(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

אַ גוטער מלאך

ער האָט ווײַטער געקלערט, אַז אין משך פֿון זײַן גאַנץ לעבן האָט אים געשיצט אַ גוטער מלאך, וואָס האָט אים געוויזן די ריכטיקע צײַט אַוועקצופֿאָרן. ער האָט געמיינט, למשל, אַז ער איז אַוועק פֿון פּעטערבורג אין דעם ריכטיקן מאָמענט; אַוועק פֿון ליבאַווע, כּדי צו גרינדן די ווילקאָמירער גימנאַזיע, אין דעם ריכטיקן מאָמענט; אַוועק פֿון ריגע און אַוועק פֿון קאָוונע — אויך אין דעם ריכטיקן מאָמענט. פּונקט אַזוי האָט ער געמיינט, אַז ער איז אַוועק פֿון ניו־יאָרק אין 1970 אין דעם ריכטיקן מאָמענט, כּדי זיך צו באַזעצן אין ירושלים און צו ברענגען מיט זיך די אַרבעט אויפֿן גרויסן ייִדישן ווערטערבוך.

ייִדישע דערציִונג
אין אַמעריקע

אין אַ פּאָר מינוט אַרום וועל איך פּרוּוון זיך דערמאָנען אין זײַנע אייגענע געדאַנקען וועגן דעם, פֿאַר וואָס ער האָט זיך אונטערגענומען די אַרבעט אויפֿן ווערטערבוך. אָבער פֿריִער דאַרף מען זיך אומקערן צו זײַן זייער קורצער באַשרײַבונג פֿון זײַן אַרבעט אין ייִדישער דערציִונג אין אַמעריקע. אין שײַכות מיט זײַן פֿאַרביסענער שטימונג ווען ער האָט פֿאַרלאָזן אייראָפּע, האָט ער דערמאָנט ניט נאָר זײַן אַנטוישונג מיט ליטווישע ייִדן און זייער אומפֿעיִקייט אויפֿצוהאַלטן די רעכט פֿון נאַציאָנאַלע מינדערהייטן, און מיט די לינקע, אָפֿט אַנטי־ייִדישע געפֿילן בײַ עטלעכע געוועזענע מיטאַרבעטער זײַנע.

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

קראַנקן־פֿאַרזיכערונג

פֿון 1927 אָן, די לערניאָרן 1927—1930, האָב איך געלעבט אין ריגע. אין די דאָזיקע יאָרן, כּמעט די גאַנצע צײַט, [איז] מײַן ווײַב נישט געווען אין דער היים. זי פֿלעגט קומען אויף אַ קורצער צײַט, פֿלעגט אַוועקפֿאָרן. מיר האָבן באַוויזן זיך אײַנצואָרדענען מער־ווייניק אויף אַ לײַטישן אופֿן אין ריגע, ווי נאָך דעם זי האָט געדאַרפֿט פֿאָרן (און מע האָט געהייסן זאָל פֿאָרן) אין דער שווייץ. זי איז געווען, דער עיקר, ניט אין דער [אמתער] שווייץ, [נאָר] אין עסטרײַך, אין די בערג אין דעם עסטרײַכישן טייל פֿון שווייץ. נאָך דעם איז זי געווען אין איטאַליע, דער עיקר, אין אַן אָרט וואָס האָט געהייסן ([און] הייסט נאָך איצט אויך) מעראַן — מעראַנאָ.
מיר איז געווען מעגלעך צו לעבן אין ריגע צוליב דעם, וואָס די ריגער לערערס — די גאַנצע לערערס, ניט נאָר די ייִדישע — זײַנען געווען אין אַ גרויסן, שטאַרקן פּראָפֿעסיאָנעלן פֿאַראיין. דער פּראָפֿעסיאָנעלער פֿאַראיין האָט געהאַט קראַנקן־פֿאַרזיכערונג און ער האָט געהיילט זײַנע קראַנקע. ער האָט געגעבן געלט אויף צו פֿאָרן און אויסצוהאַלטן דאָרטן. פֿאַרשטייט זיך, אַז ס׳איז געווען אויך אויף מײַן חשבון, נאָר אַ היפּשער טייל פֿון דעם איז געווען אויפֿן חשבון פֿון דעם פּראָפֿעסיאָנעלן פֿאַראיין.

