מיללער האָט געמאַכט אַ פֿאָרשלאַג, אַז מען זאָל די נײַע צײַטונג רופֿן "פֿאָרווערטס". איך האָב געגלויבט, אַז מען דאַרף אַן עכט־ייִדישן נאָמען. אָבער אַ געראָטענעם ייִדישן נאָמען פֿאַר אַ צײַטונג איז ניט גרינג צו געפֿינען, און "פֿאָרווערטס" הייסט דער הויפּט אָרגאַן פֿון דער גרויסער סאָציאַליסטישער פּאַרטיי פֿון דײַטשלאַנד. איז מיללערס פֿאָרשלאַג אָנגענומען געוואָרן איינשטימיק.
איך בין איינשטימיק דערוויילט געוואָרן רעדאַקטאָר.

פֿון בוך זכרונות "בלעטער פֿון מײַן לעבן" פֿון אַב. קאָהאַן

דער ערשטער נומער "פֿאָרווערטס"
איז דערשינען דעם 22סטן אַפּריל, 1897.


מיט גרויס שוועריקייטן האָבן מיר צוזאַמענגעשטעלט אַ סומע, וועלכע איז קוים גענוג געווען צו מאַכן אַן אָנפֿאַנג. אַלץ האָט אויסגעזען אָרעם, קבצנדיק. וועגן קויפֿן אַן אייגענעם פּרעס האָט קיין רייד ניט געקאָנט זײַן. מיר האָבן דעם "פֿאָרווערטס" געמוזט דרוקן אַנדערשוווּ. פֿון באַקוועמלעכקייט וועגן האָבן מיר באַשלאָסן צו האָבן די רעדאַקציע מיט דעם שריפֿטזעצער־שאַפּ לעבן דעם פּלאַץ וווּ די צײַטונג וועט זיך דרוקן. און אַזוי ווי אין ייִדישן קוואַרטאַל זײַנען גרויסע דרוקערײַען ניט געווען, האָבן מיר די רעדאַקציע ניט געקאָנט האָבן צוזאַמען מיט דעם ביזנעס־אָפֿיס [געשעפֿט־ביוראָ], וועלכער האָט נאַטירלעך געמוזט זײַן אין ייִדישן קוואַרטאַל.

אינעם יאָר 2011, האָט אַן אינטערנאַציאָנאַלע גרופּע סטודענטן און פּראָפֿעסיאָנאַלן אָנגעהויבן אַן אויסערגעוויינטלעכן פּראָיעקט — צו רעקאָנסטרויִרן די אַלטע הילצערנע שיל פֿונעם 17טן יאָרהונדערט, וועלכע איז אַמאָל געשטאַנען אינעם פּוילישן שטעטל גוווּזדזשעץ; דער עיקר, פּלאַנירט מען צו שאַפֿן פֿון ס׳נײַ דעם שפּיציקן טורעם־דאַך און די וווּנדערלעך־פּרעכטיקע געמעלן פֿון דער סטעליע.
דער רעקאָנסטרוקציע־פּראָיעקט וועט דינען ווי אַ יסוד פֿון אַ היסטאָרישן דאָקומענטאַר, וועלכער וועט געשאַפֿן וועגן דורך Handshouse Studio, בראָש מיט ריק און לאָראַ בראַון. מע בעט דעם עולם מנדבֿ צו זײַן די נייטיקע פֿאָנדן, כּדי צו שיקן די פֿילם־מאַנשאַפֿט קיין פּוילן דעם קומענדיקן זומער; דער רעקאָנסטרויִרטער שיל־דאַך וועט אויסגעשטעלט ווערן אינעם נײַעם "היסטאָרישן מוזיי פֿון פּוילישע ייִדן", אויפֿן שטח פֿונעם געוועזענעם וואַרשעווער געטאָ.
פֿאַר מער אינפֿאָרמאַציע — ווענדט זיך אויפֿן פֿאָלגנדיקן וועב־אַדרעס:http://www.kickstarter.com/projects/15287081/filming-the-replication-of-a-17th-century-wooden-s

