מוזיק איז בעצם אינטערנאַציאָנאַל. הגם מע קאָן אָפֿט גרינג דערקענען ייִדישע, ציגײַנערישע, אירלענדישע, אַראַבישע, אינדישע און אַנדערע עטנישע פֿאָלק־מעלאָדיעס, מישן זיך פֿאַרשיידענע מוזיקאַלישע טראַדיציעס כּסדר צונויף; נײַע, חידושדיקע פֿאָרמען פֿון מוזיק ווערן געוויינטלעך געשאַפֿן דווקא דורכן קולטור־אויסטויש. למשל, די כּלי־זמר־מוזיק, וועלכע ווערט אָפֿט באַטראַכט ווי "ריין־ייִדישע", איז אויפֿגעקומען ווי אַ סינטעז פֿון אַלט־ייִדישע, טערקישע, רומענישע, גריכישע און סלאַווישע לידער.

אַ נאָך מער בולטע סלאַווישע השפּעה הערט זיך אין די חסידישע ניגונים; אַ טייל פֿון זיי זענען אַלטע אוקראַיִנישע און ווײַסרוסישע פֿאָלקס־מעלאָדיעס, צו וועלכע די חסידים האָבן צוגעטראַכט אַן אייגענעם טעקסט אָדער זינגען זיי אָן ווערטער. אין געוויסע פֿאַלן זענען אַפֿילו די ווערטער סלאַווישע — און פֿאָרט, ווערט דער ניגון באַטראַכט ווי אַ הונדערט־פּראָצענט ייִדישער.

דער דאָזיקער פּראָצעס קומט פֿאָר נישט בלויז מיט די מוזיקאַלישע ווערק פֿון די אַנאָנימע פֿאָלקס־זינגער, נאָר צומאָל אויך מיט די לידער פֿון די באַקאַנטע מחברים. צום בײַשפּיל, האָט נעמי שמר, די באַקאַנטע ישׂראלדיקע פּאָעטעסע און קאָמפּאָזיטאָרין, וועלכע האָט געשאַפֿן דאָס באַרימטע העברעיִשע ליד "ירושלים של זהבֿ" ("די גאָלדענע ירושלים") דערקלערט, אַז זי האָט אויסגענוצט אַן אַלט באַסקיש וויגליד, וואָס הייסט ״Pelle Joxepe״ ("דער נאַרישער יוסף"), ווי אַ יסוד פֿון איר ווערק.

דעם 5טן סעפּטעמבער, 1882, זענען זיך צונויפֿגעקומען אַן ערך צען טויזנט מענטשן אין דער שטאָט ניו־יאָרק פֿאַרן ערשטן "לייבאָר־דיי"־פּאַראַד. זיי האָבן מאַרשירט פֿון "סיטי־האָל" (ראָטהויז), פֿאַרבײַ "יוניאָן־סקווער" און זיך פֿאַרקערעוועט צו דער 42סטער גאַס. דאָרטן האָבן זיי זיך פֿאַרגונען אַ פּיקניק, אַ קאָנצערט און דרשות פֿון פּאָליטיקער און אַרבעטער־פֿירערס. די גאַנצע אונטערנעמונג איז אָרגאַניזירט געוואָרן מיט גרויס התמדה דורך דעם "צענטראַלן אַרבעטער־קאָמיטעט" פֿון ניו־יאָרק, אַ "דאַך־אָרגאַניזאַציע" אין וועלכער עס זענען געווען אָנגעשלאָסן פֿאָרשטייערס פֿון גאָר אַ סך לאָקאַלע יוניאָנס. היסטאָריקער דעבאַטירן נאָך אַלץ צווישן זיך וועגן דעם וועמענס געדאַנק עס איז געווען מלחתּחילה. נאָר ס׳איז קלאָר, אַז ס׳איז אַרויסגעוואַקסן פֿון די רייען פֿון דער אָרגאַניזירטער אַרבעטערשאַפֿט אין אַ צײַט ווען זיי האָבן געוואָלט באַווײַזן דעם כּוח פֿון דער באַוועגונג און פֿאָדערן פֿאַרבעסערונגען אין זייערע אַרבעטס־באַדינגונגען.

