געטאָ

פֿון כּתריאל ברוידאָ

מיר שטייען בײַ די ווענט
מיט הערצער מיט פֿאַרקלעמטע‮.‬
מיט אַראָפּגעלאָזטע הענט
ווי בײַ אַ וויינענדיקער ווערבע‮.‬
עס קוקן אויגן שטאַר
און זינקען אײַן טיף אין דער ווײַטקייט
און ס׳בלײַבט אין זיי דער צער‮ —
די אייביקייט‮.‬

שווער צו זען די וועלט דורך ענגע מויערן‮,‬
די שײַן האָבן פֿאַרשטעלט די געטאָ־טויערן‮ —
פֿאַרמאַכסט די אויגן נאָר‮,‬
דאַן זעסטו אַלץ‮, ‬ווי אין אַ חלום‮,‬
ס׳דערשײַנט ווי אויף דער וואָר
די גרויסע וועלט‮.

די מגילה

פֿון י‮. ‬גויכבערג

אַ מאָל איז געווען אַ קעניג אַ נאַר‮,‬
און המן זײַן דינער‮ —‮ ‬ביטערער האַר‮.‬
האָט המן דער בייזער געגעבן אַ זאָג‭:‬
נעמט הרגעט די ייִדן‮ ‬—‮ ‬און אַלע אין איין טאָג‮.‬


האָט אסתּר די מלכּה‮, ‬אַ ייִדישע פֿרוי‮,‬
געוויינט פֿאַרן קעניג אַזוי און אַזוי‭:‬
אָ העלף מיר‮, ‬מײַן קעניג‮, ‬מײַן פֿאָלק איז אין נויט‮,‬
דער המן וויל ברענגען אויף ייִדן דעם טויט‮!‬


און באַלד האָט דער קעניג צעבייזערט זיך שטאַרק‭:‬
נעמט הענגט אים‮, ‬דעם המן אין מיטן פֿון מאַרק‮!‬
באַקומען האָט המן ווי ער האָט פֿאַרדינט‮,‬
און געוויינט אויף זײַן טויט האָבן אפֿשר די הינט‮.‬


און אסתּרס פֿעטער‮ —‮ ‬מרדכי דער ייִד
האָט געזונגען פֿאַר ייִדן אַ פּורימדיק ליד‮,‬
געהערט האָבן ייִדן און האָבן געלאַכט‮,‬
און זיסע המן־טאַשן אויף פּורים געמאַכט‮.‬

עס געפֿינען זיך ניט קיין גענויע ידיעות וועגן דעם פֿאָלקסדיכטער שלום בערנשטיין, ‬בלויז אַז ער האָט געשטאַמט פֿון קאַמעניץ־פּאָדאָלסק‮, אַז אין‮ ‬9681‮ ‬איז אין זשיטאָמיר אַרויס זײַן לידער־זאַמלונג "מאַגאַזין פֿון יודישע לידער פֿאַר דעם יודישען פֿאָלק"‮, ‬וואָס איז שפּעטער איבערגעדרוקט געוואָרן פֿיר מאָל‮; ‬אַנדערע לידער זײַנע האָבן זיך שפּעטער געדרוקט אין פֿאַרשיידענע צײַטן‮. ‬מיר ווייסן פֿון זײַן דיכטונג אַז מיכל גאָרדאָן‮ (‬2381—0981‮), ‬דער משׂכּילישער פֿאָלקסדיכטער‮, ‬האָט אים באַטראַכט ווי זײַן פֿרײַנד‮, ‬מיט וועמען ער האָט געטיילט פֿאַרשיידענע מאָטיוון אין די לידער‮, ‬און אַז אַ צאָל פֿון זײַנע לידער זײַנען געוואָרן פֿאָלקלאָריזירט און זײַנען אַריינגענומען געוואָרן אין זאַמלונגען פֿון פֿאָלקסלידער ווי אַנאָנימע שאַפֿונגען‮.‬
איינע פֿון די ערשטע לידער אין דעם‮ "‬מאַגאַזין"‮ איז אַ ליד טאַקע פֿון מיכל גאָרדאָן‮, ‬וווּ ער שרײַבט זיך אונטער מיט זײַן אמתן נאָמען‮. דאָס איז געווען אַ נײַעס‮, ‬ווײַל אין‮ ‬8681‮ ‬האָט‮ ‬מיכל גאָרדאָן אַרויסגעגעבן אַנאָנים זײַן זאַמלונג‮ "די באָרד און דערצו נאָך אַנדערע שיינע ייִדישע לידער, אַלע פֿון אַ גרויסן חסיד",‮ ‬און ער האָט זיך דאָרטן פֿאַרחתמעט‮ "‬גר דל מך אַני"‮ —‮ ‬אַן אַנאַגראַם פֿון זײַן נאָמען‮. ‬אין זײַן ליד אין שלום בערנשטיינס‮ "‬מאַגאַזין"‮ ‬פֿאַרחתמעט ער זיך איצט אָן מורא מיט זײַן אמתן נאָמען‭:‬
מײַנע לידער זענען אַרויס אויף דער וועלט‮,‬
אַקוראַט אַזוי ווי קאָנטראַבאַנד‮.‬
איך האָב מײַן נאָמען אויף זיי ניט געשטעלט‮,‬
איך האָב מורא געהאַט פֿאַר אַ בייזער האַנט‮.‬

