אין דער פֿריִערדיקער פּרשה איז געגאַנגען אַ רייד וועגן דער קריעת־ים־סוף — די קולמינאַציע פֿונעם יציאת־מצרים. געוויינטלעך, ווערט דער חודש תּישרי באַטראַכט ווי דער טאָג, ווען די וועלט איז באַשאַפֿן געוואָרן. די מקובלים דערקלערן אָבער, אַז ביז יציאת־מצרים האָט די וועלט עקזיסטירט בלויז אין פּאָטענציאַל, ווי אַ מין חלום. ערשט ווען די ייִדן זענען אַרויס פֿון מצרים, איז דער אוניווערס געוואָרן באמת פֿאַרווירקלעכט.

ווי מיר האָבן באַהאַנדלט די פֿאַרגאַנגענע וואָך, האָט פּרעה געשאַפֿן אַ געזעלשאַפֿט, וועלכע האָט אויסגעזען סטאַביל, אָבער איז געווען בעצם טויט און האָט נישט געהאַט קיין פֿונדאַמענט, ווײַל זי איז געווען געבויט אויף בלוט און פֿאַרשקלאַפֿונג. אַדרבה, די וועלט איז סטאַביליזירט געוואָרן, ווען די אינערלעכע ג־טלעכע נאַטור פֿונעם וועזן האָט זיך אויפֿגעשטאַנען קעגן אַזאַ מצבֿ.

הגם די מכּות און די קריעת־ים־סוף האָבן אויסגעזען ווי איבערנאַטירלעכע ניסים, איז דורך זיי אַנטפּלעקט געוואָרן די אמתע, לעבעדיקע און דינאַמישע וועלט, וווּ רישעות ווערט באַשטראָפֿט און יושר דינט ווי דער יסוד פֿון מענטשלעכע באַציִונגען. צוליב דעם, ווערט יציאת־מצרים באַטראַכט ווי די אמתע בריאת־העולם.

אַ סך מפֿרשים באַטאָנען, אַז די גאַנצע וועלט איז באַשאַפֿן געוואָרן, כּדי ייִדן זאָלן מקבל זײַן די תּורה — דערפֿאַר ווערט יציאת־מצרים באַטראַכט ווי דער ערשטער שטאַפּל פֿונעם אמתן וועלט־באַשאַף בעת דעם מתּן־תּורה. וועגן דעם דערציילט די הײַנטיקע פּרשה.

ווען יתרו, משה־רבינוס שווער, האָט דערהערט וועגן די גרויסע ניסים, וואָס דער אייבערשטער האָט געטאָן פֿאַר די ייִדן בעת יציאת־מצרים, איז ער געקומען צו די ייִדן אינעם מידבר, צוזאַמען מיט משהס ווײַב, ציפּורה, און צוויי זײַנע זין, גרשום און אליעזר. יתרוס משפּחה איז בײַם אָנהייב נישט געווען אַ ייִדישע; לויט אַ סך מפֿרשים, זענען זיי געווען שוואַרץ־הויטיקע. זיי האָבן אָבער באַשלאָסן זיך מגייר זײַן.

ווען יתרו האָט דערזען, אַז אַלע ייִדן ווענדן זיך צו משה־רבינו מיט זייערע שאלות און קאָנפֿליקטן, האָט ער פֿאָרגעלייגט אַן עצה, כּדי צו מאַכן גרינגער זײַן איידעמס לעבן: אויסצוקלײַבן די בעסטע אויפֿריכטיקע מענטשן, וועלכע פֿאַראַכטן געלט און שטרעבן צום יושר, זיי זאָלן באַהאַנדלען די שאלות אַנשטאָט משה־רבינו. שפּעטער, האָט דער אייבערשטער געהייסן אָנצונעמען יתרוס סיסטעם ווי אַ מיצווה. ווײַטער ווערט אין דער פּרשה דערציילט וועגן דעם, ווי ייִדן האָבן מקבל געווען די תּורה אויפֿן באַרג סיני, און משה רבינו האָט באַקומען פֿונעם אייבערשטן די לוחות מיט די צען געבאָט.

די תּורה ווערט געוויינטלעך באַטראַכט ווי אַ ספּעציפֿיש־ייִדישע ירושה. אין אַ טייל פֿרומע קרײַזן האַלט מען אַפֿילו, אַז מע טאָר נישט לערנען די הייליקע תּורה מיט אַ גוי, הגם אין מער פּראָגרעסיווע קרײַזן קריטיקירט מען אַזאַ צוגאַנג און מע האַלט, אַז דער דאָזיקער פֿאַרבאָט באַציט זיך בלויז צו די אוראַלטע בפֿירוש אוממאָראַלישע געצן־דינער. פֿונדעסטוועגן, זענען אין תּנ״ך פֿאַראַן אַ סך פּסוקים, לויט וועלכע די תּורה רעפּרעזענטירט אַן אוניקאַלן פֿאַרבאַנד צווישן עם־ישׂראל און דעם הקדוש־ברוך־הוא. ווײַטער, ווערט אין דער הײַנטיקער פּרשה דערציילט וועגן דעם מתּן־תּורה. ווײַטער אין דער הײַנטיקער סדרה שטייט געשריבן, אַז ייִדן זענען אַן אויסדערוויילט הייליק פֿאָלק.

