"עסט געזונטערהייט!"
קאַרטאָפֿל־קוגל און פּאַטלעזשאַן־סאַלאַט
אַ קאָך־פּראָגראַם פֿון געשמאַקע מאַכלים אויף ייִדיש מיט ענגלישע אונטערקעפּלעך
מיט שׂרה־רחל שעכטער און איוו יאַכנאָוויץ
— פֿילמירט אויף דער "ייִדיש־וואָך"

Eat In Good Health!
Potato Kugel and Eggplant Salad (Part 2)
A Cooking Show in Yiddish with English subtitles
with Rukhl Schaechter and Eve Jochnowitz

(אײַנדרוקן פֿון דער 28סטער יערלעכער אינטערנאַציאָנאַלער קאָנפֿערענץ פֿון ישׂראל-לימודים אין חיפֿהער אוניווערסיטעט)

אַנטעקגן דעם אַלגעמיינעם היינטיקן פֿינאַנציעלן קריזיס אין ס'רובֿ אַקאַדעמישע אַנשטאַלטן, זעט אויס דאָס פֿעלד פֿון אַקאַדעמישע ישׂראל-לימודים (Israel Studies בלע״ז) ווי אַ בליִענדיק פֿעלד. נישט ווייניקער פֿון 560 רעפֿעראַטן אויף איבער 120 סעסיעס זענען אָפּגעהאַלטן געוואָרן בײַם חיפֿהער אוניווערסיטעט במשך פֿון דער דרײַ־טאָגעדיקער קאָנפֿערענץ פֿון ישׂראל-לימודים, וואָס איז פֿאָרגעקומען פֿונעם 25סטן ביז דעם 27סטן יוני. דער טיטל פֿון דער הײַיאָריקער קאָנפֿערענץ איז געווען "מולטיקולטורעלע ישׂראל אין אַ גלאָבאַלער פּערספּעקטיוו: צווישן איין געזעלשאַפֿט און אַ סך געזעלשאַפֿטן".
די הערשנדיקע שפּראַך פֿון דער גאַנצער אונטערנעמונג איז געווען ענגליש. דער פֿאַקט, אַז די פֿאָרשער זאַמלען זיך צונויף אין ישׂראל, צו האַלטן רעדעס מכּוח דער טעמע מדינת-ישׂראל, און זיי קומט אויס צו רעדן בלויז אויף ענגליש, איז דווקא נישט קיין נײַע דערשײַנונג. אַזוי גייט עס שוין אָן יאָרן לאַנג און דאָס זענען די סטאַנדאַרטן פֿון אינטערנאַציאָנאַלע קאָנפֿערענצן איבער דער וועלט, צי מע האָט עס ליב יאָ, צי נישט.
אָבער פֿאָרט האָט די דאָזיקע לינגוויסטישע ווירקלעכקייט אַרויסגערופֿן אַ פּראָטעסט מצד געוויסע באַטייליקטע, און זיי האָבן אַפֿילו געפֿירט אַ קליינטשיקע שפּראַך-מלחמה איבער דעם. דאָס איז געשען בשעת פּראָפֿעסאָר זהר שׁבֿיט פֿון תּל-אָבֿיבֿער אוניווערסיטעט האָט זיך אײַנגעשפּאַרט צו רעדן אויף העברעיִש פֿאַר אַלע באַטייליקטע, הגם קיין "גלײַכצײַטיקע איבערזעצונג" איז נישט געווען בנימצא.

