אפֿשר ווייסט איר וואָס איז עס דער מאָדנער אַנאָנס אויף ייִדיש און אויף העברעיִש דערשינען לעצטנס אין דער העברעיִשער פּרעסע? האָבן מענטשן זיך געפֿרעגט, קוקנדיק אויף דעם קאַרטל מיט דער אילוסטראַציע וואָס האָט פֿאָרגעשטעלט אַ ייִדישן אַרבעטער האַלטנדיק אין דער הייך אַ רעקלאַמע מיטן אויפֿשריפֿט: "אַרבעטער — דײַן צײַטונג איז די פֿאָלקס־צײַטונג".

ווי ס׳איז שפּעטער קלאָר געוואָרן, האָט דער דאָזיקער עפֿעקטיווער אַנאָנס, וואָס האָט צוגעצויגן דעם אויפֿמערק פֿונעם לייענער, זיך אינספּירירט אין דער פּראָפּאַגאַנדע פֿאַר דער בונדיסטישער טאָגצײַטונג אין פּוילן, אילוסטרירט דורך הערשל צינאָ, אין וואַרשע, 1936. אויפֿגעהיט אין "בונד"־אַרכיוו אין ניו־יאָרק, האָט די דערמאָנטע רעקלאַמע איצט געדינט ווי אַ פֿאַרבעטונג זיך צו באַטייליקן אין דער פֿײַערונג אין תּל־אָבֿיבֿ לכּבֿוד דעם 7טן נומער פֿון דער ייִדישער צײַטשריפֿט אויף העברעיִש "דווקא". דער דאָזיקער "דווקא"־נומער, שטייט בפֿירוש, איז געווידמעט דעם אָנדענק פֿון מאַרק עדעלמאַן, (ניפֿטר געוואָרן אין אָקטאָבער 2009), איינער פֿון די אָנפֿירערס פֿון דעם אויפֿשטאַנד אין וואַרשעווער געטאָ.

מיט אַ יאָרהונדערט צוריק, אין דעצעמבער 1910, האָט אין ניו-יאָרק אָנגעהויבן אַרבעטן די "ערשטע נאַציאָנאַל-ראַדיקאַלע שולע", פֿון וועלכער עס ווערט בדרך-כּלל געפֿירט די געשיכטע פֿון ייִדישער שולבילדונג אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. (זען איציק גאָטעסמאַנס אַרטיקל אין "פֿאָרווערטס", דעם 3טן דעצעמבער 2010 — https://yiddish2.forward.com/node/3328) אין עטלעכע וואָכן אַרום, שוין אין 1911, האָט מען באַשטימט דעם דירעקטאָר פֿון דער שול. געווען איז ער יואל ענטין (1875–1959), אַ פּענמענטש און אַ לערער. אין 1891 איז ער געקומען קיין אַמעריקע און איז געווען טעטיק אין ייִדישע סאָציאַליסטישע קרײַזן. זײַנע אַרטיקלען וועגן ייִדיש האָבן זיך באַוויזן אין "פֿאָרווערטס" נאָך אין יאָר 1903.

קעגן די יהודים", דאָס הייסט דעם דײַטשיש-ייִדישן עסטאַבלישמענט, איז געווען געצילט זײַן אַרטיקל "אונדזער אָרעמער מאַמע-לשון" (דעם 18טן אויסגוסט 1903), אין וועלכן ער האָט, בפֿרט, געטענהט, אַז:

די מאָדערנע תּקופֿה אין ייִדישער פּראָזע הייבט זיך אָן מיט ישׂראל אַקסענפֿעלדס ראָמאַן "דאָס שטערנטיכל". דאָס בוך עפֿנט זיך מיט אַ פּרטימדיקער באַשרײַבונג פֿונעם שטעטל "לויהאָיאָפּאָליע". דאָס איז אַן אָריגינעלער נעאָלאָגיזם פֿונעם מחבר, וואָס באַשטייט פֿון צוויי העברעיִשע ווערטער, "לא היה" (ניט געווען), און דעם סלאַווישן סופֿיקס "-פּאָליע", וואָס טרעפֿט זיך גאַנץ אָפֿט אין די געאָגראַפֿישע נעמען, בפֿרט אין פּאָדאָליע: "בעלאָפּאָליע", "קראַסנאָפּאָליע".

