צוריק צו חיים גראַדע

ווען חיים גראַדע איז געשטאָרבן אין 1982, האָט מען בכּבֿודיק אויפֿגעהאַלטן זײַן שאַפֿונג אין דער ייִדישער ליטעראַטור. אָבער פֿאַרן לייענער אויף ענגליש איז ער געווען ווייניקער באַקאַנט. נאָר געציילטע פֿון זײַנע ווערק האָט מען איבערגעזעצט, און זײַן פּאָעזיע האָט מען כּמעט ווי נישט געקאָנט איבערזעצן אויף ענגליש. זײַן וועלט־באַקאַנטער מיטצײַטלער יצחק באַשעוויס, וועלכער האָט געוווּנען דעם נאָבעל־פּריז אין 1978, האָט אים פֿאַרשטעלט מיט זײַן שם.
בעת די יאָרן נאָך גראַדעס טויט האָט מען געוויסע פֿון זײַנע ווערק איבערגעזעצט אויף ענגליש, אַרײַנגערעכנט זײַן וווּנדערלעכן אויטאָביאָגראַפֿישן ראָמאַן "דער מאַמעס שבתים", אין 1986. גראַדעס אַלמנה, אינאַ העקער־גראַדע, האָט אַזוי שטרענג אָפּגעהיט זײַן עזבֿון, אַז זי האָט ממש געשטערט די ווײַטערדיקע איבערזעצונגען. דעריבער האָבן די לייענער און ליטעראַטור־קריטיקער נישט געפֿונען דעם וועג צו זײַנע שאַפֿונגען. דער מצבֿ האָט זיך געביטן ווען אינאַ גראַדע איז געשטאָרבן אין מײַ 2010.
"אין די יאָרן נאָך זײַן טויט איז געשטיגן דער אינטערעס צו זײַנע ביכער, אָבער אינאַס סטראַשנדיקע בריוו — ׳רירט נישט אָן זײַנע ווערק׳ — האָט דעם אינטערעס אָפּגעשוואַכט. ערשט איצט איז מעגלעך צו פֿאָרשן די טעמע", האָט געזאָגט פּראָפֿ׳ דוד פֿישמאַן, פּראָפֿעסאָר פֿון ייִדישער געשיכטע בײַם "ייִדישן טעאָלאָגישן סעמינאַר", און אַ לעקטאָר בײַ דער אַנומלטדיקער קאָנפֿערענץ וועגן גראַדען בײַם "ייִדישן ביכער־צענטער" אין אַמהערסט, מאַסאַטשוסעטס. "ביז איצט וואָלט די קאָנפֿערענץ נישט געקאָנט צושטאַנד קומען", האָט צוגעגעבן דער גרינדער און פּרעזידענט פֿונעם "ביכער־צענטער", אַהרן לאַנסקי, בנוגע אינאַ גראַדעס אָפּאָזיציע — "ס‘איז פּשוט פֿריִער געווען צו שווער."

