אויף דער לוויה מאָנטיק, דעם 14טן מערץ, אינעם "ריווערסײַד"־לוויה־הויז אין מאַנהעטן האָט דער עולם, פֿול מיט משפּחה און חבֿרים, געהערט אַ זעלטענעם קלאַנג — אַ גרוס פֿון יענער וועלט. מיט דער הילף פֿון איר פֿרײַנד, שושנה וואָלקאָוויטש־באַלאַבאַן, האָט די פֿאַרשטאָרבענע, שפֿרה לערער, מיט אַ יאָר פֿריִער רעקאָרדירט אַ געזעגענונג, וואָס מע זאָל שפּילן אויף איר לוויה. שושנה האָט געשפּילט די רעקאָרדירונג און אַלע האָבן געהערט שפֿרה לערערס קול, ווי זי זאָגט, אַז כאָטש איר גוף לעבט שוין מער נישט, שוועבט איר נשמה איבער אונדז. זי האָט זיך געפֿרייט מיט איר לעבן, ווײַל זי האָט געקענט זיך באַטייליקן אין "פּראָיעקטן" לטובֿת דער ייִדישער קולטור און געבעטן מחילה, אויב זי האָט עמעצן באַעוולט. צום סוף האָט זי צוגעזאָגט צו זײַן אַ גוטע בעטערין פֿאַר אַלעמען.

אַזאַ רעקאָרדירונג "פֿון יענער וועלט" וואָלט געקענט פֿאַרשאַפֿן אַן אומבאַקוועם געפֿיל אונטער אַנדערע אומשטענדן, ווען דאָס קול וואָלט געקומען פֿון אַן אַנדער פֿאַרשטאָרבענעם; אָבער אין דעם פֿאַל האָט מען געגעבן אַ שמייכל, וואָס אונדזער טײַערע שפֿרה לערער האָט געהאַט אין זינען אָפּצוטאָן אַזאַ שפּיצל און צוּווינקען צו אונדז נאָך איין לעצט מאָל.

מײַסטער פֿון פּאָעטישער פּראָזע־קונסט — אַזוי באַצייכנט ישעיהו שפּיגלען אַבֿרהם סוצקעווער, וועלכער האָט אַליין דערפֿירט די פּראָזע־קונסט ביז פּערפֿעקציע אין זײַנע קורצע פּאָעטישע דערציילונגען. "ישעיהו שפּיגלס פּראָזע־קונסט — שרײַבט סוצקעווער — דערמאָנט אַ לירישע פֿײַכטקייט, אַ טרערן־פֿײַכטקייט, וואָס האַלט צוזאַמען די ווערטער און לײַכט אַרויס דורך זיי. זײַנע ווערטער זייגן אויס די וואָרע געשעענישן ביז צום דנאָ און פֿאַרוואַנדלען זיי אין לעגענדעס. אַ מאָל איז זײַנס אַ געמעל ווי אַן אַלט־ייִדישע גראַוויור אויף אַן אויסגעגראָבענעם זילבער־בעכער, וואָס האָט ניט ווער ס׳זאָל אים אָנגיסן מיט ווײַן און מאַכן איבער אים קידוש".

האָט ער — איינער פֿון די ניצול געוואָרענע "מלכות־געטאָ" — ווי ער האָט אָנגערופֿן זײַן ערשט בוך וועגן לאָדזשער געטאָ, וואָס איז אַרויס אין פּוילן אין יאָר 1947, גענומען אויף זיך די הייליקע אויפֿגאַבע אָנצופֿילן אָט דעם בעכער טראָפּן נאָך טראָפּן — נישט מיט ווײַן — נאָר מיט געוויין, מיט געוויין פֿון צער און האָפֿענונג פֿון זײַן אומגעבראַכטן פֿאָלק, מיט דעם וווּנדערלעכן עליקסיר פֿון זײַן פּאָעטישן וואָרט, וואָס זאָל בלײַבן ווי אַ מעמענטאָ פֿאַר אַלע קומענדיקע דורות.