במשך פֿון די לעצטע יאָרן האָט דער ייִוואָ צונויפֿגענומען, באַאַרבעט און קאַטאַלאָגירט אַ צאָל פֿון זײַנע מוזיקאַלישע זאַמלונגען און געמאַכט זיי צוגענגלעך פֿאַר אינסטיטוציעס און יחידים, וואָס ווענדן זיך וואָך־אײַן וואָך־אויס פֿאַר מאַטעריאַלן, אינפֿאָרמאַציע, פֿאָרשונג אד"גל. עס איז געוואָרן אַ רײַכער אײַנזאַמלונג־פּונקט פֿון מוזיק פֿון קאָמפּאָזיטאָרן און כאָר־דיריגענטן, חזנים, זינגערס, אַקטיאָרן, פֿאָלקלאָריסטן, ווי אויך פֿון אינסטיטוציעס און אָרגאַניזאַציעס. כּסדרדיקע ווענדונגען פֿון אייראָפּע, ווי אויך פֿון די שטאַטן אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן מאַכן דעם מוזיק־אַרכיוו אַ לעבעדיקן טייל פֿון דעם ריזיקן ייִוואָ־אַרכיוו.

עס איז ווינטשונגסווערט צו געבן אַן אַרײַנבליק אין די אוצרות און דעם פֿאַרנעם פֿון אַרכיוו, וואָס באַשטייט פֿון אַ סך גרעסערע און קלענערע זאַמלונגען; אַ מאָל היסטאָרישע, געשאָנקענע פֿון יחידים און אינסטיטוציעס.

אין דער ערשטער ריי געפֿינט זיך די זאַמלונג פֿון בערך טויזנט פֿאָלקסלידער־טעקסטן, מיט300 נאָטן וואָס די עטנאָגראַפֿישע קאָמיסיע פֿון ווילנער ייִוואָ האָט געזאַמלט אין די יאָרן פֿון1925 ביז 1940. זינט זײַן גרינדונג האָט דער ייִוואָ אַנטוויקלט אַ נעץ פֿון הונדערטער זאַמלערס און קרײַזן, דער עיקר פֿון פּוילן. די עטנאָגראַפֿישע קאָמיסיע פֿון ייִוואָ האָט אַרויסגעגעבן אינסטרוקציעס ווי און וואָס צו זאַמלען, האָט רעגיסטרירט די הונדערטער שיקונגען, האָט קאָרעספּאָנדירט מיט די זאַמלערס און אָפּגעדרוקט טיילן פֿון דער זאַמלונג.