דער פּאַראַד איז געווען אַ המצאה פֿון דער־אָ דעמאָלטיקער פֿראַטערנאַלער אָרגאַניזאַציע "די ריטער פֿון קאָלומבוס". באַלד נאָך אַזאַ דערפֿאָלג האָט די פֿירערשאַפֿט פֿון דער אָרגאַניזאַציע אָנגענומען אַ באַשלוס יעדן יאָר ווידער אַ מאָל צו אָרגאַניזירן אַזאַ פּאַראַד (און נאָך אַ גרעסערן אַפֿילו, פֿאַרשטייט זיך) און דעם פּאַראַד־טאָג אַ נאָמען געגעבן "אַרבעטער־טאָג" (אויף ענגליש: "לייבאָר־דיי") אין אָנערקענונג פֿון די וואָס אַרבעטן און אויף וועמענס אַרבעט מיר שטיצן זיך אַלע. די אייראָפּעיִשע אַרבעטער־פּאַרטייען האָבן שוין פֿריִער געיובֿלט דעם ערשטן מײַ כּדי דערמיט צוצוציִען נײַע מיטגלידער. אָבער די אַמעריקאַנער האָבן בכּיוון אויסגעקליבן גאָר אַן אַנדער דאַטע (פּינקטלעך דעפֿינירט ווי "דער ערשטער מאָנטיק נאָכן ערשטן דינסטיק פֿון סעפּטעמבער") כּדי מען זאָל זיי, חלילה, ניט פֿאַרמישן מיט די קאָמוניסטן.

מיט אַ צײַט צוריק האָב איך פֿאַרענדיקט שרײַבן אַ קאַפּיטל פֿאַר אַ בוך, און עס וועט אויך, אפֿשר, אַרויסגיין ווי אַ באַזונדערער זשורנאַל-אַרטיקל. די רייד גייט וועגן דעם ווי אַזוי דער "פֿאָרווערטס" האָט מיט 75 יאָר צוריק, אין 1936, אויפֿגענומען די נײַע סאָוועטישע קאָנסטיטוציע, וועלכע איז באַקאַנט געוואָרן ווי "סטאַלינס קאָנסטיטוציע". מיר שײַנט, אַז קיין איין אַנדער אַמעריקאַנער צײַטונג האָט ניט אויסגעטיילט דער דאָזיקער טעמע אַזוי פֿיל אָרט, ווי דער "פֿאָרווערטס". דעם 25סטן יוני 1936 האָט די צײַטונג פֿאַרעפֿנטלעכט דעם פֿולן טעקסט פֿון דעם פּראָיעקט פֿון דער קאָנסטיטוציע, און מיט אַ וואָך פֿריִער, דעם 17טן יוני, האָט די צײַטונג פֿאַרבעטן אירע לייענער צו שרײַבן וועגן זייער באַציִונג צו דער סאָוועטישער קאָנסטיטוציאָנעלער רעפֿאָרם. ס’איז צוגעזאָגט געוואָרן, אַז די בריוו וועט מען ניט צענזורירן. דער איינציקער תּנאַי, וואָס איז געשטעלט געוואָרן, האָט געהאַט צו טאָן מיט אַ טעכנישער פֿראַגע — אַז מע זאָל זיך ניט שטאַרק צעשרײַבן, דאָס הייסט, אַז די בריוו זאָלן זײַן ניט לענגער פֿון 1,200 ווערטער.