"זומער, זומער"

אַ מאָל האָט געשפּרודלט די ייִדישע ליטעראַטור אינעם מיטל־מערבֿדיקן טייל פֿון די פֿאַראייניקטע שטאַטן. אין דעטרויט, שיקאַגע, מילוואָקי האָבן פּאָעטן און פּראָזע־שרײַבער בײַגעשטײַערט צו דער ייִדישער קולטור און אַרויסגעגעבן זשורנאַלן, יאָרביכער, אַנטאָלאָגיעס פֿון זייערע ווערק. בײַ דער "ייִדישער קולטור־געזעלשאַפֿט", די ערשטע לאַנדישע ייִדישע קולטור־אָרגאַניזאַציע אין אַמעריקע, איז דער "מיטל־מערבֿ־ראַיאָן" געוואָרן דער אַקטיווסטער צווײַג. די "פּערהיפֿט" טעאַטער־טרופּע אין מילוואָקי האָט געשפּילט 50 יאָר, 1921 ביז 1971. הײַנט פֿאַרטרעט די ייִדישע ליטעראַטור אין דעם ראַיאָן בלויז איין מענטש — דער דיכטער באָריס קאַרלאָוו אין בלומינגטאָן, אינדיאַנאַ.

די פֿראַגע, צי סטאַלין האָט געהאַט אין זינען אַרויסצושיקן די רוסישע ייִדן אין דער סיבירער וויסטעניש בלײַבט עד־היום ניט דערקלערט. פּראָפֿעסאָר גענאַדי קאָסטירטשענקאָ, דער גרעסטער רוסישער מומחה אין סטאַלינס ייִדישער פּאָליטיק, באַטאָנט אין זײַנע גרונדיקע פֿאָרשונגען, אַז ער האָט ניט געזען קיין שום אַרכיוואַלע מקורים וועגן אַזעלכע פּלענער. אין אַלע אַנדערע פֿאַלן, ווען סטאַלין האָט דורכגעפֿירט מאַסן־דעפּאָרטאַציעס פֿון גאַנצע פֿעלקער, האָט מען צוגעגרייט אַזעלכע אָפּעראַציעס מיט אַ סך התמדה, און דאָס האָט איבערגעלאָזט אַ צאָל שפּורן אין פֿאַרשידענע אַרכיוון.
קאָסטירטשענקאָ שמט מיט זײַן אַקאַדעמישער פּעדאַנטישקייט. ער באַמערקט, אַז די שײַכותדיקע דאָקומענטן קאָנען ליגן באַגראָבן אין די רוסישע אַרכיוון, וואָס בלײַבן נאָך אַלץ פֿאַרמאַכט פֿאַר פֿאָרשונג; קודם־כּל, אינעם אַרכיוו פֿון דער סאָוועטישער געהיים־פּאָליציי (עם–גע–בע), אָדער אינעם פּרעזידענטישן אַרכיוו. אָבער אַפֿילו די דאָזיקע אָפּגעהיטע פּאָזיציע האָט אַרויסגערופֿן אַ סך קריטיק מצד די ליבהאָבערישע ייִדישע היסטאָריקער, וועלכע זײַנען זיכער — דער עיקר, אויפֿן סמך פֿון פּריוואַטע זכרונות און קלאַנגען — אַז די דעפּאָרטאַציעס זײַנען שוין געווען אַ באַשלאָסענע זאַך, און בלויז סטאַלינס טויט האָט זיי אָפּגעשטעלט.