אין דער געשיכטע פֿון פּעריאָדישע אויסגאַבעס זײַנען פֿאַראַן נישט ווייניק פֿאַלן, ווען דער געלונגענער נאָמען פֿון דער, אָדער יענער צײַטונג, אָדער זשורנאַל, לעבן איבער די אויסגאַבע אַליין. עס טרעפֿט זיך, אַז די אויסגאַבע שעפּט זיך אויס, בײַט דעם פּראָפֿיל אָדער די ריכטונג, און צו מאָל שליסט זיך אין גאַנצן. אָבער דער נאָמען בלײַבט, אָדער ער גייט אַריבער צו אַן אַנדער אויסגאַבע. צו מאָל אַפֿילו — אין אַן אַנדער לאַנד און אין אַן אַנדער שפּראַך.
אַ גוטער בײַשפּיל פֿון אַזאַ לעבנס־שטאַנדהאַפֿטיקייט קאָן זײַן דער נאָמען "פֿאָרווערטס". צום ערשטן מאָל האָט ער אָנגעהויבן צו קלינגען ווי אַ נאָמען פֿון אַ דײַטשישער פּובליקאַציע "Vorwärts", וועלכע איז דערשינען אין פּאַריז אין 1844. די צײַטונג פֿלעגט אַרויסגיין צוויי מאָל אין דער וואָך און האָט עקזיסטירט בלויז איין יאָר. און דאָך האָט זי איבערגעלאָזט אין דער געשיכטע אַ ממשותדיקן שפּור, ווי דער ערשטער אידעאָלאָגישער צענטער פֿונעם אייראָפּעיִשן סאָציאַליזם און קאָמוניזם, וואָס האָבן דעמאָלט אָנגעהויבן צעשפּרייטן די פֿליגלען. צווישן די מחברים זײַנען געווען אַזעלכע גרויסע רעוואָלוציאָנערן און דענקער ווי קאַרל מאַרקס, פֿרידריך ענגעלס, מיכאַיִל באַקונין און אַנדערע.
עס זײַנען דורכגעגאַנגען 32 יאָר, און אין 1876, אונטער דעם זעלבן נאָמען הייבט אָן דערשײַנען די צײַטונג פֿון די דײַטשישע סאָציאַל־דעמאָקראַטן. דער וואָכנבלאַט "Vorwärts" גייט אַרויס אין לײַפּציג און ווערט פֿאַרשפּרייט איבער גאַנץ דײַטשלאַנד, ווי אויך אין עסטרײַך, שווייץ און פּוילן. ער ווערט איינע פֿון די פּאָפּולערסטע לינקע אויסגאַבעס אין אייראָפּע און פֿאַרשפּרייט אַקטיוו די סאָציאַליסטישע און סאָציאַל־דעמאָקראַטישע אידעען, וואָס ווערן גיך אַריבערגעבראַכט אין אַמעריקע.

אין משך פֿונעם זומער 2011, וואָס איז צום מערסטנס כאַראַקטעריזירט געוואָרן מיט די גרעסטע פּראָטעסטן אין דער געשיכטע פֿון ישׂראל, האָבן אַרויסגעבראַכט פֿאַר דער עפֿנטלעכקייט עטלעכע בולטע געשטאַלטן. באַזונדערס וויל זיך אויסטיילן די טעטיקייט פֿון די יונגע פֿרויען. צווישן זיי רופֿן מיר אָן די נעמען פֿון דער באַרימט-געוואָרענער דפֿני ליף און סתּיו שפֿיר. אויף איר פֿייסבוק-בלאַט האָט סתּיוס געשריבן, אַז זי קומט קיין אַמעריקע "פֿון אַ שלאָפֿלאָזער רײַזע, וואָס איר ציל איז צו פֿאַרבעטן די אַמעריקאַנער בירגער זיך אָנצושליסן אין דעם ווײַטערדיקן שטאַפּל פֿונעם קאַמף." צוזאַמען מיט איר איז אויך מיטגעקומען דער יונגער טעטיקער יונתן לוי.
זייער ערשטע סטאַנציע האָבן זיי געמאַכט אין וואַשינגטאָן, וווּ זיי האָבן זיך באַטייליקט אויף דער יערלעכער קאָנפֿערענץ פֿון דער פּראָ-שלום און פּראָ-ישׂראל שתּדלנות-אָרגאַניזאַציע "דזשיי-סטריט". דאָרט האָט סתּיו געהאַלטן אַ רעדע אויף דער בכּבֿודיקער עפֿנטלעכער סעסיע צוזאַמען מיט דעם בירגער־מײַסטער פֿון ירוחם (אַ שטעטל אין דרום פֿון ישׂראל) מיכאל ביטאָן, און דעם באַרימטן ישׂראלדיקן מחבר עמוס עוז.
זי האָט באַשריבן פֿאַרן צונויפֿגעזאַמלטן עולם, פֿון אַרום צוויי טויזנט מענטשן, די געשעענישן פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם זומער; די נאַכט, וואָס זי מיט נאָך אַנדערע אַקטיוויסטן, האָבן פֿאַרבראַכט צוזאַמען אין איין תּפֿיסה-צימער: "רבותי, באַקענט זיך מיט אונדז, די נײַע פֿאַרברעכערס פֿון ישׂראל!" — האָט סתּיו זיך פֿאָרגעשטעלט פֿאַר דעם עולם; און דערצו האָט זי קאָנפֿראָנטירט נתניהוס לעצטע אַמעריקאַנער אויפֿטרעטונג מיט אַ פּאָר וואָכן צוריק, זאָגנדיק, אַז "אין דער רעגירונג זענען, ליידער, דאָ אַזעלכע, וואָס פּראָבירן צו פֿאַרשווײַגן די סאָציאַלע באַדערפֿענישן פֿונעם פֿאָלק דורך דער אומפּראָפּאָרציאָנעלער באַטאָנונג פֿון די דרויסנדיקע באַדראָונגען."

