די ברידער אַרקאַדי (1925—1991) און באָריס (1933—2012) סטרוגאַצקי זײַנען בלי־ספֿק די סאַמע באַקאַנטע רוסישע שרײַבער אינעם זשאַנער פֿון "וויסנשאַפֿטלעכער" פֿאַנטאַסטיק. אין זייערע ווערק טרעפֿט מען וואַנדערונגען איבערן קאָסמישן רוים, כּלערליי כּישופֿדיקע מכשירים, מענטשן מיט אומנאַטירלעכע פֿעיִקייטן, און אַנדערע בולטע סימנים פֿונעם פֿאַנטאַסטישן זשאַנער. אָבער ניט דאָס איז דער עיקר אין זייער רײַכער ליטעראַרישער ירושה.
די ברידער סטרוגאַצקיס ווערק זײַנען ניט וועגן אַ ווײַטער אָדער נאָענטער צוקונפֿט, נאָר וועגן דעם הײַנטיקן איצט. אין אַלע ווערק זייערע דערציילן זיי וועגן זיך און זייער דור, וואָס איז געבוירן געוואָרן פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה און איז אַרײַן אין לעבן צום סאַמע סוף פֿון סטאַלינס שליטה. די לאַנגע און פֿרוכטבאַרע תּקופֿה פֿון שעפֿערישקייט בחבֿרותא האָט זיך געענדיקט אין 1991 מיטן טויט פֿונעם עלטערן ברודער אַרקאַדי. איינע פֿון די לעצטע ווערק זייערע, די פּיעסע "זשידן פֿון דער שטאָט פּיטער", איז געווען שוין ניט קיין "וויסנשאַפֿטלעכע", נאָר אַ ביז גאָר אַקטועלע סאָציאַל־פּאָליטישע פֿאַנטאַזיע.
די האַנדלונג קומט פֿאָר אין לענינגראַד אין דער צײַט פֿון דער לעצטער ירידה פֿון דער סאָוועטישער מאַכט. אין איין נאַכט באַקומען אַלע העלדן אַ רופֿצעטל מיט אַ פֿאָדערונג צו קומען אין דער פֿרי, מיט נייטיקע זאַכן, אין אַ געוויסן לאָקאַל אין לענינגראַד. דער טעקסט פֿונעם רופֿצעטל חזרט איבער דעם דײַטשישן אַפּעל פֿון 1941, וואָס האָט געהייסן אַלע ייִדן פֿון קיִעוו צו מעלדן זיך פֿאַר דער מאַסן־צעשיסונג אין באַבי יאַר.
די סיטואַציע אין דער פּיעסע האָט אויסגעזען ווי אַ מין "סאָציאַל־וויסנשאַפֿטלעכער" עקספּערימענט׃ וואָס וועלן טאָן די סאָוועטישע בירגער פֿון אַ גאַנץ יאָר, ווען יעדער איינער פֿון זיי באַקומט אַזאַ רופֿצעטל, וואָס איז אַדרעסירט צו אים ווי אַ מיטגליד פֿון אַ געוויסער גרופּע׃ איינער אַ "גבֿיר", אַן אַנדערער אַ "כאַבאַרניק", אַ דריטער אַ "נואף", און, אַוודאי, איינער אויך אַ "זשיד". אַזוי ווערט יעדער איינער געשטעלט אין אַ פּאָזיציע פֿון אַ "ייִד".

אין חודש אָקטאָבער איז אין בית־שלום־עליכם, תּל־אָבֿיבֿ, פֿאָרגעקומען אַן אָוונט געווידמעט דעם 85סטן געבורטסטאָג פֿון דער לעגענדאַרער ייִדישער זינגערין נחמה ליפֿשיץ. די אָרטיקע פּרעסע וועט די געשעעניש אַוודאי פּאַסיק באַשרײַבן.
איך וויל דערציילן וועגן עטלעכע עפּיזאָדן פֿון נחמהס קינסטלערישער טעטיקייט, וואָס איך אַליין האָב אָבסערווירט. אָבער, קודם־כּל — אַ קורצער אַרײַנפֿיר.
נאָך דער צווייטער וועלט-מלחמה און נאָך די רדיפֿות און גזרות קעגן ייִדן אין דעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד (“דער קאָסמאָפּאָליטיזם", דער מאָרד פֿון מיכאָעלס, “דער דאָקטוירים־ענין", די פֿאַרניכטונג פֿון דער ייִדישער קולטור און ייִדישע שעפֿער), איז אין יענעם לאַנד נישט געבליבן קיין זכר פֿון אַ ייִדיש נאַציאָנאַל פֿײַערל.