דאָס לעצטע מאָל האָבן מיר געבראַכט לידער פֿון עטלעכע באַקאַנטע און ניט אַזוי פֿיל באַקאַנטע ייִדישע דיכטערינס. זיי האָבן געבראַכט די פֿרויען־שטים צו די אויסגאַבעס פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור. די פּאָעזיע פֿון די דיכטערינס איז ניט צו אָפֿט געקומען צו דער עפֿנטלעכקייט, און מיר זײַנען צופֿרידן צו ברענגען זייער וואָרט צוריק צו דער אויפֿמערקזאַמקייט פֿון די לייענער. די הײַנטיקע און געוועזענע פֿרויען־דיכטערס האָבן באַרײַכערט אונדזער קולטור און זײַנען אַ וויכטיקער טייל פֿון אונדזער ליטעראַטור־געשיכטע. מיר געניסן פֿון דער געלעגנהייט צו לייענען פֿון צײַט צו צײַט די ווערק פֿון אונדזערע הײַנטיקע וויכטיקע פֿרויען־דיכטערס ווי רבֿקה באַסמאַן בן־חיים, ביילע שעכטער־גאָטעסמאַן, געלע שווייד־פֿישמאַן און נײַ־אויפֿגעקומענע דיכטערינס, ווי גיטל ווישוואַנאַט־שעכטער, וואָס מיר וועלן דרוקן בײַ אַן אַנדערש מאָל. הײַנט האָבן מיר זיך אָפּגעשטעלט אויף די לידער פֿון דער פּלעיאַדע ווי קאַדיע מאָלאָדאָווסקי, רחל קאָרן, אַנאַ מאַרגאָלין, ריקודה פּאָטאַש און רייזל זשיכלינסקי.

די ייִדישע פּאָעזיע פֿאַרמאָגט אַ רײַכע צאָל לידער וואָס פֿרויען־דיכטער האָבן געשאַפֿן. טייל פֿרויען האָבן אויסגעגאָסן זייערע געפֿילן אין שטילע, פֿאָלקסטימלעכע געזאַנגען; אַנדערע אין אַ מער מאָדערנעם סטיל. זייערע סוזשעטן האָבן אַרײַנגענומען צווישן אַנדערע: קינדער־טעמעס, ליבשאַפֿט, מוטערשאַפֿט. הײַנט ברענגען מיר אַ קליינעם אָפּקלײַב פֿון דער פֿרויס ליריק.

די אייביקייט

פֿון רחל בוימוואָל

לעצטע וואָך האָט איציק גאָטעסמאַן געווידמעט זײַן רובריק וועגן פֿאָלקלאָר צו דער טעמע פֿון פֿאָטערס לכּבֿוד "פֿאָטערס טאָג" און זײַן פֿאָטערס יאָרצײַט. ער האָט ציטירט עטלעכע שפּריכווערטער און עטלעכע אינטערעסאַנטע פֿאָלקסלידער. מיר האָבן זיך געפֿרעגט די פֿראַגע וועגן דער אָפֿטקייט פֿון דעם וואָרט "פֿאָטער", אָדער "טאַטע" אין זינגלידער אין ליכט פֿון זײַן וויכטיק אָרט אין דער פֿאַמיליע, און מיר האָבן געדענקט איבער 40 אַזעלכע לידער. מיר נעמען אין באַטראַכט דעם פֿאָטער אָדער טאַטע פֿון דער פֿאַמיליע, און נישט דעם נאָמען פֿון דעם אייבערשטן, וועלכן מע האָט אויך אַדרעסירט ווי "טאַטע, טאַטעניו, פֿאָטער אין הימל" (ווי למשל אין ש. קאַטשערגינסקיס "זאָל שוין קומען די גאולה") אאַז״וו. אין איין ליד "מײַן ייִנגעלע" פֿון מאָריס ראָזענפֿעלד געפֿינט זיך דאָס וואָרט "פּאַ" — "וווּ איז פּאַ?" וואָס מיר נעמען אַרײַן, אָבער געוויינטלעך איז די באַצייכענונג "פֿאָטער" אָדער "טאַטע". דאָס איז אַ שפּיל וואָס איך און מײַנע בנים זלמן און משה האָבן ליב צו שפּילן פֿון צײַט צו צײַט. מיר ברענגען דאָ די טיטלען אָדער ערשטע שורות פֿון די לידער און געבן אָנצוהערעניש, אַז דאָס איז ווײַט ניט אַ פֿולע רשימה. אויב עמעצער געדענקט און קען צוגעבן נאָך לידער, וועט עס זײַן בײַ אונדז ביז גאָר אָנגעלייגט.