(פֿון "פֿאָרווערטס", אַפּריל 17, 1912)

די "טיטאַניק", דער טיטאַן פֿון די דאַמפֿערס, די גרעסטע, בעסטע, טײַערסטע דאַמפֿשיף אין דער וועלט, דער לוויתן פֿון די ימים, האָט געמאַכט איר ערשטע רײַזע, איר "בתולה־רײַזע", איר "מײַדן־טריפּ" איבערן אַטלאַנטישן אָקעאַן און איז געזונקען אין דער טיפֿעניש.
אַן אײַזבאַרג, וועלכע די ים־שטורעמס האָבן פֿאַרטראָגן פֿון "ים־הקרח" אין אַטלאַנטיק איז איר מלאך־המוות געווען.
שיף און באַרג האָבן זיך באַגעגנט און צוזאַמענגעשטויסן. די קונסט, די טעכניק, די מענטשלעכע גאָונות האָט זיך געשטעלט פּנים אל פּנים מיט דער נאַטור און די לעצטע האָט געזיגט.
אַראָפּ איז זי אין דער טיפֿעניש מיט כּמעט נאָר איר לעבעדיקן און טויטן באַגאַזש. איבער 1,500 מענטשן האָבן געפֿונען זייער "אייביקע רו" אין דעם נאַסן בית־עולם.
פֿאַרשיידענע מענטשן האָט די "טיטאַניק" געפֿירט: די גליקלעכסטע און די אומגליקלעכסטע. דער צווישנדעק מיט דער ערשטער קאַיוטע זײַנען געווען געפּאַקט מיט שטערבלעכע. אין יעדער פֿון זיי איז געפֿאָרן מיט האָפֿענונג אין האַרצן און זענזוכט אין בליק צו באַגריסן די סטאַטוע פֿון דער פֿרײַהייט, איר גרויסן לאָמפּ, וואָס לײַכט און לאַכט צו די מענטשן, וואָס קומען אין איר האַפֿן.
אָבער אַנשטאָט צו זען אָט די גרויסע, געבענטשטע ליכט זײַנען זיי אַראָפּ אין אַ פֿינצטערן, נאַסן אָפּגרונט, פֿון וועלכן מען קומט ניט מער צוריק.