אַן ערך ביז מיט-סעפּטעמבער 1936 האָט דער "פֿאָרווערטס" פֿאַרעפֿנטלעכט אַכט צענדליק בריוו. בלויז דרײַ פֿון זיי האָבן אַרײַנגעשיקט פֿרויען. לויט אַלע סימנים נאָך, זײַנען דאָס געווען "אמתע" בריוו, און ניט קיין פּראָדוקטן פֿון זשורנאַליסטישער שאַפֿערישקייט, וואָס האָט זיך תּמיד געפֿילט אין דעם "בינטל בריוו". כאַראַקטעריש, אַז בעת די האַרצרײַסנדיקע געשיכטעס פֿון דעם "בינטל בריוו" פֿלעגט מען אונטערשרײַבן מיט נעמען פֿון דער הפֿטורה, האָבן די אָפּרופֿן אויף דער קאָנסטיטוציע געהאַט, בדרך-כּלל, פּינקטלעכע נעמען, אַדרעסן און צו מאָל אַפֿילו פּרטים פֿון דער אַפֿיליאַציע אין "אַרבעטער-רינג".

די פּראָבלעם פֿון ייִדישער נאַציאָנאַל־קולטורעלער אויטאָנאָמיע איז אָנגעגאַנגען במשך דעם גאַנצן יאָרצענדליק פֿונעם נאָך־אָקטאָבער־פּעריאָד. דאָס איז געווען די שליסל־פֿראַגע אין די צווישן־באַציִונגען פֿון דער ייִדישער מינאָריטעט און דער סאָוועטישער מלוכה. דער שליסל צו דער פּראָבלעם ליגט אין דער טענדענץ פֿונעם ייִדישן פּאָליטישן געדאַנק: ציוניזם, וואָס פּריידיקט אויפֿצושטעלן אַ נאַציאָנאַלע היים אין פּאַלעסטינע, און טעריטאָריאַליזם, וואָס דערלאָזט אַ נאַציאָנאַלע אויטאָנאָמיע אויסער פּאַלעסטינע. צווישן די ייִדישע פּאָליטישע פּאַרטייען האָט דער געדאַנק פֿון אַ באַזונדערער נאַציאָנאַלער קולטור־אויטאָנאָמיע צוגעצויגן די בונדיסטן.

באַהאַנדלענדיק מיט זייערע חבֿרים, באָלשעוויקעס, די פֿראַגע, ווי בעסער אײַנצואָרדענען די ייִדן אין רוסלאַנד, האָבן זיי געשטיצט די טעריטאָריאַליסטן. דערבײַ האָט לענין און זײַן מחנה צבֿועקיש צוגעזאָגט די פֿעלקער־מינאָריטעטן אַ געלעגנהייט "אַליין צו באַשטימען זייער גורל". דאָס צבֿיעות האָט זיך אַרויסגעוויזן שפּעטער, ווען ס’האָט זיך אָנגעהויבן די טאָטאַלע "סאָוועטיזאַציע" פֿון דער קולטור. לענין אַליין האָט אין אַ שמועס געזאָגט: "קונסט איז פֿאַר מיר, ווי אַ מין אינטעלעקטועלע בלינדע קישקע; און ווען איר פּראָפּאַגאַנדע־ראָלע וועט זײַן אָפּגעשפּילט, וועלן מיר — טשיק! טשיק! — די קישקע אויסשנײַדן. מער וועלן מיר עס נישט באַדאַרפֿן!"

יעקבֿ באַסין איז אַ באַקאַנטער ייִדישער היסטאָריקער און פּובליציסט. לויט דעם פֿאַך אַ דאָקטאָר, האָט ער אַ סך יאָרן זיך אָפּגעגעבן מיט מעדיצינישער פּראַקטיק. זינט 1998 איז ער אַקטיוו אויפֿן פֿעלד פֿון ייִדישער טעטיקייט אין ווײַסרוסלאַנד; פֿירט אָן מיט דער אינטערנאַציאָנאַלער רעכט־קאָרפּאָראַציע Union of Councils for Jews in Former Soviet Union (פֿאַראייניקטער קאָמיטעט צו פֿאַרטיידיקן די ייִדן אינעם געוועזענעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד). פּובליקירט זײַנע אַרטיקלען און עסייען אין פֿאַרשידענע אויסגאַבעס איבער דער וועלט. זינט יולי 2010 וווינט ער אין ישׂראל.