און אָט, אין די 1950ער יאָרן קומט אין מאָסקווע פֿאָר אַן אַלפֿאַרבאַנדישער קאָנקורס פֿון זינגער, און די יונגע זינגערין פֿון ווילנע נחמה ליפֿשיץ איז צווישן די געווינערס און דווקא מיט אַ ייִדיש ליד, געזונגען אויף מאַמע־לשון...
וואַס זשע ווייטער? מיט איר זעלטענעם קול, אַרטיסטישער אויספֿירונג וואָלט זי געקאָנט עפֿענען גרויסע פּרעסטיזשפֿולע זאַלן. אָבער נחמה האָט זיך פֿאַרעקשנט צו זינגען בלויז אויף ייִדיש. מיט גרויסע שוועריקייטן האָט זיך איר אײַנגעגעבן אַרויסצובאַקומען קאָנצערטן ווי אַ “גאַסט-זינגערן". אזוי, למשל, אין מאָסקווע, מיט אַ ייִדישער באַפֿעלקערונג פֿון עטלעכע הונדערט טויזנט דורשטיקע צו אַ יידיש וואָרט און ניגון צוהערער, דערלויבט מען איר געציילטע קאנצערטן אַ יאָר. דאָס זעלבע אין אַנדערע שטעט פֿונעם ריזיקן ראַטן־פֿאַרבאַנד; דערצו נאָך ווערט יעדע פּראָגראַם שטרענג צענזורירט, ס’זאָל זיך, חלילה, נישט אַרײַנכאַפּן אַ “פֿאַלשער קלאַנג" קעגן דער מלוכה.
אין אַזעלכע באַדינגונגען טרעט נחמה ארויס, זינגט לידער פֿון דעם קלאַסישן ייִדישן רעפּערטואַר און נײַע לידער, אָנגעשריבן ספּעציעל פֿאַר איר. זי טראָגט מיט איר געזאַגט אַן אָנזאָג צו אירע צוהערער: “ראַטעוועט ייִדיש! ראַטעוועט ייִדישקייט! ראַטעוועט זיך פֿון שטילשווײַגעניש"! בלײַבט ייִדן...
נחמה טוט עס מיט דעם שײַן און גלאַנץ פֿון אירע אויגן, מיט דער מימיק, מיט די אינטאָנאַציעס און אַקצענטן פֿון דעם קול, מיט די באַרימטע באַוועגונּגען פֿון אירע הענט און זשעסטן.

אַן אויסדרוק פֿון אָנערקענונג, ליבשאַפֿט און רעספּעקט צום מענטש און וועגווײַזער מרדכי דוניץ איז געווען די פֿאַראַכטאָגיקע באַגעגעניש אין זאַל פֿון דער ייִדישער קולטור־געזעלשאַפֿט. וווּ דען אויב נישט טאַקע דאָרט געפֿינט זיך דאָס צוגעפּאַסטע אָרט צו פֿײַערן מרדכי דוניצעס יום־טובֿ? דאָרט וווּ ער האַלט אויף מיט אַלע כּוחות שוין קרובֿ צו 30 יאָר דאָס פֿײַערל פֿון ייִדיש אין ירושלים, דאָרט, וווּ אויב ייִדיש האָט אַן אַדרעס אין דער ישׂראלדיקער הויפּטשטאָט איז עס זיכער אויף דער ירושלימער שלום־עליכם־גאַס.
איבערראַשט מער פֿון אַלע איבער די לויבווערטער איז געווען דער בעל־שׂימחה אַליין. ער איז געזעסן אַ שווײַגנדיקער, ווי אין אַ פֿאַרלעגנהייט, זיך צוגעקוקט פֿאַרוווּנדעט אויפֿן גרויסן עולם וואָס איז געקומען אים אָפּגעבן כּבֿוד ווי נישט גלייבנדיק: און דאָס אַלץ איז פֿאַר מיר?
יאָ דוניץ, פֿאַר דיר. פֿאַר דײַן איבערגעגעבנקייט, פֿאַר האָבן געווידמעט אַ וועלט און מער פֿאַרן ייִדיש, פֿאַר דײַנע שלאָפֿלאָזע נעכט טראַכטנדיק, וואָס נאָך קען געטאָן ווערן און איך האָב עס נאָך נישט געטאָן?
די ייִדישע קולטור־געזעלשאַפֿט איז זיכער די קרוין־דערגרייכונג פֿון זײַן געזעלשאַפֿטלעכער טעטיקייט. דאָרטן פֿאַרווירקלעכט ער פֿאַר די לעצטע 28 יאָר זײַנע השׂגות וועגן וואָס פֿאַר אַ ראָלע דאַרף אויספֿירן דער דאָזיקער אַנשטאַלט לטובֿת דער ייִדיש־רעדנדיקער באַפֿעלקערונג פֿון ירושלים וואָס וויל זיך אויסלעבן קולטורעל אין זײַן שפּראַך. דאָרטן קען געפֿינען יעדע וואָך דער געוויינלעכער אַרײַנגייער רעפֿעראַטן אויף קולטור־טעמעס אויף ייִדיש ווי אויך פֿאַרשיידענע קינסטלערישע אונטערנעמונגען.