מיט אַ טאָג צוריק, דאָנערשטיק, האָבן מיר אָפּגעמערקט ל״ג־בעומר. אין פֿאַרגלײַך מיט די אַנדערע ייִדישע יום־טובֿים, האָט ער נישט קיין אַנדערן, מער באַדײַטפֿולן נאָמען, און הייסט פּשוט "דער דרײַ־און־דרײַסיקסטער טאָג פֿון ספֿירת־העומר".
אינעם ייִדישן לוח זענען פֿאַראַן נאָך עטלעכע טעג, וועלכע האָבן ענלעכע "מאַטעמאַטישע" נעמען: שמיני־עצרת, שבֿיעי־של־פּסח און דער קומענדיקער יום־טובֿ, שבֿועות, וועלכער ווערט געפּראַוועט אויפֿן פֿופֿציקסטן טאָג פֿון דער ספֿירת־העומר און ווערט אָנגערופֿן אויף די מערבֿ־אייראָפּעיִשע שפּראַכן ״Pentecost״, וואָס מיינט "דער פֿופֿציקסטער".
פֿונדעסטוועגן, האָבן די אַנדערע יום־טובֿים אויך אַנדערע נעמען. שבֿיעי־של־פּסח איז פּשוט אַ טייל פֿון דער פּסחדיקער וואָך, און נישט אַ יום־טובֿ פֿאַר זיך. דער צווייטער טאָג פֿון שמיני־עצרת איז שׂימחת־תּורה; אין ארץ־ישׂראל איז עס דער זעלבער יום־טובֿ. ביידע טעג זענען אַן אינטעגראַלער טייל פֿונעם האַרבסטיקן יום־טובֿדיקן פּעריאָד, הגם זיי ווערן פֿאַררעכנט פֿאַר באַזונדערע יום־טובֿים. און שבֿועות ווערט אָנגערופֿן אין דער תּורה "יום־הביכּורים", ווי אויך "חג־הקציר". חמישה־עשׂר־בשבֿט האָט אויך אַן אַנדער נאָמען, "דער ראָש־השנה פֿון ביימער" אָדער, ווי דער עולם רופֿט אים אָן הײַנט, "חג־האילנות".
אויב מע טראַכט זיך אַרײַן, טראָגן בלויז תּעניתים אַזעלכע "מאַטעמאַטישע" נעמען, ווי תּשעה־באָבֿ אָדער י״ז בתּמוז. עס זעט אויס, אַז פֿאַר פֿריילעכע טעג איז געוויינטלעך צוגעפּאַסט צו האָבן אַ מער באַדײַטפֿולן און ספּעציפֿישן נאָמען. ס׳איז אויך אינטערעסאַנט, אַז אין פֿאַרגלײַך מיט די אַנדערע דאַטעס אינעם ייִדישן לוח, איז ל״ג־בעומר צוגעבונדן נישט צו דעם קאַלענדאַר גופֿא, נאָר צו דעם פּראָצעס פֿון ציילן די טעג צווישן פּסח ביז שבֿועות. לויט דער קאַלענדאַר־דאַטע, פֿאַלט ער אויס דעם אַכצנטן טאָג פֿונעם חודש אייר. פֿאַרוואָס זשע הייסט ער נישט, דעמאָלט, "ח״י אייר"? אַכצן איז דאָך אַ מער באַקאַנטע גליקלעכע צאָל אין דער ייִדישער טראַדיציע, ווי 33.

Natan Sznaider.
Jewish Memory
and the Cosmopolitan Order.
Cambridge, UK: Polity, 2011.