"איר שטייט הײַנט אַלע פֿאַרן אייבערשטן, פֿון אײַערע ראָשים און עלטערע, ביז אײַערע קינדער, האָלצהעקער און וואַסערשעפּער". דער נאָמען פֿון דער הײַנטיקער פּרשה — "נצבֿים" — מיינט "איר שטייט". משה רבינו האָט פֿאַרזאַמלט אַלע ייִדן, כּדי זיי אַרײַנצוברענגען אַלע צוזאַמען אין אַ קאָלעקטיווער פֿאַרבינדונג מיטן אייבערשטן.
ווי עס ווערט באַטאָנט אין די ספֿרי־חסידות, ווערן די מלאָכים באַטראַכט ווי "שטייענדיקע" באַשעפֿענישן, און די מענטשן — ווי "גייענדיקע". הגם אַ מלאך, ווי עס שטייט אין דער תּורה און ווי עס דערקלערן די חז״ל, גייט אַמאָל אַראָפּ אויסצופֿירן אַ שליחות אין עולם־הזה, אָדער גייט אַרויף נענטער צום כּסא־הכּבֿוד, קאָן מען זאָגן, אַז דאָס איז מער אַ מעכאַנישע באַוועגונג, ווי אַן עקזיסטענציעלע.
דער מענטש איז אָבער בעצם אַ דינאַמישע באַשעפֿעניש. דאָס מענטשלעכע וועזן איז אין אַ שטענדיקער עקזיסטענציעלער באַוועגונג. אַדרבה, אויב עמעצער פּרוּווט צו בלײַבן אויפֿן אָרט, וועט ער ממילא פֿאַלן. אַזוי ווי אַ פֿויגל, וואָס מוז כּסדר מאַכן מיט די פֿליגל, כּדי צו בלײַבן אין דער לופֿטן, אָדער ווי אַ פֿלאַם, וואָס עקזיסטירט דורכן פּראָצעס פֿון ברענען, מוז די מענטשלעכע עקזיסטענץ זיך כּסדר טוישן און באַוועגן. צוליב דעם, מיינט דאָס וואָרט "הלכה" אַ וועג אָדער אַ גאַנג. דער מענטשלעכער דרך צום אייבערשטן איז אַ דינאַמישער פּראָצעס.
אין דער הײַנטיקער סדרה האָט משה רבינו אָבער געזאָגט די ייִדן, אַז זיי "שטייען הײַנט פֿאַרן אייבערשטן". פֿון דער דאָזיקער פֿראַזע דרינגט אַרויס, אַז אין געוויסע צײַטן איז כּדאַי פֿאַרן מענטש זיך צו פֿירן ווי אַ "שטייענדיקער" מלאך.

אויף קבֿר־אָבֿות מיט אַ ליד בין איך געקומען...

יעדער איינער טראָגט זײַן פּעקל, איז נישט מיד געווען איבערצוחזרן מײַן טאַטע, אונדז צו לאַנגע יאָר. און איך גיב שטענדיק צו, — און יעדער איינער טראָגט אין זיך און אויף זיך דעם גורל פֿון זײַן און יענעמס פֿאָלק. נע־ונדיקעס זענען מיר געווען, נע־ונדניקעס זענען מיר געבליבן, אַפֿילו ווען מיר האָבן אַן אייגענע מדינה. אַ ייִד קען נישט אײַנזיצן אויף איין אָרט, דער גורל שטעכט אים פֿון אַלע זײַטן.
עס איז געקומען דער חודש אלול, און ס׳איז צײַט אַרויפֿגיין אויף קבֿר־אָבֿות, און אויב נישט גשמיותדיק, טאָ כאָטש רוחניותדיק, ווײַל די קבֿרים פֿון אונדזערע נאָענטסטע קרובֿים זענען צעוואָרפֿן איבער גאָר דער וועלט. ווען איך גיי אויסרעכענען און זיך דערמאָנען נאָר אין יענע קרובֿים, וועלכע איך האָב געקענט פּערזענלעך, דאַרף איך אַרומרײַזן איבער דער וועלט פֿון איין אלול אָן ביזן צווייטן, און זיך אַרײַנכאַפּן — טיף אין סיביריע, אין רומעניע, אין אוקראַיִנע, אין רוסלאַנד, אין ווײַסרוסלאַנד, אין אַרגענטינע, אין אורוגוויי, אין בראַזיל, אין דײַטשלאַנד, אין ענגלאַנד, אין אויסטראַליע, אין קאַנאַדע, אין פֿאַראייניקטע שטאַטן און אין ישׂראל. אָט אַזאַ רײַכע קבֿרים־געאָגראַפֿיע פֿאַרמאָגט מײַן משפּחה.
דאָס יאָר זענען צוגעקומען נאָך צוויי פֿרישע מצבֿות, — דעם פֿעטער זיאָמע־זלמן אין ישׂראל און דער מומע יענטע־אידע אין דײַטשישן אָפֿענבאַך. דער פֿעטער זיאָמע פֿון דער מאַמעס צד און די מומע אידע פֿון טאַטנס צד, ביידע זענען געווען אין אַ בכּבֿודיקער עלטער, ניט ווײַט פֿון הונדערט יאָר אַלט, אַ ליכטיקן גן־עדן זאָלן זיי האָבן.
מײַנע קינדער־יאָרן האָב איך פֿאַרבראַכט אין איין אַרומפֿאָרן צווישן דעם בעסאַראַבער שטעטל פֿלאָרעשט און דער צפֿון־בוקאָווינער שטאָט טשערנאָוויץ, פּאָדאָליער קריזשאָפּאָל און ווער־ווייסט־וועלכן וואַסילקאָוו, וואָס איז אַ הינטערשטאָט פֿון קיִעוו.