(אַ קאַפּיטל פֿון אַ פּסעוודאָ־ביאָגראַפֿישן ראָמאַן, צוואות אָן יורשים?!)

מע קען זיך נישט נאַדײַען, פֿלעגט מײַן באָבע זאָגן. ס’איז אוממעגלעך זיך אַן עצה געבן בלויז מיט געציילטע ווערטער. סדן פֿלעגט אונדז, זײַנע תּלמידים, זאָגן אַז דער נומער דרײַ איז אַ קירצונג פֿון דעם אין־סוף. וועל איך זיך באַנוגענען מיט דרײַערליי באַמערקונגען, און יעדע איינע וועט באַשטיין פֿון דרײַ בײַשפּילן. דרײַ מאָל דרײַ — אין דרײַען איז שטאַרקער.

מען פֿלעגט דערמאָנען דבֿ סדנס קליינעם וווּקס און אין איין אָטעם האָט מען געזאָגט ווי גרויס ער איז. ווען סדן האָט זיך באַנוצט מיט תּורת־הסופּערלאַטיוו, האָט ער אונדז, זײַנע תּלמידים, אַזוי געזאָגט, הייבנדיק זײַן לינקע האַנט אַלץ העכער: "גרויס — גרעסער — פּששש...", משמעות, באַוווּנדערונג.

וועל איך קודם־כּל אײַך זאָגן בתּכלית־הקיצור, דאָס וואָס איך וויל זאָגן — אַז מען וועט מיך לאָזן. אָבער אַזוי ווי איך ווייס, אַז כ’וועל נישט אוספּייען, אַפֿילו ווען מען וועט מיר יאָ לאָזן, שטעל איך פֿאַר אײַך פֿאָר, אין קורצן, דעם אינהאַלט ווי ער גייט און שטייט: פֿאָרויס גייען דרײַ אַנעקדאָטן מיט דבֿ סדנען, איינע וועגן זײַן מידת־הרחמים, די צווייטע וועגן זײַן מידת־הנײַגעריקייט און די דריטע וועגן זײַן מידת־הקונדס.

די שטאָט אָדעס פֿאַרנעמט אַ גאָר באַזונדער אָרט אין דער געשיכטע פֿון דרײַ ליטעראַטורן׃ דער רוסישער, ייִדישער און העברעיִשער. אָדעס איז געווען סײַ דאָס וווינאָרט פֿון די מחברים, וואָס האָבן שפּעטער באַקומען אַ קאַנאָנישן סטאַטוס, ווי קלאַסיקער פֿון די געהעריקע ליטעראַטורן — מענדעלע, שלום־עליכם, ביאַליק, ראַווניצקי, באַבעל, בונין און אַנדערע — און סײַ די בינע, אויף וועלכער עס האָבן זיך אַנטפּלעקט די האַנדלונגען פֿון זייערע ווערק.

אָדעס איז אויך געווען דער צענטער פֿון דער אַזוי־גערופֿענער רוסיש־ייִדישער ליטעראַטור. די דאָזיקע ליטעראַטור איז געבוירן געוואָרן דווקא אין אָדעס, אין דער מיט פֿונעם 19טן יאָרהונדערט. איר "זיידע" איז געווען אָסיפּ ראַבינאָוויטש, דער רעדאַקטאָר פֿונעם ערשטן ייִדישן זשורנאַל אויף רוסיש "ראַסצוועט" (באַגינען). ראַבינאָוויטש האָט אַרײַנגעבראַכט אין דער רוסישער ליטעראַטור דעם אייגנאַרטיקן אָדעסער דיאַלעקט, וועלכער האָט אין זיך אַרײַנגעזאַפּט ייִדישע, אוקראַיִנישע, פּוילישע, פֿראַנצויזישע, איטאַליענישע, גריכישע ווערטער און אויסדרוקן.