סוף מאַרץ האָט מען געוויזן אויף דער טעלעוויזיע די פּראָגראַם The Thomashefskys: Music & Memories of a Life in the Yiddish Theater ["די טאָמאַשעווסקיס: מוזיק און זכרונות פֿון אַ לעבן אינעם ייִדישן טעאַטער"]. די וואָך ווערט אַרויסגעגעבן דאָס ווידעאָ־קאָמפּאַקטל פֿון דער פּראָגראַם — אַ פֿאָרשטעלונג פֿונעם דיריגענט מײַקל טילסאָן-טאָמאַס וועגן זײַן זיידע־באָבע, די לעגענדאַרע ייִדישע אַקטיאָרן באָריס און בעסי טאָמאַשעווסקי.
טילסאָן־טאָמאַס, אַן אַמאָליקער פּראָטעזשע פֿונעם באַרימטן דיריגענט און קאָמפּאָזיטאָר לעאָנאַרד בערנשטיין, שטרעבט אויך, ווי זײַן לערער, צו מאַכן אַ רושם סײַ אין דער וועלט פֿון דער קלאַסישער מוזיק, סײַ אין דער וועלט פֿון פּאָפּולערער מוזיק. טילסאָן־טאָמאַס איז באַקאַנט ווי דער דיריגענט פֿון דער "סאַן־פֿראַנציסקאָ־סימפֿאָניע", און דער גרינדער און קינסטלערישער דירעקטאָר פֿון דער "נײַער וועלט־סימפֿאָניע"; אַן אָרקעסטער פֿון ייִנגערע מוזיקער, מיט וועלכן ער דיריגירט אין דער פֿאָרשטעלונג.
אָבער אַ מאָל איז ער געווען אַ קליין ייִנגל אויף זײַן באָבע בעסיס שויס, און די באָבע האָט אים דערציילט וועגן איר לעבן און וווּנדערלעכע מעשׂיות וועגן דעם ייִדישן טעאַטער. זײַן טאַטע און פֿעטער פֿלעגן אויך אויסשפּילן סצענעס פֿאַר אים אין זייער היים און אים באַקענען מיט די באַקאַנטסטע לידער.
טילסאָן־טאָמאַס האָט אָנגעשריבן דעם סקריפּט און איז דער נאַראַטאָר פֿון דער פֿאָרשטעלונג, וואָס מע האָט פֿילמירט אין אַפּריל 2011, אינעם "נײַער וועלט־צענטער" אין מיאַמי־ביטש. שוין אין 1998 האָט טילסאָן־טאָמאַס געשאַפֿן דעם "טאָמאַשעווסקי־פּראָיעקט" צו זאַמלען מאַטעריאַלן וועגן זײַן זיידע־באָבע פֿון איבער דער וועלט.

(פֿון אונדזער אַרכיוו)

איר זענט נישט סענטימענטאַל? וויפֿל אָרט פֿאַרנעמט אין אײַך יצחק־לייבוש פּרץ? גייט, ביטע, אין תּל־אָבֿיבֿ אויף סוף אַלנבי־גאַס. איר אָנהייב איז בײַם ים־ברעג, און בײַ איר סוף הייבט זיך אָן די גאַס עליה. און אָט: ראָג אַלנבי־עליה איז אַ גאַס, לינקס, און אַ שילדל אויפֿן ראָג מויער: י. ל. פּרץ (אויך אויף ענגליש און אַראַביש). שטיי אַ ווײַלע: דיקע וואָנצעס איבערן מויל, אַ פּנים וואָס איז עקזאַלטירט, רויט, שיִער־נישט אַפּאָפּלעקסיש; אויגן — האַלב־אַרויסגעשטאַרצטע; אַריסטאָקראַט? האַלבער אַדוואָקאַט? גמינע־באַאַמטער אין מתים־אָפּטייל? ר׳ למה פֿון "די גאָלדענע קייט"; יוחנן וואַסערטרעגער, דער מקובל? טיפֿע פֿאָלקסטימלעכקייט, חסידישע דערהויבנקייט, אוניווערסאַלער וועלטשמערץ? טראַגישער קינסטלער, פֿאַמיליען־פּערזענלעכע ווייטיקן; ברייטע האַנט פֿון אַ געבער, איבערמענטש, נאַציאָנאַל־מאָנומענטאַלע פֿיגור; בײַנאַכט אויפֿן אַלטן מאַרק, אין פּאָליש אויף דער קייט, דער טרעגער פֿון שלום־בית.
יאָר 1915, מלחמה־צײַט, מ׳טרײַבט אַרויס ייִדן פֿון די שטעטלעך, מ׳הענגט ייִדן ווי שפּיאָנען; היימלאָזע. פּחד פֿון אַן אייביק־פּאָגראָמירט פֿאָלק. וועגעלעך מיט מידע פֿערדלעך שלעפּן זיך איבער די גאַסן פֿון וואַרשע, איבערגעשראָקענע קינדערלעך, צעריסענע קישנס, ציטערנדיקע זקנים מיט דער גרויסער, אייביקער אימה פֿאַרן גוי, דעם רשע, ייִדן־קוילער. פּרץ — דער פֿירער פֿון קאָמיטעט צוהילף די היימלאָזע. פּרץ — אַ טאַטע פֿון אַ זון וואָס רעדט פּויליש און לייענט ענגליש, איז זונטיקדיק, און פֿאַראַכטעט דעם טאַטן דעם ייִד, דעם קינסטלער, דעם שבת־יום־טובֿניק. פּרץ איז געשטאָרבן.