וויג־ און קינדער־לידער

1. וווּ דער טאַטע? ניטאָ הי. (פֿייגעלע, פֿייגעלע, פּי־פּי־פּי)

2. דער טאַטע וועט קויפֿן שיכעלעך (פּאַטשע, פּאַטשע, קיכעלעך)

3. דער טאַטע וועט קויפֿן שיכעלעך (אין אַן אָרעם שטיבעלע)

4. און דער טאַטע האָרעוועט, האָרעוועט אַלע יאָרן זײַנע (ביי דעם שטעטל שטייט אַ שטיבל)

5. אָט שטייט דער טאַטע, קוועלט און הערט זיך צו (יאַנקעלע)

במשך די יאָרן פֿון די "פּערל" האָבן מיר ציטירט די ווערק פֿון אַ צאָל וויכטיקע ייִדישע דיכטערינס, ווי קאַדיע מאָלאָדאָווסקי, אַננאַ מאַרגאָלין, רחל קאָרן, רבֿקה באַסמאַן, רייזל זשיכלינסקי, אַ״אַנד. הײַנט ווילן מיר ציטירן עטלעכע מוסטערן פֿון דער פּאָעזיע פֿון נאָך אַן אייגנאַרטיקער דיכטערין, ציליע דראַפּקין, וועמענס פּאָעזיע די קריטיקערס האָבן געלויבט און אויסגעטיילט.

ציליע לעווין־דראַפּקין איז געבוירן געוואָרן אין 1887 אין באָברויסק, ווײַסרוסלאַנד, און איז געשטאָרבן אין 1956 אין ניו־יאָרק.

מעינקע קאַץ איז געווען אַן אינאָוואַטאָר אין דער ייִדישער פּאָעזיע און איז נישט געווען קיין נאָכפֿאָלגער פֿון קיין ריכטונג. ער האָט געשריבן אָן פּערפֿעקטע גראַמען, האָט געשריבן סאָנעטן פֿון צוויי־טראַפֿיקע ביז פֿופֿצן־טראַפֿיקע שורות, און געשאַפֿן גלײַכצײַטיק ענגלישע פּאָעזיע. צו זײַן 20סטן יאָרצײַט ווילן מיר ברענגען אַ פּאָר לידער וואָס מיר פֿילן זײַנען ספּעציעל אינטערעסאַנט און לויבווערדיק.

מעינקע קאַץ איז געבוירן געוואָרן אין סווענציאַן, ווילנער געגנט, אין 1906. אַ טייל פֿון זײַן קינדהייט האָט ער פֿאַרבראַכט אין שכנותדיקן מיכאַלישעק. ער האָט געלערנט אין חדר און אין דער שטאָטישער פֿאָלקשול. אין 1920 האָט ער עמיגרירט מיט זײַנע עלטערן אין פּאַסעיִק, אַמעריקע. ער האָט שטודירט אין ברוקלין־קאַלעדזש, קאָלאָמביע־אוניווערסיטעט און "ייִדישן טעאָלאָגישן סעמינאַר" און האָט געאַרבעט ווי אַ זייגער־מאַכער און דערנאָך ווי אַ לערער אין די ייִדישע פֿאָלקשולן. ער האָט דרײַ יאָר געלעבט אין צפֿת און דערנאָך אין ספּרינג־גלען, ניו־יאָרק, וווּ ער איז געשטאָרבן. אין זײַן ביאָגראַפֿיע ווערט דערציילט, אַז ער האָט איבערגעריסן מיט די לינקע נאָך די מאָרדן פֿון די סאָוועטיש־ייִדישע שרײַבער. ער איז שפּעטער געוואָרן אַ לערער אין די "אַרבעטער־רינג־שולן". ער האָט אַרויסגעגעבן אַכצן ביכער פּאָעזיע — נײַן אויף ייִדיש און נײַן אויף ענגליש. פֿאַר זײַן ענגלישער פּאָעזיע האָט ער באַקומען צוויי אויסצייכענונגען.