די אויטאָביאָגראַפֿישע שטריכן זײַנע האַלט דוניץ נישט בסוד, ער פּראָקלאַמירט זיי אָבער נישט אויף אַלע ווינטן, כאָטש ער האָט שוין עפּעס אויפֿגעטאָן אין זײַן לעבן און האָט דווקא יאָ וואָס צו דערציילן. טאָ ווי אַזוי קען מען דערגיין פּרטים פֿון זײַן לעבנס־געשיכטע? גאַנץ פּשוט: מ׳גייט אַרײַן אין "גוגל", דאָרט איז אַלץ רעגיסטרירט, מ׳דאַרף עס בלויז נעמען.

אין די 1970—1980ער יאָרן פֿונעם פֿאָריקן יאָרהונדערט האָט זיך אין דער ייִדישער קולטור־געשיכטע פֿונאַנדערגעוויקלט אַ פֿענאָמענאַלע דערשײַנונג, וואָס איז נאָך ביז איצט ניט גענוג אָפּגעשאַצט געוואָרן, דהײַנו: אויף די רחבֿותן פֿונעם געוועזענעם ראַטן־פֿאַרבאַנד האָבן זיך דאָ און דאָרט באַוויזן יונגע מענטשן, וואָס האָבן געזוכט זייער נאַציאָנאַלן און שעפֿערישן אויסדרוק אין דער ייִדישער ליטעראַרישער יצירה. פֿענאָמענאַל איז די דאָזיקע דערשײַנונג דערפֿאַר, ווײַל זי איז אויפֿגעקומען אומדערוואַרט, נאָך צענדליקער יאָרן פֿון אַ פֿולשטענדיקן מידבר אינעם ייִדישן לעבן, נאָכן גרויסן קולטור־פּאָגראָם פֿון די 1940—1950ער יאָרן, נאָכן שליסן אַלע ייִדישע קולטור־ און בילדונגס־אַנשטאַלטן, ווען אין ס׳רובֿ פּלעצער האָט מען אין משך פֿון צענדליקער יאָרן ניט געזען קיין ייִדישן אות פֿאַר די אויגן, ניט געהערט קיין ייִדיש וואָרט און נאָר בשתּיקה געקענט חלומען וועגן וועלכן ניט איז ייִדישן לעבן.
צווישן די ערשטע און ווירדיקסטע פֿאָרשטייער פֿון דער דאָזיקער יונגער גרופּע איז געווען משה לעמסטער — אַ באַגאַבטער פּאָעט, פּובליציסט, פֿאָרשער און לערער. מיט 30 יאָר צוריק, אינעם 8טן נומער פֿונעם מאָסקווער זשורנאַל "סאָוועטיש היימלאַנד" איז אָפּגעדרוקט געוואָרן זײַן ערשטער קראַנץ לידער. זינט דאַן האָט משה לעמסטער אַדורכגעמאַכט אַ לאַנגן און פֿרוכטבאַרן וועג אין דער ייִדישער שעפֿערישקייט: געווען איינער פֿון די סאַמע טעטיקסטע עסקנים פֿון דער ייִדישער קולטור־אויפֿלעבונג אין מאָלדאַוויע, וווּ ער האָט געלעבט; געלערנט זיך אין דער גרופּע פֿאַר אויסשולן ייִדיש־ליטעראַטן בײַם מלוכישן ליטעראַרטור־אינסטיטוט אין מאָסקווע; געמאַכט אַ דאָקטאָראַט בײַם קעשענעווער אוניווערסיטעט (זײַן דאָקטאָר־דיסערטאַציע איז געווידמעט דעם באַקאַנטן ייִדישן משלים־שרײַבער און פּעדאַגאָג אליעזר שטיינבאַרג). עולה געווען קיין ישׂראל, האָט לעמסטער געאַרבעט אינעם פּראָיעקט פֿון קאַטאַלאָגיזירן די ייִדישע פּרעסע בײַם העברעיִשן אוניווערסיטעט אין ירושלים, אונטערריכטט אין אַ נעץ ייִדיש־קורסן פֿאַר די עולים פֿונעם געוועזענעם ראַטן־פֿאַרבאַנד און איז גאַנץ טעטיק אין דעם ייִדישן ליטעראַרישן לעבן; זײַנע אַרטיקלען קאָן מען רעגולער געפֿינען אין "פֿאָרווערטס".