---

די מאָדערנע ליטעראַטור שרײַבט אָפֿט וועגן דער ראָלע פֿון ייִדן אינעם צוגרייטן די אָקטאָבער־רעוואָלוציע פֿון 1917, אין רוסלאַנד, און זייער באַטייליקונג אינעם ווײַטערדיקן מלוכישן, פּאַרטיייִשן, מיליטערישן און קולטורעלן אויפֿבוי פֿונעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד. דאָס בילד, וואָס ווערט אָבער געשילדערט, איז נישט בלויז נישט קיין פֿולס — צוליב פֿאַרשידענע סיבות, אײַנגעשלאָסן דעם באַגרענעצטן צוטריט צו די אַרכיוו־מאַטעריאַלן — נאָר אויך ווײַט פֿון אויפֿנעמען עס גאַנצערהייט. דעריבער איז ביז הײַנט, נאָך 80 יאָר, נישטאָ קיין ערנסטע אָפּשאַצערישע קאָנצעפּציע פֿון יענע ווײַטע געשעענישן.

איין מיטוואָך, אין אַ ליכטיקן פֿרימאָרגן, בין איך צוגעפֿאָרן זיך נאָכפֿרעגן בײַ פּראָפֿעסאָר יחיאל שיינטוכן, פֿאַרוואָס האָט ער זיך מיט אַ מאָל פֿאַרנומען במשך די לעצטע פֿינף יאָר מיט קינדער-ליטעראַטור, און גענומען אויף זיך די טירחה אַרויסצוגעבן די טעג אַ באַנד לידער פֿאַר קינדער, פֿאַרפֿאַסט פֿון שמואל צעסלערן (1904—1987), אַ צוויישפּראַכיקע אויסגאַבע (ייִדיש מיט אַ העברעיִשער איבערזעצונג) און פֿול אילוסטרירט, מיטן נאָמען אילוסטרירטע לידער פֿאַר קינדער אויף ייִדיש און העברעיִש, אַרויסגעגעבן פֿון דבֿ סדן-פּראָיעקט בײַ דער ייִדיש-קאַטעדרע, מאַנדעל אינסטיטוט פֿאַר ייִדישע וויסנשאַפֿטן, העברעיִשער אוניווערסיטעט פֿון ירושלים, בשותּפֿות מיט דעם ה. לייוויק-פֿאַרלאַג בײַם פֿאַראיין פֿון ייִדישע שרײַבער און זשורנאַליסטן אין ישׂראל, בית לייוויק, תּל-אָבֿיבֿ.

"צילה, כ׳וועל אײַך דערציילן אַ מעשׂה שהיה: איך בין געווען צען יאָר אַלט, און געלערנט דעמאָלט אין אַ תּלמוד-תּורה בײַ הרבֿ קוגיעלסקי, אין בוענאָס-אײַרעס. סוף לערניאָר האָט הרבֿ קוגיעלסקי געמאַכט אַ סך-הכּל און באַשטימט ווער גייט אַריבער לערנען אין אַ ישיבֿה און ווער ניט. הרבֿ קוגיעלסקי האָט פֿאַרגעסן דאָס וואָס אונדזערע חכמים האָבן געוואָרנט, אַזוי צו זאָגן: 'זאָל אַ מענטש בעסער זיך אַרײַנשלײַדערן אין אַ ברענענדיקן קאַלך־אויוון, איידער מבֿייש זײַן זײַן חבֿר ברשות-הרבים’, און ער האָט מכריז געווען פֿאַרן גאַנצן קלאַס, אַזוי צו זאָגן: יחיאל שיינטוך איז נישט ראוי אַריבערגיין לערנען אין אַ ישיבֿה. ווי עס ווײַזט אויס, איז מײַן רעליגיעזע טעמפּעראַטור נישט געווען גענוג הויך פֿאַר אים, און דערצו נאָך, איז ער מיך חושד געווען אין אַפּיקורסות. בין איך דעם קומענדיקן יאָר אַוועק לערנען אין לערער-סעמינאַר פֿון דער ייִדישער קהילה אין בוענאָס-אײַרעס, און אין עלטער פֿון 11 יאָר האָב איך דאָרט געטראָפֿן שמואל צעסלערן — מײַן ערשטן לערער פֿון ייִדישער ליטעראַטור און שפּראַך. און ווײַטער איז עס שוין אַלץ — געשיכטע".