ייִדיש-פֿאָרשונג

אין ריגע האָב איך, דער עיקר, זיך ווײַטער פֿאַרנומען מיט ייִדיש, מיטן אייגענעם ווײַטערדיקן פֿאָרשן ייִדיש. עס איז שוין דעמאָלט געווען דער ייִוואָ — אין 1925 איז ער געשאַפֿן געוואָרן. (איך בין געווען איינער פֿון די שאַפֿערס פֿון ייִוואָ, [אָבער] וועגן דעם רייד איך נישט, דאָס איז אַן אַנדער עפּיזאָד.) אין ריגע האָב איך געהאַט גענוג צײַט זייער אַ סך צו שטודירן וואָס האָט אַ שײַכות צו ייִדישער גראַמאַטיק. איך האָב אָנגעהויבן שטודירן זאַכן מיט וועלכע ביז מיר האָט זיך בכלל קיינער ניט פֿאַרנומען. [למשל,] וועגן דעם ניצן פּרעפּאָזיציעס אין דער ייִדישער שפּראַך. אין דעם פּרט איז ייִדיש ענלעך צו ענגליש. ענגליש, קיין ענדונגען זײַנען ניטאָ, קען מען דאָך מיינען: ס׳איז דאָך אַזוי פּשוט. אָבער בשעת מע דאַרף ניצן אַ פּרעפּאָזיציע, גיי ווייס צי מע דאַרף on צי מע דאַרף at צי מע דאַרף אַן אַנדער פּרעפּאָזיציע האָבן? דאָס איז פּונקט די זעלביקע זאַך ווי אַן ענדונג פֿון אַ בייגפֿאַל וואָס איז ניטאָ. איך האָב געהאַלטן רעפֿעראַטן וועגן פֿאַרשיידענע ייִדישע ענינים. איך פֿלעג קומען אין ווילנע, פֿלעג זיך אויך באַטייליקן אויף זיצונגען, אויך אַדמיניסטראַטיווע, פֿון דעם וויסנשאַפֿטלעכן אינסטיטוט. [איך האָב] זייער אַ סך געלערנט זיך אין די דאָזיקע יאָרן אין ריגע.

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

בערגעלסאָן און דובנאָוו

עס זײַנען דעמאָלט געקומען אויך, אויפֿן וועג קיין דײַטשלאַנד, אַ גאַנצע גרופּע ייִדישע שרײַבערס. עס איז געקומען דובנאָוו און איך פֿלעג כּמעט יעדן שבת צופֿאָרן צו זיי און זײַן מיט זיי און ריידן מיט זיי, פֿאַרברענגען מיט זיי. איך געדענק דעם שמועס, ווען איך האָב זיך באַקענט מיט בערגעלסאָנען. באַקענט מיט בערגעלסאָנען, דאַכט זיך, האָט מיך אָדער נחום שטיף אָדער קלמנאָוויטש, די גאָר נאָענטע מײַנע. בערגעלסאָן האָט ליב געהאַט מאַכן אַזעלכע שטיק. [זיי] זאָגן אים: “דאָס איז יודל מאַרק, אָט אָ דער וואָס האָט געשאַפֿן די ייִדישע גראַמאַטיק". זאָגט ער: “ס׳אַ ליגן. אַזוי פֿיל ייִדן, [און] ער איז... דער וואָס מאַכט אַ גראַמאַטיק איז ניט אַזאַ הויכער, איז ניט אַזאַ יונגער, ער האָט אַ באָרד און אַ פּליך. און אויב ער האָט ניט קיין פּליך און ניט קיין באָרד און ער איז אַזאַ יונגער, האָט ער די גראַמאַטיק ניט געמאַכט". דאָס איז געווען, אַזוי צו זאָגן, זײַן פֿאָרשטעלונג פֿון גראַמאַטיק, [וואָס איך בין] געווען אַ סתּירה צו דעם.
דעמאָלט האָב איך אויך געהאַט אַ מעגלעכקייט פֿון דאָס נײַ ווערן אַ גוטער פֿרײַנד מיט דובנאָוון. דעמאָלט איז דאָך געווען די איינציקע צײַט [צו] פֿאַרברענגען דורך דעם וואָס מע פֿלעגט גיין שפּאַצירן. פֿלעג איך שבת קומען אין דער פֿרי צו דובנאָוון [און] גיין מיט אים שפּאַצירן. איך האָב אים דערציילט וועגן דער גימנאַזיע און דערציילט וועגן די תּלמידים, וואָס פֿאַר אַ וווּנדערלעכע תּלמידים זיי זײַנען און ווי זיי ווילן לערנען. און איך האָב אויך דערציילט, אַז פֿון אַלע שרײַבערס אין דער ייִדישער ליטעראַטור איז דער וואָס האָט די גרעסטע ווירקונג אויף יוגנטלעכע פּרץ. און אַז פֿון פּרצן לערנען זיי זיך ייִדישקייט און אַ געוויסן וועלטבאַנעם.