דער בריוון־אויסטויש צווישן חנה אַרענדט און לעני יחיל, אַ באַקאַנטער ישׂראלדיקער היסטאָריקערין פֿונעם חורבן, וואָס איז לעצנטס דערשינען אין דרוק (יד־ישם שטודיעס, 2, 2009), איז אַ שפּאַנענדיקער דאָקומענט פֿון דער צײַט אַרום אײַכמאַנס מישפּט. די בריוו באַרירן ענינים, וואָס זײַנען געווען אַקטועל דעמאָלט און בלײַבן אַקטועל איצט. אַרענדט און יחיל האָבן זיך באַקענט און געוואָרן פֿרײַנד אין ירושלים, און דערנאָך האָבן זיי זיך איבערגעשריבן אין משך פֿון אַ פּאָר יאָר. אָבער די אידעיִשע חילוקי־דעות זײַנען געוואָרן צו שאַרף, און זייער פֿרײַנדשאַפֿט און קאָרעספּאָנדענץ איז געקומען צום סוף.
אַרענדט און יחיל האָבן אויסגעלייגט זייערע פּאָזיציעס אין די סאַמע ערשטע בריוו. יחיל שרײַבט פֿון ירושלים׃ "די ייִדישע מלוכה אין איר איצטיקער פֿאָרם איז אויסגעוואַקסן פֿון דער רעאַלטיטעט פֿונעם ייִדישן פֿאָלק, וואָס האָט זיך אַנטוויקלט היסטאָריש". זי האָט געהאַלטן, אַז אַ פּרוּוו אָפּצורײַסן מדינת־ישׂראל פֿון אירע היסטאָרישע "וואָרצלען" וואָלט גורם געווען אַ "קאַטאַסטראָפֿע", אַפֿילו ווען מען טוט עס לשם אַלמענטשלעכע פּרינציפּן פֿון רעכט און יושר.
אָבער אַרענדט באַהאַנדלט די דאָזיקע פֿראַגע דווקא פֿונעם אַלגעמיין־פֿילאָסאָפֿישן שטאַנדפּונקט. זי צווייפֿלט, צי די ישׂראלים זײַנען בכּוח צו האַלטן זיך בײַ די היסטאָרישע ייִדישע וואָרצלען ביז אַ נײַער מין "עצמדיקייט" וועט זיך אויספֿורעמען פֿון דער "ווירקלעכקייט פֿון זייער לאַנד און פֿונעם אויפֿקום פֿונעם פֿאָלק". זי האָט אַפֿילו פֿאַרגליכן די "אמונה אינעם ייִדישן פֿאָלק" מיט עבֿודה־זרה, וואָס ייִדן האָבן מיטגעבראַכט פֿון מצרים. אין תּוך גענומען קומט אויף די קשיא, וואָס בלײַבט עד־היום דער עיקר פֿון אַלע וויכּוחים אַרום ישׂראל; וואָס איז וויכטיקער פֿאַר מדינת־ישׂראל׃ דער ייִדישער מהות אָדער דער אַלגעמיינער דעמאָקראַטישער פּרינציפּ?

נאָכן איבערלייענען משה לעמסטערס אַרטיקעלע "צוויי געטאָס — צוויי גורלות" וועגן אַבֿרהם סוצקעווערן און יעקבֿ פֿרידמאַנען ("פֿאָרווערטס" פֿון סעפּטעמבער 14—20), האָב איך זיך שטאַרק דערפֿרייט וואָס זײַן שמועס איז געווען אַרום סײַ גאָר וויכטיקע שרײַבער און פּאָעטן ווי אַבֿרהם סוצקעווער, און סײַ וועגן דעם פֿאַרשוויגענעם פּאָעט און פּראָזאַיִקער יעקבֿ פֿרידמאַן וואָס געפֿינט זיך הײַנט צו טאָג צווישן די אומבאַקאַנטע רעטענישן אין די ייִדיש־ליטעראַרישע שפּײַכלער.
מיט אַ פּאָר יאָר צוריק האָב איך באַשלאָסן צו געבן אַ קורס אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט טאַקע געווידמעט די ייִדישע שרײַבער און פּאָעטן וואָס זײַנען ווייניק באַקאַנט דעם ייִדישן עולם לייענער אין אונדזערע קרײַזן, שוין אָפּגערעדט פֿון די סטודענטן. איך האָב אומישנע דערמאָנט אַ פּאָר פֿון אונדזערע ייִדישע פּראָפֿעסאָרן אין אונדזער אָפּטיילונג, אַז איך גרייט זיך צו געבן אַ קורס וואָס האָט צו טאָן מיט ייִדישע שרײַבער און דיכטער וואָס גייען פֿאַרלוירן צווישן די קלאַסיקער.
האָבן זיי מיר דערלאַנגט אַ לאַנגווײַליקן בליק און זיך אָפּגערופֿן:
"דו מיינסט מסתּמא מענדעלען, שלום־עליכמען און פּרצן."