אין דער געשיכטע פֿון דער מאָדערנער ייִדישער קולטור שפּילן באַזונדערס אַ גרויסע ראָלע די "זיבן גוטע יאָר" ערבֿ דער ערשטער וועלט-מלחמה. אַ צײַטונג-אַרטיקל איז ניט קיין אָרט פֿאַר אַנאַליזירן אַלע פֿאַקטאָרן, וועלכע האָבן געמאַכט יענע צײַט פֿאַר אַ בלי-תּקופֿה פֿון ייִדיש-קולטור. דאָך מוז איך דערמאָנען די וויכטיקייט פֿון דער וואַקסנדיקער ראָלע פֿון ייִדיש ווי אַן "אינסטיטוציאָנעלע שפּראַך", דאָס הייסט, אַז פֿאַרשיידענע אָרגאַניזאַציעס — פּאָליטישע, געזעלשאַפֿטלעכע, קולטורעלע — האָבן אַלץ מער גענוצט ייִדיש אין זייער אַקטיווקייט. געטאָן האָבן זיי דאָס צוליב פֿאַרשיידענע סיבות. צו מאָל האָבן זיי אַפֿילו ניט געהאַט אין זינען קיין אידעאָלאָגישע כּוונות, נאָר פּשוט אָפּאָרטוניסטיש געמוזט האָבן די שפּראַך ווי אַן עפֿעקטיוון מיטל פֿאַר דערגרייכן געוויסע צילן. אָבער אַזוי צי אַזוי איז ייִדיש געוואָרן ברייט גענוצט אין פֿאַרשיידענע נײַע געביטן פֿון ייִדישן לעבן; בפֿרט אין אַזעלכע, וווּ מע האָט געדאַרפֿט קומען צו אַ געדרוקט וואָרט. גלײַכצײַטיק, זײַנען אַלץ שטאַרקער געוואָרן די קרײַזן, אין וועלכע ייִדיש איז געשטעלט געוואָרן אין דעם סאַמע צענטער פֿון נאַציאָנאַלע אידעען. אַרום ייִדיש זײַנען גיך געוואַקסן רישטאָוואָניעס פֿון ייִדישער נאַציאָנאַלער בויונג.

קיין נאַציאָנאַלע בויונג קען זיך ניט באַגיין אָן נאַציאָנאַלער בילדונג. און אין יענער צײַט האָבן זיך באַוויזן די ערשטע סטאַבילע ייִדישע לערנשולן. פֿאַר אַ יאָרן האָט מען אָפּגעמערקט הונדערט יאָר זינט אין ניו-יאָרק איז געשאַפֿן געוואָרן די ערשטע ייִדישע שול. הײַיאָר קען מען אָפּמערקן אַן ענלעכן יובֿל פֿון ייִדישער בילדונג אין מיזרח-אייראָפּע, וווּ ס’איז געווען ניט צו פֿאַרגלײַכן שווערער דורכצופֿירן אַזאַ אונטערנעמונג, ווײַל די רוסישע געזעצן האָבן ניט דערלויבט עס צו טאָן. נאָציאָנאַלע שולן וועט מען אין צאַרישן רוסלאַנד דערלויבן צו עפֿענען ערשט אין אַ פּאָר יאָר אַרום.