ייִדן זײַנען אַ פֿאָלק פֿול מיט סתּירות׃ ווי מען זאָל זיי ניט באַשרײַבן אין אַלגעמיינע באַגריפֿן, וועט מען אַזוי אָדער אַנדערש עפּעס ניט טרעפֿן ריכטיק. דאָס נײַע בוך פֿונעם ישׂראלדיקן סאָציאָלאָג נתן שנײַדער מאַכט אַ נײַעם פּרוּוו אַרײַנצושרײַבן ייִדן אינעם אַלגעמיינעם גערעם פֿונעם מערבֿדיקן סאָציאַל־פּאָליטישן געדאַנק. שנײַדערס טעאָרעטישע אונטערנעמונג האָט אַ בולט פּראַקטישן ציל׃ צו געפֿינען אַן אָרט פֿאַר "די ייִדן" ווי אַ כּלל אין דער נײַער "אייראָפּעיִשער היים", וואָס האָט זיך אויסגעפֿורעמט נאָכן חורבן און נאָך דער מפּלה פֿון דער קאָמוניסטישער סיסטעם.
פֿאַרן וועגווײַזער אין זײַנע חקירות האָט שנײַדער גענומען די פֿיגור פֿון חנה אַרענדט, אַ דײַטשיש־אַמעריקאַניש־ייִדישע דענקערין, וואָס האָט פֿאַרמאָגט אַ היפּשע השפּעה סײַ אין אייראָפּע, סײַ אין אַמעריקע. זי פֿאַרקערפּערט די מאָדערנע ייִדישע סתּירותדיקייט׃ אַן אידעאָלאָגישע קעגנערין פֿון ציוניזם, איז זי געווען טיף פֿאַרטאָן אין דער ייִדישער וועלט־פּאָליטיק נאָך דער מלחמה. פֿאַר די דײַטשן האָט זי גערעדט ווי אַ קול־מבֿשׂר פֿונעם ייִדישן פֿאָלק, בעת פֿאַרן ייִדישן עולם האָט זי פֿאָרגעשטעלט די אייראָפּעיִשע אַלוועלטלעכקייט. איר אייגענע דערפֿאַרונג בעת די נאַציסטישע רדיפֿות אין דײַטשלאַנד און דעם חורבן, וואָס זי האָט איבערגעלעבט שוין אין אַמעריקע, האָט זי "צוריקגעבראַכט אין דער ייִדישער געשיכטע", זאָגט שנײַדער. אָבער דערבײַ האָט אַרענדט קריטיקירט די ריין־נאַציאָנאַלע לייזונג פֿון דער "ייִדישער פֿראַגע", וואָס זאָל מאַכן ייִדן אַ פֿאָלק ווי אַלע פֿעלקער.

— קוקט נישט אַרײַן אין מײַן צײַטונג, איר גנבֿעט בײַ מיר פֿון מויל אַרויס די שענסטע תּשובֿות...
— גאָט באַהיט, כ’האָב נאָר געוואָלט בײַ אײַך...
— ניין!... אומעטום שטופּט איר זיך, ייִדן, מיט אײַערע נאַרישע שאלות. זיצט און שווײַגט.
— דאַן לאָמיך הערן כאָטש איין תּשובֿה אָן אַ שאלה...
— הלוואַי וואָלט איך געקענט...
פֿון אַ געשפּרעך צווישן צוויי פּאַסאַזשירן אינעם צוג ווין—פּאַריז, סוף נאָוועמבער 1938

אַ גילגול פֿון אַ תּשובֿה

אַ בינטל מחשבֿות צום וואָרט
אין מיטן די אַכציקער יאָרן זענען מיר געווען יונג, און עטלעכע פֿון אונדז זענען שוין געווען רײַף. פֿון דער גאַנצער חבֿרה, די אַזוי גערופֿענע יונגע ייִדישע שרײַבער; בלויז באָריע סאַנדלער האָט שוין געהאַט אַרויסגעלאָזט אַ בוך און זײַן מיינונג וועגן מײַנע אייגענע לידער האָט פֿאַר מיר געהאַט אַ גרויסע ווערט. און דאָ פּלוצעם לאַדט מיך סאַנדלער אײַן צו פֿאָרן מיט אים אויף אַ וואַלדקוראָרט צווישן בערשעד און אָבאַדאָווקע. געזאָגט — געטאָן. אַ מחיה... אין־סופֿיקע שמועסן וועגן ליטעראַטור, פֿישגאַנג, יאַגעדעס, — ממש אַ גן־עדן.
איין טאָג האָט זיך מיר פֿאַרגלוסט אַ קוק טאָן אויפֿן באַרימטן שטעטל בערשעד מיט אַ ייִדיש־ייִדישן קווירטל "ירושלימקע". גיי איך מיר אַזוי פֿון דער רעכטער זײַט דעם שטראָז פֿון דער אָבאַדאָווקע צום שטעטל. עס ענדיקט זיך דער וואַלד און גלײַך דערזע איך די ערשטע כאַטקע, בײַם פּלויט שטייט אַ פֿרוי מיט אַ וואַרעמער פּוכענער שאַל אַרום די קריזשעס.