"ניין!" האָב איך זיך אָפּגערופֿן, "איך מיין די פֿאַרנאַכלעסיקטע ליטעראַטן."
"פֿאַראַן אַזוינס בײַ אונדז?" — האָבן זיי מיך אָנגעקוקט מיט קעלבערנע אויגן. אַ שאלה אויף אַ מעשׂה צי ס׳איז פֿאַראַן. דאָ רעדט זיך וועגן אַ פּלעיאַדע פֿון ליטעראַרישע קינסטלער, און צווישן זיי יעקבֿ פֿרידמאַן, אַבֿרהם קאַרפּינאָוויטש, מה־יפֿית, משה נאַדיר, לעאָן קאָברין, יאָסל קאָטלער, אליעזר שטיינבאַרג, אורי־צבֿי גרינבערג, אַבֿיעזר בורשטיין, יאַנקל יאַקיר, חיים גרינבערג, מאיר חרץ, שיקע דריז, שוין אָפּגערעדט פֿון איציק מאַנגערן, יעקבֿ גלאַטשטיינען, קאַדיע מאָלאָדאָווסקי, יוסף קערלערן, און זיי אַלע באַשײַנען אונדזער ליטעראַרישן אָלימפּ."

מיר דאַכט זיך, אַז שוין אין דעם נאָמען אַליין ליגט דער תּמצית פֿון זײַן פּערזענלעכקייט — נישט געקוקט דערויף, וואָס דער נאָמען איז אַ קורצער, בעת דער בעל־הנאָמען איז געווען אַ "לאַנגער", דהײַנו — הויך און פֿעסט געבויט, און אַפֿילו, לפּחות אין די ייִנגערע יאָרן, אַ שלאַנקע פֿיגור. און אפֿשר פּשוט דערפֿאַר, ווײַל דער נאָמען איז דאָך דער סאַמע נאָענטסטער לעבנס־באַגלייטער, מ׳קען אים נישט אָפּטיילן פֿון דעם מענטש: ער איז, מ׳קען זאָגן, זײַן "רעפּרעזענטאַנט", זײַן וויזיט־קאַרטע — זײַן אינטימע אידענטיטעט, אַפֿילו זײַן כאַראַקטעריסטיק. נאָך מער: דער נאָמען איז די אידעע, די אייביקייט פֿון דער פּערזענלעכקייט — אין קעגנזאַץ צו דעם שטערבלעכן גוף…
אָבער ווען איך וועק אויף אין מײַן באַוווּסטזײַן און אין מײַן זכּרון דעם נאָמען "באָנאָ", דערשײַנט ער אין דעם דמיון מײַנעם ווי אַ מין געפֿלעכט פֿון שטיפֿערישן לײַכטזין מיט געווויגענער שׂכלדיקער ערנסטקייט, אַ געפֿלעכט פֿון לײַכטער הימל־פֿלאַטערנדיקער, באַפֿליגלט־שוועבנדיקער נאָנשאַלאַנטישקייט — מיט געזעצטער ערדיש־רעאַליסטישער פּראַקטישקייט, וואָס מען רופֿט עס, אויפֿן הײַנטיקן באַנאַלן לשון: פּראַגמאַטיזם…
ער איז בשום אופֿן נישט געווען קיין אָפּאָרטוניסט, ווי דאָס געשעט זייער אָפֿט מיט פּראַגמאַטיקער. ער איז אָבער נישט ווייניקער פֿון זײַן פּראַגמאַטיזם — געווען אַ טרוימער, אַן אידעאַליסט. ער איז געווען, אַלזאָ, סײַ אַן אידעאַליסט און סײַ אַ פּראַגמאַטיקער אין זײַן פּערזענלעכקייט און ווי אַזעלכן, יעדנפֿאַלס, זע איך אים פֿאַר זיך פֿון זינט איך האָב אים באַקענט נאָך מײַן צוריקקומען קיין פּוילן פֿון דער מלחמה־פֿאַרשיקונג און פּליטים־וואָגל אין סאָוויעטישן מיזרח. ער, דאַקעגן, האָט שוין פֿאַר דעם געהאַט זיך צוריקגעקערט פֿון מערבֿ, פֿון די היטלערישע פּײַן־ און אומקום־לאַגערן, וווּ ער האָט מיט אַ יאָר פֿריִער געהאַט אויפֿגענומען די באַפֿרײַונג.

