אָדער מיט אַ שבת־קוגל. מנדבֿ געווען אַ שטיקל צדקה און זיך אָפּגעטשעפּעט און אַסקאָפּעט* פֿון פּונקט אַזאַ שטיקל זינד. אָבער אַ תּשובֿה, דאָס חרטה האָבן אין שלעכטן, אין די זינד, זיך צוריקקערן צו גוטן, ס׳הייסט, צו דער מאַמען אין בויך, צי אַפֿילו צו די עשׂרת־הדברות... האַ! קודם־כּל, גיי ווייס, וואָס איז גוט און וואָס איז שלעכט. און ווײַטער, — דאָס חרטה האָבן, דאָס האַרץ גריזעניש, דער נשמה־ווייטיק, דאָס תּשובֿה טאָן... ווער קען עס מעסטן, מישטיינס געזאָגט. דעריבער האַלט איך, אַז "תּשובֿה" און "פּאָעזיע" זענען פֿון דעם זעלבן שטעטל, אַזוי ווי, למשל, "גאָט" און "דער אמת". מיט אַ לעפֿל צי, להבֿדיל, מיט אַ לאָפּעטע זענען נישטאָ קיין שום פּראָבלעמען, אַלץ איז קלאָר און קאָנקרעט, אַזוי ווי מיט אַ צדקה, אָבער אַ תּשובֿה... אַ תּשובֿה איז ענלעך צו זמירות, אַ שטוטשנע** סחורה. די תּשובֿה קומט סײַ זייער זעלטן און סײַ זייער אינטים, כּמעט פֿאַרחלשט. איז לאָמיר זיך אַ ביסעלע אַ גריבל טאָן אין די תּשובֿה־ענינים, ס׳הייסט, אין דער פּאָעזיע פֿון לעבן.

* * *

בימקום שבעל־תּשובֿה עומדים צדיקים גמורים אין יכולים לעמוד, דאָרט, וווּ די בעלי־תּשובֿה שטייען, אַפֿילו די "פֿאַרטיקע" צדיקים קענען ניט שטיין.
זיכער, אַז זיי, די צדיקים, קענען ניט אײַנשטיין אויף די פֿיס, — מע פֿאַסט דאָך אָפּ אַ גאַנצע וואָך, האָט מען ניט קיין כּוח צו שטיין. דעריבער די צדיקים איבער הויפּט זיצן, — אָדער איבער אַ בלעטל גמרא, אָדער סתּם אַזוי, שלאָפֿן זיי זיצנדיקערהייט. מע זיצט דאָ, מע זיצט דאָרט, ווערן אַלע בענק פֿאַרנומען, דאַרפֿן די תּשובֿניקעס, נעבעך, שטיין. אָבער בײַ אַ שמונה־עשׂרה זענען אַלע ייִדן גלײַך — אַ פֿאַרוויינטער בעל־תּשובֿניק שטייט לעבן דעם אויסגעטריקנטן צדיק און האַלט אים אונטער. אָט דעם־אָ וויכטיקן פֿאַקט פֿון דער ייִדישער גלײַכבאַרעכטיקונג האָט דער שמדניק קאַרל מאַרקס ניט גענומען אין באַטראַכט בײַם שרײַבן זײַן קרימינעלן ראָמאַן "דער קאַפּיטאַל". אַ שאָד, ווײַל דאַן וואָלט זײַן ראָמאַן ניט אויסגעזען אַזוי נודנע, אַז מע ווערט אַנטשלאָפֿן שוין בײַם אָנהייב, און דער צווייטער בן־בן־שמדניק, וואָלף דער ווילדער, וואָלט אָפּגעשפּאָרט טינט און פּאַפּיר (ווי אויך געראַטעוועט אַ פּאָר מיליאָן ייִדישע נפֿשות) אויף צו פֿרעגן אַ נאַרישע שאלה "וואָס טוט מען".
אַלע ייִדישע צרות קומען פֿון די פֿרעמדע שאלות. אַ תּשובֿה, כ׳לעבן, איז אַ סך אָנגענעמער.