"אַ לעבן אָן ווערט", "אַן איבעריק לעבן", "אַ פּוסטע כּלי" — מיט אַזוינע אויסדרוקן פֿלעגן די דײַטשע דאָקטוירים, וויסנשאַפֿטלער און פּאָליטיקער, וועלכע האָבן געהאָלפֿן בויען די נאַצי־פּראָגראַם פֿון שאַפֿן אַ מײַסטער־ראַסע, באַשריבן די גײַסטיק־קראַנקע און מענטשן מיט פֿיזישיע פֿעלערן. די באַציִונג האָבן זיי אין גיכן אַריבערגעטראָגן צו די ייִדן און ציגײַנער, וועלכע זענען באַשולדיקט געוואָרן אין זײַן שעדלעך פֿאַר דער וועלט.
די וואָך האָט זיך געעפֿנט אַן אויפֿרטייסלנדיקע אויסשטעלונג — "טייטלעכע מעדיצין — דאָס שאַפֿן די מײַסטער־ראַסע" אינעם ניו־יאָרקער "מוזיי פֿון ייִדישער ירושה", מכּוח דער געשיכטע פֿון דער דאָזיקער "וויסנשאַפֿט", וואָס האָט דערפֿירט צו דער באַציִונג. די נאַצישע "וויסנשאַפֿט" איז געווען געבויט אויפֿן נײַעם פֿעלד פֿון "יוגעניק", אַ וואָרט וואָס מיינט "אַ גוטער געבורט" און איז צום ערשטן מאָל געניצט געוואָרן אין 1883.
אויב מע וויל, קען מען אין אַלץ באַשולדיקן טשאַרלז דאַרווינען און זײַנע שריפֿטן פֿונעם 19טן יאָרהונדערט. פֿון זײַן געדאַנק — "דער נאַטירלעכער אויסקלײַב", אָדער אַנדערש פֿאָרמולירט "די שטאַרקסטע בלײַבן לעבן", האָט זיך אָנגעהויבן אַ קייט פֿון געדאַנקען און טעאָריעס, וואָס איז געוואָרן געשלייערט מיטן נאָמען "יוגעניק". אָבער מער קלאָר איז דער נאָמען — "ראַסן־היגיענע". "יוגעניק" איז געוואָרן פּאָפּולער אין גאַנץ מערבֿ־אייראָפּע, ווי אויך אין אַמעריקע. דער לעגענדאַרע ריכטער אָליווער ווענדל האָלמס האָט אין 1927 געהאַלטן, אַז מע מעג פֿאַרמאַכן די פֿאַרמער־אָרגאַנען פֿון אַ פֿרוי וואָס איז גײַסטיק און פֿיזיש קראַנק. ער האָט געשריבן:
"דער פּרינציפּ וואָס ליגט אונטער אָבליגאַטאָרישע וואַקצינען, איז גענוג ברייט צו דעקן דאָס אָפּבינדן פֿון די אייטרײַבלעך [Fallopian tubes]. דרײַ דורות פֿון אידיאָטן איז גענוג".

צום אָנדענקטאָג פֿון די קרבנות פֿון גענאָציד איבער די ייִדן אין ליטע

---

מיר דרוקן הײַנט אַן אויסצוג פֿונעם בוך "איך מוז דערציילן". פֿאַקטיש איז עס אַ טאָגבוך פֿון דעם מיידעלע מאַשע ראָלניק, געפֿירט אין ייִדיש אינעם ווילנער געטאָ. זי איז געווען אַן ערך אין דעם זעלבן עלטער וואָס אַנאַ פֿראַנק, אָבער מאַשען האָט אָפּגעגליקט — זי איז געבליבן לעבן. הײַנט איז מאַשע ראָלניק אַ באַקאַנטע רוסישע שרײַבערין. זי וווינט און שאַפֿט אין פּעטערבורג, רוסלאַנד.

---

...עס האָט אָפּגעהילכט אַ שאָס. עמעצער האָט אַ געשריי געטאָן. מען לויפֿט. געשרייען "האַלט!"
מיר וועקן אויף דאָס קליינוואַרג. דאָס האַרץ טוט מאָדנע וויי בײַ יעדן קלאַפּ. פֿון אויפֿרעגונג טרייסלט אין קעלט. ווידער אַ שאָס. עמעצער שרײַט. עס גייען אַ סך, זייער אַ סך מענטשן. די טריט דערווײַטערן זיך...
מיר עפֿענען די פֿאָרטקע. עס זעט זיך גאָרנישט. פּשוט אַ קילע שטערנדיקע נאַכט. שטיל. ערגעץ פֿײַפֿט אַ לאָקאָמאָטיוו. און ווידער קיין שום קלאַנג... אַזוי ווי ס’וואָלט גאָרנישט נישט געווען.
די מאַמע לייגט אײַן די קינדער שלאָפֿן. מיר זיצן...