פֿאַרן קריטיקער איז אַוודאי אַן אומגליק צו רעצענזירן אַ גוטע פּיעסע. די גאַנצע איראָניע, וואָס קומט אים צו נוץ ווען ער לאַכט אָפּ פֿון שונדישע און שלימזלדיקע פֿאָרשטעלונגען, וועלן אים דאָ ניט העלפֿן. ער קען ניט קומען מיט טענות וועגן דעם וואָס טויג ניט, אָדער מיט עצות, ווי אַזוי ער, דער קריטיקער, וואָלט עס געמאַכט, פֿאַרשטייט זיך, אַ סך בעסער. וועגן דעם מצבֿ פֿונעם הײַנטיקן טעאַטער אָדער פֿון דער אַלגעמיינער קולטור קען ער זיך אויך ניט באַקלאָגן. איז וואָס זאָל ער טאָן, חוץ דעם זיצן נעבעך מיט אַראָפּגעלאָזטע הענט און שווײַגן?
ניין, אַזוי קען ניט זײַן. אַז דער קריטיקער זעט עפּעס גוטס, דאַרף ער מודה זײַן דעם גאַנצן אמת און זאָגן אָפֿן פֿאַר אַלעמען פּשוט: ס׳איז טאַקע גוט. און שוין! מער ווילט זיך ניט שרײַבן. ער קען שוין אַריבערגיין אויף אַן אַנדער טעמע.
אָבער עס מאַכט זיך אַ מאָל, אַז ער זעט עפּעס וואָס איז ניט סתּם גוט, נאָר זייער, זייער גוט, ממש אַן אויסנאַם, וואָס אַזוינס האָט ער נאָך קיין מאָל אין זײַן לעבן ניט געזען. אין דעם פֿאַל האָט ער ווידער מזל, ווײַל וועגן אַזאַ פּיעסע איז יאָ דאָ וואָס צו זאָגן. און אַזאַ פּיעסע איז "זכרונות פֿון אַ פֿאַרלוירענעם פּאָעט: דאָס לעבן און שאַפֿן פֿון איציק מאַנגער", געשריבן פֿון מרים האָפֿמאַן, וואָס אַבֿי האָפֿמאַן האָט געשפּילט פֿיר מאָל, פֿונעם 9טן ביזן 12טן סעפּטעמבער, בײַ דער "פֿאָלקסבינע".
איציק מאַנגער איז כּידוע ניט געווען קיין גרויסער צדיק. דערפֿאַר אָבער שטעלט מיט זיך פֿאָר זײַן לעבן און שאַפֿן אַן אינטערעסאַנטן מאַטעריאַל פֿאַר דער בינע. דאָס בילד אַליין איז געשמאַק איבערצודערציילן: אַ גרויסער שרײַבער טענהט זיך אויס מיט גאָט און מיט זיך אַליין, טרינקט דערבײַ אויס אַ פֿלעשל ווײַן, און זינגט פֿאַרן עולם וועגן זײַנע אַוואַנטורעס. אָבער אַ בילד אַליין איז ניט גענוג אין טעאַטער, עס ווענדט זיך אינעם שפּילן און זינגען. אַבֿי האָפֿמאַן טוט אָן די ראָלע פֿון מאַנגער ווי אַ זײַדענע הענטשקע, זי פּאַסט אים זייער. ער ווייסט תּמיד די גרענעץ צווישן שפּילן און ליצנות, אַפֿילו ווען ער שפּילט אַ שיכּור. דער עולם פֿאַרלירט קיין מאָל ניט די עמאָציאָנעלע פֿאַרבינדונג און פֿילט מיט די גאַנצע צײַט.

ס’רובֿ ייִדישע שרײַבער קען מען צורעכענען צו צוויי קאַטעגאָריעס: פֿאַרגעסענע און אין גאַנצן פֿאַרגעסענע. שמואל-ניסן גאָדינער (1892–1942) געהערט, צום באַדויערן און גאָר ניט באַרעכטיקט, צו דער צווייטער גרופּע. זײַן “צרה" איז, אַז ער איז געפֿאַלן אויף דער מלחמה. איך רוף עס אָן מיטן וואָרט “צרה", מיינענדיק דערמיט אַזאַ פּאַראַדאָקס: גאָדינערס ווערק וואָלטן בלי-ספֿק געהאַט אַ בעסערן שאַנס צו ווערן איבערגעדרוקט און איבערגעזעצט, אויב ער וואָלט אומגעבראַכט געוואָרן בעת די סטאַליניסטישע גזירות. אַזאַ האָט זיך שוין אײַנגעשטעלט די לאָגיק פֿון דעם פּראָצעס פֿון פֿאַראייביקן: די קרבנות פֿון סטאַליניזם זײַנען פֿאַררעכנט געוואָרן אין דער “ערשטער קאַטעגאָריע" סאָוועטישע ייִדישע מחברים.