אַקסענפֿעלדס קינסטלערישע כּוונה איז געווען צו שאַפֿן אַ ליטעראַרישן פּאָרטרעט פֿון אַ שטעטל, וואָס איז אי אַלגעמיין, אי קאָנקרעט. לויהאָיאָפּאָליע שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ טיפּיש שטעטל אין פּאָדאָליע פֿון דער ערשטער העלפֿט 19טן יאָרהונדערט, וואָס האָט אַרײַנגענומען אין זיך שטריכן פֿון פֿאַרשידענע רעאַלע שטעטלעך, און דערבײַ איז דאָס אַ ליטעראַרישע פֿאַנטאַזיע. אַקסענפֿעלדס המצאה איז אַריבערגעגאַנגען בירושה צו די קלאַסיקער, מענדעלע און שלום־עליכם. די גילגולים פֿון לויהאָיאָפּאָלאָע הייסן גלופּסק און כּתרילעווקע. אַזוי ווי לויהאָיאָפּאָליע, זײַנען די נעמען סינטעטישע סימבאָלישע אימאַזשן פֿון ייִדישע שטעט.

דער נײַ־יאָר פֿון די ביימער, חמישה־עשׂר, האָט מען דאָס יאָר געפּראַוועט דעם 20סטן יאַנואַר. כאָטש מע האָט ליב צו זאָגן, אַז די ייִדן אין שטעטל האָבן נישט געהאַט קיין נאָענטע באַציִונג מיט דער נאַטור, און דערפֿאַר פֿעלן אונדז אַזוי פֿיל נעמען פֿון ביימער און געוויקסן, שטעלט מיט זיך פֿאָר דער בוים און זײַן פֿרוכט ווי אַ הויפּט־אימאַזש און סימבאָל אינעם ייִדישן פֿאָלקלאָר.

אין דער פֿריִערדיקער פּרשה איז געגאַנגען אַ רייד וועגן דער קריעת־ים־סוף — די קולמינאַציע פֿונעם יציאת־מצרים. געוויינטלעך, ווערט דער חודש תּישרי באַטראַכט ווי דער טאָג, ווען די וועלט איז באַשאַפֿן געוואָרן. די מקובלים דערקלערן אָבער, אַז ביז יציאת־מצרים האָט די וועלט עקזיסטירט בלויז אין פּאָטענציאַל, ווי אַ מין חלום. ערשט ווען די ייִדן זענען אַרויס פֿון מצרים, איז דער אוניווערס געוואָרן באמת פֿאַרווירקלעכט.

ווי מיר האָבן באַהאַנדלט די פֿאַרגאַנגענע וואָך, האָט פּרעה געשאַפֿן אַ געזעלשאַפֿט, וועלכע האָט אויסגעזען סטאַביל, אָבער איז געווען בעצם טויט און האָט נישט געהאַט קיין פֿונדאַמענט, ווײַל זי איז געווען געבויט אויף בלוט און פֿאַרשקלאַפֿונג. אַדרבה, די וועלט איז סטאַביליזירט געוואָרן, ווען די אינערלעכע ג־טלעכע נאַטור פֿונעם וועזן האָט זיך אויפֿגעשטאַנען קעגן אַזאַ מצבֿ.

מײַן נומער איז B־8259, איך בין געבראַכט געוואָרן קיין אוישוויץ פֿון לאָדזש, ריכטיקער, פֿון דער לאָדזשער געטאָ אין דער פֿרי דעם 30סטן אויגוסט 1944...

עס דערציילט דער געוועזענער קאַצעטלער מיכאל טשעטשינסקי, געברוין אין 1924.

בײַ אונדז אין ישׂראל איז דער וועטער איצט טריב און רעגנדיק. אין אַ סך לענדער פֿון דער וועלט הערשט איצט דער שווערער, קאַלטער ווינטער, מיט זײַנע שניישטורעמס און פֿרעסט. אין אַ געוויסער טייל פֿון דער וועלט זענען גרויסע שטחים פֿאַרפֿלייצט צוליב די גרויסע ווינטער־רעגנס.

מיט קאַרגע דרײַ וואָכן צוריק, האָט די קריסטלעכע וועלט, געפֿײַערט דעם אָנהייב פֿון זייער נײַ-יאָר מיט הוליאַנקעס, מיט טענץ און כּלערליי פֿאַרווײַלונגען.

דאַקעגן מיר, ייִדן, וועלן אין דער קומענדיקער וואָך פֿײַערן אויך אַ נײַ-יאָר, אָבער צוליב אַ גאַנץ אַנדער סיבה פֿון אַ גאַנץ אַנדער כאַראַקטער. אונדזער נײַער ייִדישער לוח, וואָס האָט זיך אָנגעהויבן מיט א׳ תּישרי, תּשע״א (דעם 9טן סעפּטעמבער 2010) ווײַזט אָן, אַז דאָנערשטיק, דעם 15טן טאָג אין שבֿט (דעם 20סטן יאַנואַר) איז אַ יום־טובֿ, וואָס מיר רופֿן ט״ו בשבֿט, וועלן מיר אָפּמערקן מיט ספּעציעלע פֿײַערונגען, דעם "ראָש־השנה לאילנות", דאָס נײַ-יאָר פֿון די ביימער. עס האָט ניט קיין רעליגיעזן באַטײַט און טראָגט ניט קיין רעליגיעזן כאַראַקטער.