יצחק גנוז, ייִדיש־העברעיִשער שרײַבער באַערט

דאָנערשטיק, דעם 17טן פֿעברואַר 2011 איז אין תּל־אָבֿיבֿ פֿאָרגעקומען אַ פֿײַערלעכער אָוונט לכּבֿוד דעם ייִדיש־העברעיִשן שרײַבער און דיכטער יצחק גנוז, צום דערשײַנען פֿון זײַן נײַ בוך לידער "נוכח האָרץ ומלואה" — דאָס לאַנד און זײַן פֿולקייט.

יצחק גנוז איז ליטעראַריש שעפֿעריש סײַ אין ייִדיש און סײַ אין עבֿרית. ביז איצט האָט ער אַרויסגעגעבן צוויי ראָמאַנען אין עבֿרית: "במעגלי הדובה הגדולה" — אין די קרײַזן פֿון דעם גרויסן בער; און "כּיסופֿים וסער" (בענקשאַפֿט און שטורעם), און צוויי ביכער פּאָעזיע: "מעבֿר לגשרון העץ" (איבער דער הילצערנער קלאַטקע) און "נוכח האָרץ ומלואה".

אין ביידע ביכער פּאָעזיע שליסט גנוז אײַן לידער איבערגעזעצט פֿון עבֿרית אין ייִדיש, און פֿאַרקערט, ייִדישע לידער, איבערגעזעצט פֿון ייִדיש אין עבֿרית.

אין צוגאָב איז יצחק גנוז דער לאַנג־יאָריקער רעדאַקטאָר פֿון זשורנאַל "ידע־עם", געווידמעט פֿאָלקלאָר אין ייִדיש לשון און פֿאָרשאַרבעטן אויף דעם געביט. חוץ דעם, פּובליקירט יצחק גנוז זײַנע אָפּהאַנדלונגען און עסייען, זייער אָפֿט, אין פֿאַרשיידענע ליטעראַרישע פּובליקאַציעס אין לאַנד.

מיט צען יאָר צוריק האָט יצחק גנוז באַקומען דעם עמינח־פּרײַז. אין די מאָטיוון פֿאַר דעם פּרײַז ווערט צוו״אַנד געזאָגט, אַז "די דיכטונג פֿון יצחק גנוז שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ מצבֿה אויף אַ תּקופֿה פֿון דעם ייִדנטום אין גלות, אויף דעם אומקום פֿון זײַן משפּחה און ייִדיש־לעבן אין מיזרח־אייראָפּע".

פֿאַר אַ סך לייענער פֿון "פֿאָרווערטס" איז דוד כּ״ץ (פֿריִער דוד קאַץ און צו מאָל הירשע-דוד מעינקעס) ניט קיין פּנים-חדשות. ס׳איז געווען אַ צײַט, ווען ער האָט זיך געשניטן אויף אַ פֿירנדיקן ייִדישן שפּראַך-קענער, אָבער איצט איז שוין שווער צו דערמאָנען זיך, ווען ס׳איז אַרויס זײַן לעצטע באמת וויסנשאַפֿטלעכע אַרבעט. דערנאָך האָט ער זיך געשניטן אויף אַ ייִדישן שרײַבער, געדרוקט ביכער, באַקומען ליטעראַרישע אויסצייכענונג, אָבער דאָס איז אויך, דאַכט זיך, געבליבן אין דעם עבֿר. אַ מענטש פֿון אַ סך כּישרונות, האָט ער ניט קיין איין וויכטיקן טאַלאַנט, צי פּשוט אַ פֿעיִקייט, צו פֿאַרשטיין אַ מאָס אין זײַנע באַציִונגען מיטן כּלל און מיט אַ יחיד.