אין 1941, ווען גאָדינער איז פֿרײַוויליק אַוועק זיך שלאָגן מיט די דײַטשן, האָט ער געקענט זיך האַלטן פֿאַר אַ דערפֿאַרענעם זעלנער. אַ שינעל האָט ער דאָך אין זײַן יוגנט געטראָגן אין משך פֿון כּמעט אַ יאָרצענדליק. צום אַלעם ערשטן, האָט ער זינט 1912 געדינט אין דער רוסישער אַרמיי, זיך באַטייליקט אין שלאַכטן פֿון דער ערשטער וועלט-מלחמה, און דערנאָך איז ער געווען אין דער רויטער אַרמיי בעתן בירגערקריג. צו סאָציאַליסטישע אידעען האָט ער זיך צוגעכאַפּט נאָך ייִנגלווײַז, געווען איינער פֿון די גרינדער פֿונעם “קליינעם בונד" — די יוגנט-אָרגאַניזאַציע פֿון דעם “דערוואַקסענעם" בונד.
אין די 1920ער יאָרן האָבן די סאָוועטישע ייִדישע ליטעראַטור-קריטיקער זיך מיט גאָדינערן ממש אַרומגעטראָגן. זײַן פּראָזע האָט געהאָלפֿן אַרויסצוגיין פֿונעם קריזיס פֿון די ערשטע יאָרן נאָך דער רעוואָלוציע, ווען פּאָעזיע האָט דאָמינירט אין סאָוועטיש-ייִדישע ליטעראַרישע קרײַזן. דערצו נאָך האָט גאָדינער געשריבן ניט אַבי וועלכע פּראָזע, נאָר דווקא זייער אַ געראָטענע. ס’איז זייער גרינג זיך אין דעם איבערצוצײַגן — לייענט איבער די דערציילונגען, וואָס זײַנען אַרײַן אין דעם זאַמלבוך “פֿיגורן אויפֿן ראַנד", בפֿרט נאָך, אַז דאָס דאָזיקע בוך איז צוטריטלעך אין אינטערנעץ:
http://www.archive.org/details/nybc210657.
איך האָב זייער ליב די דערציילונג “אַ שקלאָווער לבֿנה אויף אַרבאַט".

(צום דרײַסיקסטן יאָרצײַט פֿון זײַן פּטירה)

וואָלט געווען בײַם באַרג סיני אַ רעקאָרדיר-אַפּאַראַט, וואָלטן מיר הײַנט געקענט זיך צוהערן צו די דונערן און בליצן, און אפֿשר אַפֿילו צו גאָטס וואָרט אַליין. אָבער, אַז מיר זײַנען זוכה אין אונדזער צײַט כּמעט צו אַ גאַנצן תּחית־המתים, און קענען זיך צוהערן צום לעבעדיקן וואָרט פֿון ייִדישע שרײַבער וואָס געפֿינען זיך שוין לאַנג אויפֿן עולם-האמת — דאַרפֿן מיר אויף דעם בענטשן ברכּת-כּהנים.
שעהען לאַנג בין איך געזעסן צוגעשמידט צו אַן אָדיאָ-אַפּאַראַט און זיך צוגעהערט מיט גרויס הנאה און נײַגער צום ליטווישן ייִדיש פֿון מײַן באָבע חווה-לאה און מײַן מאַמען אין מויל פֿון חיים גראַדען. זײַן ווילנער אייגנאַרטיקער ייִדיש איז מיט קליינע ענדערונגען געווען מײַן באָבעס שטייבצער און מײַן מאַמעס פּינסקער לשון.
ביז הײַנט פֿעלט אין דער אָפּשאַצונג פֿון חיים גראַדעס ליטעראַרישער ירושה, אַ גרינטלעכער אַנאַליז פֿון גראַדעס לעבעדיקן וואָרט, ווי אַ רעדנער און לעקטאָר וועגן ייִדישער ליטעראַטור, ייִדישער קולטור און ייִדישער רעטאָריק. עס פֿעלט אַ באַשרײַבונג פֿון זײַן אינטאָנאַציע, סטיל, און פּסיכאָלאָגישן חן — ווי נאָר גראַדע איז עס געווען מסוגל אויסצודריקן ברשות-הרבים און בעל-פּה — ס’הייסט, מינדלעך, טעאַטראַליש און הומאָריסטיש אַפֿילו.
ווי אַ רעדנער און לעקטאָר אין אוניווערסיטעטן און ייִדישע אינסטיטוציעס, ביבליאָטעקן און צוזאַמענטרעפֿן פֿון ווילנער און סתּם ייִדן, האָט גראַדע פֿאַרפֿיקסירט און פֿאַראייביקט דעם ליטווישן ייִדיש, מיטן צוגאָב פֿון זײַן אייגענעם אייגנאַרטיקן סטיל, אינהאַלט, שעפֿערישקייט און רעאַליסטישן צוגאַנג צו די פּראָבלעמען פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור, מאָדערנער ייִדישער אידענטיטעט און ייִדישער קולטור-געשיכטע — באַשרײַבנדיק אין וואָרט און קלאַנג אויף זײַן ליטווישן ייִדיש דאָס ייִדישע לעבן פֿון דעם לערנער און בן-תּורה ביז צום עם-האָרץ און דעם המון.