(סוף פֿון לעצטער וואָך)

פֿון אַ קליין דערפֿעלע אין אַ גרויסער שטאָט

קיין כאַרקאָוו איז דער צוג אָנגעקומען פֿאַר טאָג. קיינער האָט מיך ניט באַגעגנט, ווײַל ווער האָט עס געקענט וויסן, ווען ס’וועט זיך מיר אײַנגעבן אַרויסצופֿאָרן. אַז מע קען מיטטיילן ניט בלויז מיט אַ בריוו, נאָר אויך מיט אַ טעלעגראַם, האָב איך געהערט; אָבער ניט מער ווי געהערט. אַ פּאַסאַזשיר בין איך געווען אַ לײַכטער. דער באַשליק האָט מיר דאָ אויסגעזען ווילדפֿרעמד, האָב איך זיך מיט אים אַרומגעגאַרטלט הינטערן וואַטאָוון רעקל. אין וואָקזאַל־קלאָזעט האָב איך זיך ווי ניט איז אַרומגעוואַשן, פֿאַרקעמט די האָר, אַ קוק געטאָן אויף אַנדערע, וואָס האָבן זיך דאָ געוואַשן, געגאָלט, דערנאָך אויף זיך אַ קוק געטאָן אין שפּיגל און אַ קלער געטאָן: "ניט ערגער פֿאַר אַנדערע".
כ’האָב פֿאַרהויבן דעם קאָלנער, אַראָפּגעלאָזט די אויערן־לעפּלעך און מיט דער צענטראַלער גאַס אַוועק אַ גאַנג. הויפֿוועכטער אין ווײַסע כאַלאַטן רייניקן דעם שניי און טרײַבן די פֿוסגייער פֿון די טראָטואַרן. אויף דער דורכפֿאָריקער טייל פֿון גאַס שקראַבעט אַ מאַשין דעם אַספֿאַלט און טרײַבט דיך צוריק אויפֿן טראָטואַר. אויטאָמאָבילן הודיען, טראַמווײַען קלינגען, זיי פֿאַרהלושען די אויערן. ממש די שטאָט גייט אויף רעדער. קיין איין באַקאַנט פּנים, קיינער זאָגט דיר ניט קיין גוט־מאָרגן. פֿאַר מיר, אַ דאָרפֿיש בחורל, איז עס סײַ טשיקאַווע, סײַ ווילדפֿרעמד. הײַנט ווי פֿאַרשיידן מע איז געקליידט. ס’איז ניט ווי מײַן מאַמע האָט ליב אַ זאָג טאָן:

ס’איז שוין שפּעט נאָך האַלב־נאַכט און כאָטש אַלע גלידער דרימלען שוין, נאָר צו קיין עכטן שלאָף קומט עס דערווײַל ניט. צו דער צענטראַלער הערצל־גאַס, וווּ בײַ טאָג ווימלט און שווימלט מיט מענטשן, אויטאָמאָבילן איז ניט מער ווי דרײַ־פֿיר מינוט גאַנג, נאָר איצט לאָזט זי זיך ניט הערן. בלויז אַ פֿאַרשײַט ווינטל גיט זיך אײַן, שוואַך פֿײַפֿנדיק, דורכקלײַבן דורכן האַלב־אָפֿענעם פֿענצטער. איך האַלט זיך אין איין איבערקערעווען פֿון איין זײַט אויף דער צווייטער: אַהין־אַהער; אַהער־אַהין. עס העלפֿט ניט. קען זײַן, אַז כ’וואָלט אין גיכן זיך מײַנס דערשלאָגן, נאָר פּונקט ווי אויף צו־להכעיס האָט אין הויף, הויך אויף אַ קול, מיט ווייטיק און פֿאַרדראָס, זיך צעקאַניוטשעט אַ הונט. אַזוי האָט זיך עס געצויגן ביז עמעצער האָט אויף אים שטרענג אָנגעשריִען און גלײַך איז געוואָרן אויס. דער כּלבֿ איז שוין, זעט אויס, אָנגעלערנט און ווייסט וואָס מע קען צו מאָל דערוואַרטן, אויב ניט פֿאָלגן.