"פֿאַרשאָלטן איז דער, וועמען גאָט האָט באַשאַפֿן צו זײַן אַ משורר בײַ ייִדן" — די דאָזיקע שורות האָט אָנגעשריבן דער דרײַסיק־יאָריקער שמעון־שמואל פֿרוג (1860—1916), אפֿשר דער סאַמע פּאָפּולערער ייִדישער דיכטער אין זײַן דור. אין 1910 האָט מען מיט אַ פֿײַערלעכן באַנקעט אָפּגעמערקט אין פּעטערבורג דעם 30סטן יובֿל פֿון זײַן ליטעראַרישער טעטיקייט, ווי עס איז דעמאָלט געווען אַ מינהג צווישן רוסישע ליטעראַטן. אין ניו־יאָרק איז אין דעם אייגענעם יאָר אַרויס אַן אויסגאַבע פֿון פֿרוגס "אַלע שריפֿטן" אויף ייִדיש אין דרײַ שיינע בענד מיט דער הקדמה פֿון ראובֿן ברײַנין. מען זאָגט — אפֿשר אַ ביסל איבערגעטריבן — אַז ווען פֿרוג איז געשטאָרבן אין אָדעס אין 1916, זײַנען אויף זײַן לוויה געקומען 100,000 מענטשן.

דעם 3טן יאַנואַר איז אַוועק אין דער אייביקייט אליהו (עלקע) יאָנעס, איינער פֿון די פֿאַרדינסטפֿולע פּערזענלעכקייטן פֿון דער אַלגעמיינער און ייִדישער קולטור. אליהו יאָנעס איז געבוירן געוואָרן אין ווילנע און ווי אַ קינד איז ער פֿאַריתומט געוואָרן פֿון זײַן מוטער. ער איז אויפֿגעוואַקסן בײַ אָרעמע קרובֿים און צווישן די ווילנער "גאַסן־ייִנגלעך". אַ דאַנק זײַנע פֿעיִקייטן איז ער, מיט דער צײַט, געוואָרן זייער לערער און האָט פֿאַרפֿאַסט זייערע איבערלעבונגען, לידער און דערציילונגען.

בעת אַ קאָנפֿערענץ פֿון פּעדאַגאָגן אין וואַרשע אין יאָר 1936 האָט אליהו יאָנעס געהאַלטן אַן אײַנדרוקספֿולן רעפֿעראַט וועגן דער דערציִונג פֿון די גאַסן־קינדער און איז פֿאַרבעטן געוואָרן אין "ייִוואָ", וווּ ער האָט געהאַט די מעגלעכקיייט צו לערנען און דערגאַנצן זײַן בילדונג.

דעם 30סטן יאַנואַר, אין לעטברידזש, אַלבערטאַ, קאַנאַדע, איז געשטאָרבן די שרײַבערין חוה ראָזענפֿאַרב אין עלטער פֿון 87 יאָר, איינע פֿון די אָנגעזעענסטע ייִדישע פּראָזע־שרײַבערנס נאָכן חורבן; בפֿרט אין קאַנאַדע, וווּ זי האָט זיך באַזעצט אין 1950. אירע עפּישע ווערק זענען געווען אַ זעלטנקייט, ספּעציעל פֿאַר אַ פֿרויען־שרײַבערין אויף ייִדיש.

חוה ראָזענפֿאַרב איז געבוירן געוואָרן דעם 9טן פֿעברואַר 1923. אירע טאַטע־מאַמע זענען געווען אַקטיוו אין "בונד" און ראָזענפֿאַרב האָט זיך געלערנט אין דער בונדישער "מעדעם"־שול. אין לאָדזשער געטאָ, אין 1941, האָט זי גראַדויִרט פֿון גימנאַזיום. אין געטאָ האָט זי געוויזן אירע ערשטע לידער דעם פּאָעט שׂימחה־בונעם שײַעוויטש און ער האָט זי מקרבֿ געווען און אַרײַנגענומען אינעם קרײַז פֿון דער שרײַבער־גרופּע אין געטאָ — די ייִנגסטע צווישן זיי.

פֿאַראַן אין ירושלים און תּל־אָבֿיבֿ גאַסן, וואָס טראָגן דעם נאָמען "קרעמיע". דעם כּבֿוד האָט דער ייִד, דער "שׂר־הגדול ליהודים", ווי ייִדן האָבן אים באַקרוינט, כּשר פֿאַרדינט: אַ לעבן לאַנג האָט ער פֿאַרטיידיקט דעם ייִדישן כּבֿוד אין פֿראַנקרײַך און מחוץ פֿראַנקרײַך. קרעמיע איז אויך געווען אַ גרויסער מלוכה־מאַן — ער האָט אומדערמידלעך געאַרבעט פֿאַר אַ ליבעראַל פֿראַנקרײַך.