כ׳וועל אָנהייבן פֿון די שורות:
איצט שלאָפֿן די פֿידלען פֿאַרפֿרוירן אין שניי,
כאָטש דער ניגון איז נאָך וואַרעם
און ריזלט ווי בלוט אין זיי…
צי ווייסטו, טײַערער לייענער, ווער ס׳האָט אָנגעשריבן די דאָזיקע שורות? צי געדענקט איר, ליבהאָבער פֿון די "פּערל פֿון דער ייִדישער פּאָעזיע" די שורות:
אין טונקלעניש פֿון צימער האָט מײַן טיש געכליפּעט:
— העלף! איך וויל ווערן צוריק אַ בוים.
צי נאָך אַ סטראָפֿע:
איצט בין איך אַ קריגל מיט קוואַלנדיקן ווײַן.
ס׳האָט גאָט די זיסטע טרויבן אויסגעקוועטשט
און געגאָסן זיי אין מיר אַרײַן.
דאָס קריגל קערט זיך אום צו ליים.
און דער ווײַן —
צו גאָט אַהיים.
כ׳האָב זיך פֿאַרליבט אין יעקבֿ פֿרידמאַנס לידער, וועלכע איך ברענג העכער צופֿירן, נאָך אין קעשענעוו, איבערלייענענדיק זײַן ביכל: "די לעגענדע נח גרין", וואָס איז דערשינען אין 1960 אין ניו־יאָרק. דאָס ביכל האָט מיר געגעבן צו לייענען יחיאל שרײַבמאַן, וועלכער האָט זייער הויך געשאַצט יעקבֿ פֿרידמאַנס שאַפֿונג.

אינעם גרויסן עולם־הפּאָעזיע, איז דער ייִדישער פּאָעטישער אוניווערס, בלי־שום־ספֿק, איינער פֿון די רײַכסטע און שענסטע. זייער ווייניק מענטשן ווייסן הײַנט, צום באַדויערן, אַז אַזאַ אוניווערס עקזיסטירט בכלל; נאָך ווייניקער זענען מסוגל צו געפֿינען אַ וועג אַהין, און בלויז אייניקע האָבן די ריכטיקע שליסלען צו די טורעמס און שלעסער פֿון דער דאָזיקער ברייטער וועלט.
אַזוי וואָלט, מעגלעך, געקאָנט זיך אויסדריקן הײַנט דער גרויסער ייִדישער פּאָעט אַהרן צייטלין — אַ גאָר וויכטיקע און אָריגינעלע טורעם־פֿיגור אין דער ייִדישער פּאָעזיע, און סתּם אַ גרויסער דיכטער פֿון אַ וועלט־מאַסשטאַב. ד״ר מאָריס פֿײַערשטיין, אַ פֿאָרשער פֿון חסידות און השׂכּלה, האָט אַרויסגעגעבן אינעם יאָר 2007 אַ באַנד פֿון אַהרן צײַטלינס אויסגעקליבענע ווערק אויף ענגליש, וואָס הייסט "לידער פֿונעם חורבן און לידער פֿון אמונה". אַזוי ווי דער שטייגער איז מיט ס׳רובֿ ענגלישע איבערזעצונגען פֿון וועלט־פּאָעזיע, גיט נישט איבער פֿײַערשטיינס בוך דעם ריטמישן טעם און גראַמען פֿונעם אָריגינאַל; דערצו נאָך, כּדי אָפּצושאַצן, ווי געהעריק, צײַטלינס פּאָעזיע, מוזן מען זײַן באַקאַנט מיט דער וועלט פֿון קבלה און חסידות.
צייטלין איז, צום מערסטן, באַקאַנט אין שײַכות מיטן חורבן. ער איז געבוירן געוואָרן אין 1898 און געבליבן אין פּוילן ביזן סאַמע חורבן. צום גליק, האָט ער באַזוכט ניו־יאָרק אין זומער 1939. בײַם אָנהייב, איז ער אָנגעקומען קיין אַמעריקע מיט אַ צײַטווײַליקער וויזיט־וויזע און האָט זיך נישט געקליבן צו עמיגרירן. צייטלינען האָט זיך אײַנגעגעבן צו אַנטלויפֿן קיין קובע; אַ דאַנק דעם, האָט ער איבערגעלעבט דעם חורבן. די קובאַנער קולטור — למשל, די אוראַלטע אַפֿריקאַנער טענץ — האָבן איבערגעלאָזט אויף אים אַ מערקווירדיקע השפּעה.