ניט דער הונט מיט זײַן קאַניוטשען איז שולדיק אין דעם, וואָס די נאַכט אָן שלאָף וועט זיך נאָך לאַנג ציִען. איך בין נאָך ניט אָפּגעקילט פֿון די שוין אָנגעשריבענע זכרונות, און האַלט זיך נאָך אין איין ווײַטער קלערן, אין איין אומקערן זיך צו מײַנע יוגנט־יאָרן. געוויינטלעך דערציילט זיך אַזוינס ייִנגלש־שטיפֿעריש און פֿאַרוואָס טאַקע ניט. נאָר דאָ, כאָטש ס’איז אויך דאַן געווען פֿון וואָס הנאה האָבן; הנאה, ווײַל יוגנטלעכער ברען האָט געשפּרודלט מיט פֿרייד און מע איז געווען גליקלעך, נאָר די וואָגשאָלן, וואָס געבן דאָס רעכט אורטיילן, ווײַזן אָן אויף פֿיל מער שלעכטס ווי גוטס. אונדזער וועלט איז פֿאָרט געווען ענג און פֿינצטער.

(סוף פֿונעם אַרטיקל)

פּאַריזער קאָמונע, אָדער יוסף הענדלער

נאָך צייכנס פֿון יענער עפּאָכע: מיר הונגערן, אין די קעשענעס פֿײַפֿט דער ווינט, נאָר אויף אָבליגאַציעס פֿון דער מלוכה־הלוואָות, דאַרפֿסטו זיך, כּלומרשט פֿרײַוויליק, דאָס הייסט, לויטן אייגענעם גוטן ווילן, אונטערשרײַבן. בײַם אונטערשרײַבן ווערט צוגעזאָגט, אַז דאָס געלט וועט אויסגעצאָלט ווערן אויפֿן חשבון פֿון די אַרבעטסטעג, נאָר דער קאָלווירט איז באַנקראָט. קלאַפּט מען אין טיר: "צאָל, צאָל, צאָל!"

מע איז אַזוי צוגעשטאַנען, אַז מע האָט ניט געקענט ניט אַרײַנטרעטן אין פֿאַרשיידענע פֿילצאָליקע געזעלשאַפֿטן, פֿלעגט מען האַלטן אין איין דערמאָנען, אַז ס’איז שוין צײַט אַרײַנטראָגן מיטגליד־אָפּצאָל אין "מאָפּר" — צווישנפֿעלקערלעכע אָרגאַניזאַציע צו הילף די רעוואָלוציאָנערע קעמפֿער (געשטרעבט האָט מען דאָך צו אַן אַלוועלטלעכער פּראָלעטאַרישער רעוואָלוציע); "אָסאָאַוויאַכים" — אַ האַלב־מיליטערישע אָרגאַניזאַציע און נאָך, נאָך.

* * *

הײַנט איז עס אַ געוויינטלעכער, וואָכעדיקער טאָג, דער 18טער מאַרץ. ס’האָט געמעגט דונערן און בליצן, נאָר דאָס גאַנצע לאַנד האָט אָפּגעמערקט די ערשטע פּראָלעטאַרישע רעוואָלוציע און די ערשטע רעגירונג ווען צו דער מאַכט איז געקומען דער אַרבעטער־קלאַס. געווען איז עס אין 1871 און געהאַלטן האָט זיך די מאַכט פֿון 18טן מאַרץ ביזן 28סטן מײַ. ס’האָט זיך גערופֿן דער טאָג פֿון פּאַריזער קאָמונע.