(סוף פֿון פֿריִערדיקן נומער)

שׂימחה באַזשור

דעם 3טן מײַ 1996 האָט די בוענאָס־אײַרעסער פֿאָלקשפּראַך־אַקאַדעמיע, אַ פּרעסטיזשפֿולע אינסטיטוציע, אויסגעצייכנט דעם ווירטואָז שׂימחה באַזשור מיטן טיטל "טאַנגאָ־גלאָריע", פֿאַר זײַנע דערגרייכונגען אין מוזיק.
דאָס איז געווען אַ גוט פֿאַרדינטע אָנערקענונג פֿאַר אַ מענטשן וועמען סײַ דער ברייטער עולם, סײַ קאָלעגן, ווי אויך היסטאָריקערס, האָבן געהאַלטן פֿאַרן וויכטיקסטן פֿידלער פֿון אַרגענטינע, אין טאַנגאָ, אין דער קלאַסישער מוזיק, ווי אויך ווי אַ מוזיק־פּעדאַגאָג.
ער איז געבוירן אין נאַשעלסק, אַ קליין שטעטל ניט ווײַט פֿון וואַרשע, דעם 4טן אַפּריל 1928. אין יאָר 1934, צוזאַמען מיט זײַנע עלטערן, איז ער אָנגעקומען קיין בוענאָס־אײַרעס.
אַלט זײַענדיק קוים 13 יאָר, שפּאַנט ער אַרײַן אין דער טאַנגאָ־וועלט, אָנטייל נעמענדיק פֿון דעמאָלט אָן אין פּרעסטיזשפֿולע אָרקעסטערס. נאָר ווי אַ בײַשפּיל וועלן מיר דערמאָנען די אָרקעסטערס פֿון מיגעל קאַלאָ, קאַרלאָס די סאַרלי, אָסוואַלדאָ פּוגליעסע און דער ערשטער אַסטאָר פּיאַצאָלאַס־קווינטעט (1959—1961). צוואַנציק יאָר פֿון כּסדרדיקער אָנוועזנהייט אינעם טאַנגאָ, געווינענדיק די אָנערקענונג פֿון מוזיקערס און פּובליקום.
גלײַכצײַטיק האָט ער געהאַט אַן אַקטיווע און פֿרוכפּערדיקע באַטייליקונג אין דער קלאַסישער מוזיק: ער איז געווען ערשטער פֿידל אין דעם אַרגענטינער נאַציאָנאַלן סימפֿאָנישן אָרקעסטער (1949—1954), קאָנצערטינאָ אין די סימפֿאָנישע אָרקעסטערס פֿון קובע, אוניווערסיטעט פֿון סאַן כואַן (אין אַרגענטינע), וועראַקרוס־אוניווערסיטעט (אין מעקסיקע), פֿילהאַרמאָנישע אָרקעסטערס פֿון די אַמעריקעס.

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

* * *

[מאַרק דערציילט מער פּרטים וועגן דעם קאָנפֿליקט מיט די העברעיִסטן אין אַ בריוו פֿון דעם 22סטן נאָוועמבער 1926 (?), וואָס ער האָט געשיקט צו יעקבֿ שאַצקין אין ניו־יאָרק. דערבײַ מאָלט ער דעם קאַמף אָפּ זייער דראַמאַטיש, ווײַל ער וויל שאַצקי זאָל בעטן אַ סובסידיע פֿאַר דער ווילקאָמירער גימנאַזיע בײַ דער אַמעריקאַנער הילף־אָרגאַניזאַציע “פּיפּל רעליעף" (פֿון דער שאַצקי־זאַמלונג אין ייִוואָ, RG 356, טעקע 14)].
[...] דאָס איז די איינציקע ייִדישע גימנאַזיע אין ליטע מיט דער ייִדישער אונטערריכט־שפּראַך, אַלע איבעריקע גימנאַזיעס זײַנען העברעיִשע. אין דער צײַט אָבער, וואָס די אַנדערע ייִדישע שולן פֿון דער געוועזענער קולטור־ליגע באַציִען זיך פֿײַנדלעך צו דער העברעיִשער שפּראַך און צו דער קולטור אין דער דאָזיקער שפּראַך, איז אונדזער באַציִונג צו העברעיִש אַ פּאָזיטיווע. אין אונדזער גימנאַזיע ווערט געלערנט תּנ"ך אויף העברעיִש אין זייער אַ גרויסן פֿאַרנעם. מחמת דעם, האָבן מיר זיך אין ליטע געפֿונען אין אַן איזאָלירטן מצבֿ: פֿון איין זײַט זײַנען צו אונדז געווען קעגנעריש געשטימט די עקסטרעמע לינקע, די בעלי־בתּים איבער די פֿאָלקשולן פֿון דער קולטור־ליגע, פֿון דער אַנדערער זײַט האָט קעגן אונדז געמלחמהוועט די העברעיִשע “תּרבות"; פֿון דריטן צד, האָבן די אָרטאָדאָקסן אויך ניט געקענט זײַן אונדזערע גוטע פֿרײַנד.
אונדזער שוואַכקייט און אונדזער מאָראַלישער כּוח איז געווען די דאָזיקע איזאָלירטקייט, וואָס זאָגט עדות אויף אונדזער אומפּאַרטיייִשקייט, אויף אונדזער אָפּוואַרפֿן פֿאַרטיקע שאַבלאָנען, אויף דעם באַטראַכטן באַציִען זיך צו דער שפּראַך־ און קולטור־פֿראַגע בײַ אונדז. מיר זײַנען זיכער, אַז יעדער דערקענענדיקער קולטורעלער ייִד מוז זיך שטעלן אויף אַזאַ שטאַנדפּונקט בנוגע צו דער שול: ייִדיש — די אונטערריכט־שפּראַך, ווײַל דאָס איז אַ געבאָט הן פֿון פּעדאַגאָגישן, הן פֿון נאַציאָנאַלן שטאַנדפּונקט; העברעיִש — אַ גוט אַוועקגעשטעלטער לימוד, ווײַל דאָס איז דער שליסל צו דער פֿריִערדיקער קולטור און אַן עלעמענט פֿון דער איצטיקער. נאָר ליידער זײַנען דערקענענדיקע קולטורעלע ייִדן פֿאַראַן ווינציק אין ליטע, און שוין דאָס זעקסטע יאָר ווי מיר ראַנגלען זיך פֿאַר אונדזער עקזיסטענץ.