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

דער באָבעס מיצווה

ס׳איז געווען זאַכן, ווען די באָבע פֿלעגט מיר אויך געפֿעלן ווערן. די באָבע פֿלעגט באַזאָרגן, אַז די מאַמע זאָל קאָכן. (די קעכין איז געווען די מאַמע, נישט די באָבע.) ווי נאָר מע האָט זיך דערוווּסט, אַז אין שטעטל איז דאָ אַ קראַנקער, פֿלעגט מען עס קאָכן פֿאַר אים אַ הינדל, אַ האַלב הינדל, פֿלעגט מען שיקן אײַנגעמאַכטס, וואַרעניע פֿון אײַנגעמאַכטס פֿון קאַרשן, פֿון אײַנגעמאַכטס פֿון מאַלינעס. (עמעצער האָט געזאָלט שוויצן, פֿלעגט מען שיקן אײַנגעמאַכטס פֿון מאַלינעס.) איך בין געווען דער עלטסטער זון און איך בין געווען דער וואָס האָט געבראַכט די דאָזיקע זאַכן פֿון גאָר קינדערשע יאָרן אָן, ביז כּמעט די גאַנצע צײַט ווען איך בין געווען אין שטעטל צוזאַמען מיט מײַנע עלטערן. די דאָזיקע [איז] געווען אַ שליחות וואָס איך האָב אַלע מאָל זייער ליב געהאַט. די באָבע פֿלעגט אַכטונג געבן אויף [דעם], דאָס איז געווען, אַזוי צו זאָגן, איינע פֿון אירע הויפּט מיצוות. (זי האָט געהאַט אַ גאַנצע סעריע פֿאַרשיידנסטע מיצוות, וואָס מע קען האַלטן פֿאַר אַ מיצווה אָדער ניט.)

זיסיקייטן

איך בין געווען, אַגבֿ, פֿון די, וואָס האָבן נישט ליב געהאַט, פֿון מײַנע קינדערשע יאָרן אָן, קיין זיסיקייטן. איין זאַך פֿלעג איך יאָ זייער ליב האָבן און פֿלעג אַפֿילו אַליין גנבֿענען. דאָנערשטיק, פֿרײַטיק פֿלעגט מען באַקן פֿאַרשיידענע געבעקס. זומער פֿלעגט אַלע מאָל זײַן אַ קעזקוכן אָדער אַ שמאַנטקוכן אָדער עפּעס אַזוינס וואָס אין די אַנדערע מקומות איז דאָס ניטאָ. און חוץ דעם ברוינע קיכעלעך, האָניק־קיכעלעך. די דאָזיקע ברוינע קיכעלעך פֿלעג איך זען קריכן אויפֿן בופֿעט — ס׳איז געווען אַ גרויסער, הויכער בופֿעט — פֿלעג איך זען אַרויסכאַפּן וויפֿל מע קען. מע פֿלעגט ברענגען פֿרוכטן פֿון קרים, אויב דער טאַטע פֿלעגט קומען פֿון דרום־רוסלאַנד, אָדער מע פֿלעגט אַ מאָל צושיקן — די אַלע זאַכן פֿלעגן מיך ניט פֿאַראינטערעסירן. [נאָר] די האָניק־קיכעלעך