אויב אַזוי, פֿאַרוואָס טראָגט די פּרשה, וווּ עס ווערט דערציילט וועגן דעם מתּן־תּורה, דווקא אַ נאָמען פֿון אַ מענטש, וואָס שטאַמט נישט פֿון ייִדן בכלל? דער נאָמען "יתרו" שטאַמט פֿון אַ שורש, וואָס מיינט אַ "צוגאָב". די חז״ל זאָגן, אַז דאָס איז אַ רמז אויף דעם, וואָס משהס שווער האָט זוכה געווען צוצוגעבן אַ נײַע פּרשה צו דער תּורה. על־פּי מדרש, האָט יתרו פֿריִער געהייסן יתר; נאָך זײַן גירות האָט מען צוגעגעבן אַ וואָוו. אַזעלכע שינוים טרעפֿן זיך אָפֿט אינעם חומש און ווײַזן אָן אויף גײַסטיקע טראַנספֿאָרמאַציעס. למשל, אַבֿרם איז געוואָרן אַבֿרהם, און הושע געוואָרן יהושע.

די גימטריא פון "יתר" איז 610, און די גימטריא פֿון "יתרו" איז 616 — אַזוי ווי אינעם וואָרט "התּורה". דאָס ווײַזט אויך, אַז זײַן נאָמען איז טיף פֿאַרבונדן מיטן עצם־ענין פֿון מתּן־תּורה. ווי ס׳איז באַוווּסט, זענען אין דער תּורה דאָ 613 מיצוות. עס באַקומט זיך, אַז פֿאַרן גירות האָט אינעם נאָמען פֿון משהס שווער עפּעס געפֿעלט; ווען מע האָט צו אים צוגעגעבן אַ "וואָוו", איז אָבער די גימטריא געגאַנגען אַ ביסל "צו ווײַט". די ריכטיקע צאָל פֿון די מיצוות איז פּונקט דאָס מיטלסטע צווישן יתרוס נאָמען פֿאַרן און נאָכן מגייר זײַן.

דאָס, וואָס אַ גאַנצע פּרשה אין דער תּורה איז אָנגערופֿן געוואָרן לכּבֿוד אַ מענטש, וואָס איז אָנגעקומען פֿון דער זײַט און געגעבן אַן עצה, וואָס איז פֿאַראייביקט געוואָרן און באַשטעטיקט געוואָרן דורכן באַשעפֿער אַליין, ווײַזט קלאָר, אַז די תּורה — אינעם אַלגעמיינעם זין פֿונעם וואָרט — איז נישט קיין פֿאַרמאַכטע סיסטעם, וואָס לאָזט נישט אַרײַן קיין זײַטיקע השפּעות. הגם דער חומש גופֿא איז אַ שטרענג־פֿיקסירטער טעקסט, זענען אין ייִדישקייט פֿאַראַן פּלאַטאָנישע, אַריסטאָטעלישע און אַנדערע תּורה־אינטערפּרעטאַציעס מיט קלאָרע ניט־ייִדישע השפּעות. אַדרבה, עס וואָלט געווען שווער פֿאָרצושטעלן הײַנט ייִדישקייט אָן אַזעלכע יסודותדיקע ספֿרים, ווי "חובֿות־הלבֿבֿות", וואָס איז פֿול מיט עלעמענטן פֿון מוסולמענישן מיסטיציזם, אָדער די ספֿרים פֿון רבי יצחק אַברבנאל, וווּ עס ווערט כּסדר געבראַכט די קריסטלעכע חכמים.

פֿונדעסטוועגן, בלײַבט די תּורה אויך אַן אוניקאַלע ייִדישע ירושה. אַ סך מיצוות האָבן נישט קיין נאָענטע פּאַראַלעלן אין אַנדערע קולטורן, און זענען טיף פֿאַרבונדן מיט די ספּעציפֿישע אומשטענדן, וואָס האָבן צו טאָן מיט ייִדן. אין דער זעלבער צײַט, אָבער, האָבן זיי אויך אַן אוניווערסאַלן באַדײַט. רבי מנחם מאירי און אַ צאָל אַנדערע באַרימטע רבנים האָבן בכלל ספּיריטואַליזירט דעם חילוק צווישן ייִדן און אַנדערע פֿעלקער; לויט זייער מיינונג, ווערן אַלע עכט־גײַסטיקע און מאָראַלישע מענטשן פֿאַררעכנט פֿאַר ייִדן, אינעם גײַסטיקן זין, און ממילא האָבן אַ שײַכות צו דער ייִדישער תּורה.

די הײַנטיקע פּרשה הייבט זיך אָן מיט דער מעשׂה פֿון יתרו, אַ "וועלט־מענטש", ווײַל מע מוז געדענקען, אַז די תּורה הייסט, קודם־כּל, צו זײַן אַ מענטש און ליב צו האָבן די גאַנצע מענטשהייט, און ערשט דערנאָך צו פֿאָקוסירן זיך אויף ספּעציפֿיש ייִדישע זאַכן. אין דער זעלבער צײַט, האָט איטלעכער יחיד און יעדע גרופּע מענטשן אַן אוניקאַלן צוועק און אַן אייגענע אויסדערוויילטקייט. ווי געזאָגט פֿריִער, באַקומט זיך די ריכטיקע צאָל מיצוות דווקא ווי אַ מיטעלער צאָל צווישן דעם נאָמען יתר, נאָך זײַן גירות, און יתרו מיט אַ וואָוו, ווען ער איז געוואָרן אַ ייִד. מע קאָן זאָגן, אַז דווקא דורך אַ געזונטן סינטעז פֿון "ג־טלעכע פֿונקען" אַרום דער וועלט, דורך אַ קאָמבינאַציע פֿון אַלמענטשלעכער סאָלידאַריטעט און אַ באַזונדערן גײַסטיקן דרך פֿון אַ יחיד, ווערט אַנטפּלעקט די אמתע בריאת־העולם — דאָס ג־טלעכע חיות און דינאַמישקייט פֿונעם וועזן.