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

שול־טערמינאָלאָגיע

איך וועל גיין גיכער, כּדי צו פֿאַרנעמען אַ גרעסערן שטח צײַט. איך וועל נאָר דערציילן, אַז אין דעם ערשטן לערניאָר בין איך געווען דער וואָס איז געווען פֿאַרנומען די גאַנצע צײַט מיט שאַפֿן די נייטיקע אויסדרוקן און די בינדונגען פֿון ווערטער וואָס אָן דעם האָט מען ניט געקאָנט לערנען. אונדזער גרופּע האָט יעדע וואָך געהאַט אַ זיצונג, וואָס פֿלעגט זיך פֿאַרציִען ביז שפּעט אין אָוונט. אָבער חוץ דעם זײַנען געווען קאָמיסיעס. וואָס איז געווען די קאָמיסיע? דער לערער פֿון כעמיע און איך, דער לערער פֿון פֿיזיק און איך, און אַזוי כּסדר. און מיר פֿלעגן זיצן טעג און נעכט אַלע פֿרײַע שעהען צו קענען צוגרייטן.

די שול־גראַמאַטיק

נאָך דעם איז געווען זייער אַ שווערע זאַך: ווי מאַכט מען די פּראָגראַם פֿון ליטעראַטור? ווי מאַכט מען די פּראָגראַם פֿון גראַמאַטיק? ס׳איז דאָך ניט געווען עפּעס וואָס מיר האָבן געקענט נאָכקוקן און איבערמאַכן — איך האָב זיך געהאַט אָפּגעזאָגט צו קוקן ערגעץ וווּ אין אַנדערע שפּראַכן. מיר זײַנען געווען פֿאַר דער מאָדערנסטער שול, פֿאַר אַן אַרבעטס־שול, פֿאַר אַן עקספּערימענטאַלער שול. [קיינער וועט] ניט גיין קוקן [וואָס מיר טוען]. און צום סוף פֿון לערניאָר איז מיר געוואָרן קלאָר, אַז איך מוז, אָט פֿאַר דעם לעאָ לעפּקאָווסקי, האָבן אַ בוך פֿון גראַמאַטיק, אַניט לערנט ער אויפֿן ווילדסטן אופֿן. ער פֿאַרנעמט זיך מיט לערנען: “איך שרײַב, דו שרײַבסט, ער שרײַבט" מיט נאָך אַזעלכע זאַכן, וואָס די קינדער קענען במילא. אָדער ער פֿאַרנעמט זיך מיט בייגן זאַכן, וואָס די קינדער קענען במילא. און ער לערנט ניט אויס דערווײַלע די קינדער די טערמינען, די גרונט־באַגריפֿן פֿון יעדער מין גראַמאַטיק.