מיט יאָרן צוריק האָט אויף מיר געמאַכט אַ רושם אַ שורה פֿון אַ ליד וואָס איך האָב געהערט דעקלאַמירן. די שורה איז געווען "גיט מיר צוריק די ערד אַ גאַנצע", וואָס איך האָב שפּעטער אויסגעפֿונען איז אַ ליד געשריבן פֿון ישׂראל אַשענדאָרף; דאָס ליד האָבן מיר אָפּגעדרוקט אין די "פּערל" אין 1976. דאָס ליד איז נאָך אַלץ אַזוי שטאַרק און קרעפֿטיק ווי אַ מאָל:

גיט מיר צוריק די ערד אַ גאַנצע

ווער עס זאָגט, אַז בײַ אונדז אין ישׂראל קומט ווייניק וואָס פֿאָר אין געביט פֿון קונסט, ווייסט נישט וואָס ער רעדט. ווען מיר וואָלטן עס ענערגיש אָפּגעלייקנט און געזאָגט אַז ס׳איז נישט אַזוי, נאָר דווקא פֿאַרקערט, וואָלט מען אונדז אויך געגלייבט, מיר האָבן אָבער דאָ אונטער דער האַנט אַ מער באַגלייבטן עדות וואָס רעדט פֿון זיך אַליין — דאָס בילד, ווי דאָס קומט צום אויסדרוק דורך דער אויסשטעלונג וואָס איז דערעפֿנט געוואָרן אין ארץ־ישׂראל־מוזיי, אין תּל־אָבֿיבֿ מיטן נאָמען "נאָענטע עדות".

גלײַכצײַטיק קומט אויך פֿאָר, שוין צום נײַנטן מאָל, די אויסשטעלונג "בילדער פֿון דער וועלט־פּרעסע". אַזוי באַקומט זיך אַ שפּאַנענדיקער קאָלאַזש פֿון דעם אַלץ וואָס געשעט סײַ איבער דער וועלט און סײַ אין אונדזער געאָגראַפֿישן אַרום, אָריגינעל און אין אַן אינספּירירינדיקער פֿאָרעם אויפֿגענומען מיטן אויג פֿון די בעסטע פֿאָטאָגראַפֿן אין לאַנד און אויף דער וועלט.

(סוף פֿון דער לעצטער וואָך)

די קאָלומביע־סטודענטן וואָס שטודירן ייִדיש, זײַנען הײַנט ס׳רובֿ אַ פּראָדוקט פֿון מאָדערנע אָרטאָדאָקסישע היימען. ס׳איז גאָר אַן אַנדער סגאַל מענטש און ייִד. זיי זוכן אַ וועג צו זיך, צו דער משפּחה, צו דער אַמאָליקער שעפֿערישקייט פֿון אונדזער פֿאָלק. זיי ווילן פֿאָלקס־מעשׂיות אויף ייִדיש, פּאָעזיע און מוזיק אויף ייִדיש, ליטעראַטור און אונדזער קולטור־געשיכטע אויף ייִדיש. דאָס איז אַ כוואַליע סטודענטן מיט נײַגעריקע אויגן, און ווען איך דערזע דעם פֿינקל אין זיי, דעם שמייכל אויפֿן פּנים, די פֿרייד פֿון אַנטדעקן זייערס, בין איך פֿון די גליכלעכע. פֿאַרגעסט נישט אַז די אַרבעטן האָבן זיי געשריבן די סאַמע ערשטע וואָך פֿון סעפּטעמבער. זעץ איך זיי איבער. און איצט לייענט ווײַטער:

אויב איר האָט ליב ווינטער צו טרינקען טיי מיט פֿריש־געמאַכטע קיכעלעך, מעגט איר אויספּרוּוון דעם געשמאַקן רעצעפּט. מע מאַכט עס מיט געטריקנטע זשורעכלינעס, וואָס זעען אויס ווי רויטע ראָזשינקעס. אַגבֿ, אויף ענגליש האָט מען קאָמבינירט די ווערטער cranberry און raisin, און געמאַכט דערפֿון craisin. אפֿשר זאָל מען זיי אויף ייִדיש רופֿן זשורעזשינקעס?