הקיצור, צו די 130 יאָר פֿון זײַן טויט איז כּדאַי וועגן אים צו זאָגן אַ פּאָר ווערטער. לאָמיר גיין מיט אַ סדר און אָנווײַזן אייניקע וויכטיקע מעשׂים פֿון דעם גרויסן ייִדישן מענטש.

מיט אַ יאָרהונדערט צוריק, אין דעצעמבער 1910, האָט אין ניו-יאָרק אָנגעהויבן אַרבעטן די "ערשטע נאַציאָנאַל-ראַדיקאַלע שולע", פֿון וועלכער עס ווערט בדרך-כּלל געפֿירט די געשיכטע פֿון ייִדישער שולבילדונג אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. (זען איציק גאָטעסמאַנס אַרטיקל אין "פֿאָרווערטס", דעם 3טן דעצעמבער 2010 — https://yiddish2.forward.com/node/3328) אין עטלעכע וואָכן אַרום, שוין אין 1911, האָט מען באַשטימט דעם דירעקטאָר פֿון דער שול. געווען איז ער יואל ענטין (1875–1959), אַ פּענמענטש און אַ לערער. אין 1891 איז ער געקומען קיין אַמעריקע און איז געווען טעטיק אין ייִדישע סאָציאַליסטישע קרײַזן. זײַנע אַרטיקלען וועגן ייִדיש האָבן זיך באַוויזן אין "פֿאָרווערטס" נאָך אין יאָר 1903.

קעגן די יהודים", דאָס הייסט דעם דײַטשיש-ייִדישן עסטאַבלישמענט, איז געווען געצילט זײַן אַרטיקל "אונדזער אָרעמער מאַמע-לשון" (דעם 18טן אויסגוסט 1903), אין וועלכן ער האָט, בפֿרט, געטענהט, אַז:

עס דערנענטערט זיך דער צוואַנציקסטער יאָרטאָג פֿון באַנײַען די דיפּלאָמאַטישע באַציִונגען צווישן רוסלאַנד און ישׂראל. די אינפֿאָרמאַציע־מיטלען דערמאָנען הײַנט גענוי ווי אין יאָר 1967, נאָך דער זעקס־טאָגיקער מלחמה, האָט דער ראַטן־פֿאַרבאַנד איינזײַטיק איבערגעריסן די דיפּלאָמאַטישע באַציִונגען מיט אונדזער לאַנד און אין משך פֿון אַלע יאָרן, ביז 1991, געפֿירט אַ גרויל־פּראָפּאַגאַנדע קעגן ישׂראל. מיר, די געוועזענע אײַנוווינער פֿון ראַטן־פֿאַרבאַנד, פֿלעגן קוים קענען דערהערן דורכן ראַדיאָ די ידיעות פֿון די ישׂראל־אוידיציעס. ס׳איז קלאָר, ווי אַזאַ אידעאָלאָגישע אַטאַקע האָט געווירקט אויף דער עפֿנטלעכער מיינונג אין ראַטן־פֿאַרבאַנד, אויף דער באַציִונג צו ייִדן און צו זייער שטרעבונג עולה צו זײַן קיין ישׂראל.

אין יענע יאָרן איז דער נאָמען פֿון אַלעקסאַנדער באָווין געווען גוט באַקאַנט יעדן פֿון אונדז, וואָס האָט דאָרט געוווינט: ער איז געווען אַ פּאָליטישער קאָמענטאַטאָר, פֿלעגט אָפֿט אַרויסטרעטן אין טעלעוויזיע און אויך, זײַענדיק אַ וויכטיקע פּערזאָן אין די העכסטע פּאַרטיי־אָרגאַנען, פֿאָרשטעלן אויף זײַן אייגנאַרטיקן אופֿן, זייער קלוג און אָביעקטיווער פֿון אַנדערע, די פּאָליטישע לאַגע אין דער וועלט און אויפֿן נאָענטן מיזרח.