(אַבֿרהם זאַק)


דעם 8טן דעצעמבער ווערט 95 יאָר זינט מענדעלע מוכר־ספֿרים האָט פֿאַרלאָזט אונדזער זינדיקע ערד. און מיט עטלעכע וואָכן שפּעטער, דעם 2טן יאַנואַרw קומט זײַן געבורטסטאָג. וואָס פֿאַר אַ מענטש איז ער געווען? צי האָבן די ערן־טיטלען: "קלאַסיקער", "זיידע" — ניט פֿאַרשטעלט פֿאַר אונדז זײַנע מענטשלעכע מעלות און חסרונות, די סתּירות פֿון זײַן מענטשלעכער נאַטור?
לאָמיר פּרוּוון אויפֿשטעלן עטלעכע שטריכן פֿון מענדעלעס פּאָרטרעט לויט די בריוו, וועלכע ער האָט געשריבן צו שלום־עליכמען אין די יאָרן 1888—1889, ווען דאָס "אייניקל" האָט אַרויסגעלאָזט "די יודישע פֿאָלקס־ביבליאָטעק". נאָר פֿאַר דעם "וויל איך זאָגן אַ פּאָר ווערטער".
אין איינער פֿון די פֿאָלקלאָר־עקספּעדיציעס, אין וועלכע איך האָב זיך באַטייליקט, זענען מיר געווען אין קעשענעוו און באַזוכט מענדעלעס אוראייניקל, יעלענע אַבראַמאָוויטש. דער רירנדיקסטער מאָמענט פֿון דער באַגעגעניש איז געווען דעמאָלט, ווען יעדערער פֿון די אָנטיילנעמער אין דער עקספּעדיציע, האָט אויסגעטרונקען אַ ביסל ווײַן פֿון מענדעלעס זילבערנעם בעכער, איבער וועלכן ער פֿלעגט מאַכן קידוש. מיר האָבן זיך צוגערירט, קאָן מען זאָגן, מיט די ליפּן צו די ליפּן פֿון אונדזער זיידע...



(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

אַרויסדרייען זיך פֿון מיליטער

איין זאַך האָב איך דורכגעלאָזט: ווי אַזוי איך האָב זיך אין דער ערשטער וועלט־מלחמה באַפֿרײַט פֿון דינען. דאָס איז געווען אין דעם זומער פֿון 1916, איידער מײַן ברודער איז געשטאָרבן, [ווען] ס’איז [נאָך] געווען דער צאַר און מען האָט גענומען צום דינען אויך סטודענטן (אין אָנהייב האָט מען קיין סטודענטן נישט גענומען). ס׳איז געווען זייער אַ פּשוטע און אַ געוויינטלעכע זאַך: אַלע סטודענטן ווערן געשיקט אין קורץ־טערמיניקע אַזעלכע אָפֿיצערישע שולן, [וואָס] האָבן געדויערט 3־4 חדשים, נישט מער. נאָך דעם, נאָך אַ קורצער צוגרייטונג, האָט מען זיי געשיקט אויפֿן פֿראָנט.
אָבער ייִדן האָבן דאָך קיין אָפֿיצירן ניט געטאָרט זײַן, ייִדן האָט מען געשיקט כּמעט גלײַך אויפֿן פֿראָנט אין יאָרן פֿון מלחמה. האָט מען ניט געטאָרט גיין דינען ניקאָלײַקען — ווער האָט דאָס געוואָלט? מײַן פֿאָטער האָט נאָך געהאַט דעמאָלט גענוג מיטלען מיך צו באַפֿרײַען. אָבער ס׳איז געווען קלאָר, אַז מע קען זיך ניט באַפֿרײַען אין פּעטראָגראַד. האָט מײַן פֿאָטער מיטגענומען מיט זיך איינעם, וואָס זײַן ספּעציאַליטעט איז געווען זײַן אַ מאַכער. ס׳איז ניט אַזוי פּשוט קומען ערגעץ וווּ און אונטערקויפֿן דעם דאָקטער וואָס דאַרף דיך אונטערזוכן. דעמאָלט האָט מען געדאַרפֿט “האָבן טאַלאַנט", ווי מען האָט עס געזאָגט. [מיר] דרײַ זײַנען אַוועקגעפֿאָרן, געפֿאָרן אויף דרום, קיין מאָסקווע און פֿון מאָסקווע האָט מען גענומען פֿאָרן כּסדר, אַז דו וועסט זען די רוסישע מאַפּעס: זײַנען מיר געווען אין טולע, אין טאַמבאָוו, אין קאָזלאָוו, אין סאַמאַרע — אין אַ גאַנצער ריי שטעט, וווּ מע האָט געזוכט אַזאַ דאָקטער, וואָס מע קען אים אונטערקויפֿן.



(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

דער קאַמף פֿאַר דער ייִדישער שול

צו וואָס האָבן מיר זיך איצט גענומען, יעפֿרויקין, איך, מענדל [מאַרק] און נאָך אַזעלכע? מיר האָבן זיך גענומען צו איין גרונט־זאַך: די דײַטשישע שול פֿאַר ייִדן, וואָס איז געווען פֿון פֿריִער נאָך און וואָס די דײַטשן האָבן געשטיצט, וואָס האָט געהערט צו דער שטאָט און [איז] אויסגעהאַלטן געוואָרן פֿון דער שטאָט; אַז די שול זאָל ווערן אַ ייִדישע שול, אַ שול וווּ מע לערנט ייִדיש, און אַלע לימודים אויף ייִדיש. דאָס איז געווען אין ליבאַווע, וואָס איז געווען זייער שטאַרק פֿאַרדײַטשט, איבערהויפּט די אייבערשטע שיכט. בײַ אונדז אין דער היים האָט מען גערעדט ייִדיש. אָבער אין די אמתע ליבאַווער היימען (מיר זײַנען דאָך געווען צוגעקומענע), אין די אינטעליגענטע [און] האַלב־אינטעליגענטע היימען [האָט מען] גערעדט דײַטש. מיר זײַנען געקומען מיט די דערפֿאַרונגען פֿון ביידע רוסישע רעוואָלוציעס און דאָרטן איז קיין שום רעוואָלוציעס ניט געווען, דאָרטן זײַנען נאָר געווען די דײַטשן די גאַנצע צײַט.
עס האָט זיך אָנגעהויבן אַ לעגאַלע מלחמה. מע האָט געדאַרפֿט דערווײַזן דער שטאָט, דעם בילדונגס־דעפּאַרטמענט פֿון דער שטאָט, אַז לויט אַלע געזעצן אין דער וועלט, לויט דעם גאַנצן פּרינציפּ פֿון מוטערשפּראַך, לויט די זעלביקע אידעען וואָס זיי האָבן אין זייער פּראָיעקט פֿון אַ קאָנסטיטוציע (זיי האָבן נאָך קיין קאָנסטיטוציע ניט געהאַט, נאָר פּראָיעקטן), מוז עס זײַן אויף ייִדיש. די קהילה, וווּ ס׳איז געווען אַ מערהייט קעגן אונדז, איז געקומען מיט טענות, [אַז] עס קען ניט זײַן אויף ייִדיש. דער לאַנגער קאַמף האָט זיך געצויגן אין אַפּריל, מײַ, יוני, און אין יולי איז ער שוין געווען פֿאַרענדיקט; עס איז געווען באַשטימט, אַז עס הייבט זיך אָן אַן איבערבוי פֿון דער דאָזיקער שטאָטישער שול. עס איז געווען א גוטע שול אין אַ פֿײַנעם בנין, אין אַ פֿײַנער געגנט.
מע האָט באַשטימט לערערס — ווער האָט געקענט זײַן לערערס פֿון ייִדיש פֿאַר אַזאַ שול? נאָר אונדזערע מענטשן. ווײַל די אַנדערע וואָס האָבן גערעדט ייִדיש האָבן גערעדט אַזאַ מין צעקאַליעטשעטן, מיט דײַטשמעריש, און די גאַנצע פּראָבלעם פֿון אַ סטאַנדאַרד־שפּראַך, מיט וועלכער מיר זײַנען שוין אַלע געקומען פֿון די דאָזיקע רעוואָלוציאָנערע יאָרן, איז פֿאַר זיי געווען פֿרעמד. געענדיקט האָט זיך מיט דעם, אַז איך האָב זיך אָפּגעזאָגט צו ווערן אַ לערער, פּשוט צוליב דעם, ווײַל דאָס וואָלט געהייסן, אַז דער גאַנצער טומל וואָס איך האָב אויפֿגעהויבן, איז געווען כּדי צו קריגן אַ שטעלע אין דער שטאָט־פֿאַרוואַלטונג. איז געוואָרן מענדל אַ לערער, און יעפֿרויקין און אַנדערע, ניט איך. איך האָב די גאַנצע צײַט געהאַט פֿאַר זיך די אַרבעט צווישן די עלטערן. די אַנדערע האָבן געהאַט פֿאַר זיך די אַרבעט די לעגאַלע מיט דער שטאָט, מיט פֿאַרשיידענע אונטערשריפֿטן וואָס מע האָט געקליבן אאַז״וו.
די אַלגעמיינע פּאָליטישע לאַגע איז געווען אין שטאָט זייער אַ שווערע, אַזוי שפּעט ווי 1919: ריגע איז געווען אָפּגעריסן, ליבאַווע איז געווען פֿאַר זיך; אַרום ליבאַווע איז געווען פֿאַרנומען אין דער אמתן פֿון אַ גרויסער באַנדע אָרגאַניזירטע דײַטשישע באַראָנען, און אַלעמען וועמען זיי האָבן געקענט פּשוט קויפֿן. ס׳איז געווען אַזאַ מין פּונקט ווי אין מיטל־עלטער: אַ היפּשע שטיק אַרמיי וואָס איז געווען פֿון לאַנדסקנעכט.

משפּחה־אומגליקן

און דאָ זײַנען געקומען פֿאַרשיידענע אייגענע משפּחה־פֿאַרוויקלענישן. מיר האָבן זיך דערוווּסט דערווײַלע, אַז דער טאַטע איז אין תּפֿיסה און דערפֿאַר קומט ער נישט. און ס׳איז געקומען אַ גרויס אומגליק אויף אונדז; אויב דו געדענקסט, איך האָב דערציילט, אַז איידער מען איז אַוועקגעפֿאָרן פֿון פּאַלאָנגע, האָט מען די אַלע בורשטינער וואָס מע האָט געהאַט, אויסגעאַרבעטע און ניט אויסגעאַרבעטע, פֿאַרשלאָסן אין אַ מײַערל וואָס איז געשטאַנען אין גאַס. אין די יאָרן פֿון דער מלחמה, ווען די דײַטשן זײַנען געווען אין דעם שטעטל, האָט קיינער ניט אָנגערירט — ס׳איז געווען אַ פֿאַרמאַכט, אַ פֿאַרשלאָסן מײַערל. ווען די דײַטשן האָבן געזאָלט אַוועקגיין, איז מען געקומען צו זיי און מע האָט געזאָגט, אַז — ווער ווייסט? — קען זײַן, אַז דאָרטן געפֿינט זיך גאָר געווער: באָמבעס, פּולווער, מאַלע וואָס קען זיך דאָרט געפֿינען. האָבן די דײַטשן גענומען און אויפֿגעריסן דאָס מײַערל. אַז זיי האָבן אויפֿגעריסן דאָס מײַערל, האָט ווער עס האָט נאָר געקאָנט אַרויסגעראַבעוועט פֿון דאָרטן וויפֿל מע האָט געקאָנט אַרויסראַבעווען. אויף מאָרגן נאָך דעם, אָדער אפֿשר אויף איבערמאָרגן, האָט זיך די מאַמע דערוווּסט [און] איז אַוועקגעפֿאָרן אַהין. מיט טרערן מער ווי מיט פּאָליציי האָט זי אַ ביסל אַרויסגעקראָגן צוריק פֿון דעם וואָס מע האָט אַוועקגעראַבעוועט. אָבער דאָס רובֿ זאַכן איז פֿאַרפֿאַלן געוואָרן.

פֿאַרליבן זיך אין אַ פֿידלערין

אין דער זעלביקער צײַט ווען דאָס איז געשען בין איך געווען ביז משוגעת טיף פֿאַרליבט. מען האָט געעפֿנט דעם פּרץ־קלוב מיט אַ גרויסער אונטערנעמונג, [וואָס] איז באַשטאַנען פֿון צוויי טיילן: איך האָב געהאַלטן אַ רעפֿעראַט וועגן פּרצן און נאָך דעם האָט אַ מיידל געשפּילט אַ קאָנצערט אויף אַ פֿידל. אין יענעם מיידל האָב איך זיך פֿאַרליבט. איך האָב זי שוין געפֿירט אַהיים נאָך דעם דאָזיקן קאָנצערט. ווען עס האָט זיך אַ ביסל אײַנגעשטעלט די מעשׂה מיט דער שול און ס׳איז געווען קלאָר, אַז די גרויסע, וויכטיקע פּאָזיציע האָבן מיר, די ייִדישיסטן, אײַנגענומען, [זײַנען] מיר געווען גענוג פֿאַרמאַטערט פֿון די דאָזיקע אַלע זאַכן. דער פֿאָטער פֿונעם מיידל איז אויך נישט געווען אין ליבאַווע, ער איז גאָר געווען אין מאָסקווע, די משפּחה איז געווען פֿונאַנדערגעטיילט. זי איז אויך געווען אין רוסלאַנד, זי איז געקומען ערשט פֿון רוסלאַנד צו איר מוטער. דערווײַלע זײַנען געווען געשטאָרבן צוויי פֿון אירע עלטערע שוועסטער — זי איז געווען די דריטע. ס׳איז געווען אַ משפּחה פֿון דרײַ שוועסטער און אַלע דרײַ זײַנען געווען מוזיקערינס: איינע האָט געשפּילט פּיאַנע, די אַנדערע האָט גענומען טשעלאָ, די דריטע האָט געשפּילט פֿידל.
איך האָב זיך פֿאַרליבט אין דעם מיידל מיט דעם פֿידל און צום סוף פֿון יולי, קיינעם ניט זאָגנדיק (נאָר מענדל, וואָס האָט מיך געדאַרפֿט פֿאַרבײַטן האָט עס געוווּסט), האָב איך גענומען דאָס מיידל און מיט איר אַוועקגעפֿאָרן פֿון ליבאַווע, צוגעפֿאָרן ביז אַ סטאַנציע וואָס הייסט מאָזשייק. לעבן מאָזשייק ניט ווײַט איז דאָ אַ וואַלד. מיר זײַנען אַוועק אין דעם וואַלד, מיר האָבן געדונגען בײַ אַ פּויער אַ כאַטקעלע, און מיר זײַנען אָפּגעווען צוויי וואָכן אין דעם דאָזיקן כאַטקעלע בײַ דעם פּויער. אויפֿן וועג צוריק, אַ דאָנערשטיק אין דער פֿרי, האָבן מיר זיך אָפּגעשטעלט אין מאָזשייק — דאָרטן האָב איך געהאַט אַ באַקאַנטן, אַ פֿרײַנד, עמעצער פֿון דער משפּחה. מיר האָבן אים געבעטן, אַז דעם זעלביקן טאָג זאָל זײַן אַ רבֿ און צען עדות און עס זאָל זײַן אַ חופּה.
כ’האָב נישט געהאַט קיין געלט פֿאַר אַ רינגל פֿאַר זיך און פֿאַר איר, כ’האָב געהאַט געלט נאָר פֿאַר אַ רינגל פֿאַר איר, וואָס איך האָב געקויפֿט דאָרטן גופֿא אין מאָזשייק. מײַן קרובֿ איז געווען אַ זייגער־מאַכער, בײַ אים [האָב איך] געקאָנט קריגן. גערופֿן דעם רבֿ, און די אַנדערע, סתּם ייִדן, צונויפֿגערופֿן און ס׳איז געווען אַ חופּה. יעדער איז געקומען צו זיך אַהיים און געזאָגט: “כ’האָב חתונה געהאַט". ס’איז אַוועק אַ פּאָר וואָכן נאָך דעם וואָס ס׳איז גראָד געקומען דער פֿאָטער פֿון מיידל. ער איז געקומען צו פֿאָרן, פֿאַרשטייט זיך, מיט אַ באַן און פֿון דער באַן געקומען מיט אַ דראָזשקע. איז די טאָכטער אַרויס אַנטקעגן און זי האָט אים פֿאָרגעשטעלט: “דאָס איז מײַן מאַן".

פֿאַרלאָזן ליבאַווע

די גאַנצע תּקופֿה אין ליבאַווע איז געווען ווייניקער ווי אַ האַלב יאָר, די ערשטע העלפֿט פֿון 1919. נאָך דעם האָבן מיר געמוזט פֿאַרלאָזן ליבאַווע און ס׳איז [געקומען] אַ נײַע תּקופֿה אין מײַן לעבן. אין ליבאַווע האָט זיך אָנגעהויבן אַ נײַ אָנשיקעניש. איך בין טאַקע געווען אַ זייער חשובֿער מענטש: אַ מיטגליד פֿון דער שטאָט־פֿאַרוואַלטונג, אַ מיטגליד פֿון דער קהילה, און אַ צײַטווײַליקער מיטגליד פֿון דער צײַטווײַליקער נאַציאָנאַלער פֿאַרזאַמלונג. דאָרטן בין איך אַ מאָל אויפֿגעטראָטן מיט אַ רוסישער דרשה וועגן דעמאָקראַטיע און פֿרײַהייט און וועגן די טויזנטערליי אַנדערע גליקן פֿון דעם דאָזיקן ענין. אָבער בשעת מע האָט גענומען מענטשן, וואָס זאָלן גיין זיך שלאָגן מיט יענע באַנדיטן, צו פֿאַראייניקן זיך מיט ריגע, אַרויסטרײַבן די דאָזיקע לאַנדסקנעכט פֿון מיטן — האָב איך אייגנטלעך קיין חשק ניט געהאַט. ס׳איז שוין איצט אויף מײַן קאָפּ געווען דער שווער, אויף מײַן קאָפּ געווען מײַן פֿעטער יעקבֿ (מײַן פֿאָטער איז נאָך ניט געווען), די טרערן פֿון דער מאַמען. וואָס הייסט? נאָך די אַלע פֿאַרשיידענע זאַכן, אַז איך האָב שוין חתונה געהאַט און אַלצדינג, זאָל איך איצט גיין דינען?

(המשך אין קומענדיקן נומער)