נאָך אַזוי פֿיל מאכלים ווילט זיך עפּעס טרינקען. איז לאָמיר זיך נעמען צו גלעזלעך ווײַן.
ווײַנטרויבן עסט דער מענטש שוין טויזנטער יאָרן; און ווײַן טרינקט ער אויך כּמעט אַזוי לאַנג. ווײַן מאַכט מען אין אַ היפּשן חלק אייראָפּע: פּאָרטוגאַל, שפּאַניע, איטאַליע, (דרום-)פֿראַנקרײַך, (דרום-)דײַטשלאַנד, גרעקנלאַנד, אונגערן, רומעניע, מאָלדאָווע, גרוזיע. אין די שייכדיקע לשונות זענען די ווערטער פֿיל-ווינציקער אידענטיש. נאָר דאָ איז דאָ אַ פּאַראַדאָקס פֿון דער לינגוויסטיק:
אויב אין אַזוי פֿיל לשונות — ווי אויך דאָס לשון-קודשדיקע "יין" — זענען די ווערטער אידענטיש, וואָלט דעם הדיוט זיך געדאַכט, אַז דאָס איז אַ סימן קרובֿישאַפֿט צווישן די לשונות. דעם שפּראַך-היסטאָריקער, אָבער, פֿאַלט אײַן עפּעס אַנדערש — אַז דאָס איז גיכער אַ ראַיה, אַז די לשונות האָבן זייערע אַלע ווערטער אַנטליגן פֿונעם זעלבן מקור. פֿאַר וואָס? וואָרן אויב דאָס וואָלטן געווען קרובֿישע ווערטער, וואָס האָבן זיך אַנטוויקלט דורך הונדערטער צי טויזנטער יאָרן פֿון איין אָבֿ, וואָלטן זיי נישט געווען אידענטיש, נאָר בלויז ענלעך = אַ שטייגער, די ווערטער פֿאַר ׳ברודער׳ איבער דער אינדאָאייראָפּעיִשער משפּחה: דײַטשיש Bruder, ענגליש brother, לאַטײַניש frater, גרעקיש frater (׳מאָנאַך׳), רוסיש brat, סאַנסקריטיש bhratar אאַז״וו.
די פֿאָרשערס רעכענען אַזוי: די ווערטער פֿאַר ׳ווײַן׳ נעמען זיך אַלע פֿון אַ לשון וואָס מע האָט גערעדט אין דרום-אייראָפּע מיט טויזנטער יאָרן צוריק, נאָך איידער אויפֿן קאָנטינענט האָבן זיך באַוויזן די אינדאָאייראָפּעער. דורך די רוימער האָט זיך דאָס וואָרט ווײַט צעשפּרייט, נאָך ווײַטער ווי די שטחים וווּ מע מאַכט ווײַן: פֿון איין זײַט ביז אירלאַנד און וויילס, פֿון דער אַנדערער — ביז רוסלאַנד, גרוזיע און ארץ-ישראל. (ס׳איז, אָבער, נישט דערגאַנגען ביז אינדיע און איראַן, אַ פּנים, ווײַל דאָרטן איז ווײַן נישט געווען קיין אָנגענומענער געטראַנק.)

שוין יאָרנלאַנג לייען איך דעם "פֿאָרווערטס" פֿאַר פֿאַרשיידענע פֿאַרגאַנגענע, בדרך-כּלל, לאַנג פֿאַרגאַנגענע, יאָרן. מיר איז קלאָר — און אַנדערש האָט עס ניט געקענט זײַן — אַז אונטער דעם דאָזיקן נאָמען און אַפֿילו בראָש מיט דעם זעלבן הויפּט-רעדאַקטאָר, אַב. קאַהאַן, איז דאָס געווען אין פֿאַרשיידענע יאָרן ניט (אין גאַנצן) די זעלבע צײַטונג. הגם זי האָט זיך אָנגעהויבן ווי אַ פֿאָרום פֿון אינטערנאַציאָנאַליסטיש־געשטימטע סאָציאַליסטן, האָט זי זיך מיט דער צײַט אַלץ מער פֿאַרוואַנדלט אין אַ נאַציאָנאַליסטישער, פּראָ-ישׂראלדיקער צײַטונג.
אַ צאָל פֿאַקטאָרן און געשעענישן האָבן געשטופּט דעם "פֿאָרווערטס" אין דער דאָזיקער ריכטונג — פֿון אַנטי-נאַציאָנאַליזם צו אַ "שטילן" נאַציאָנאַליזם. איך וועל דאָ דערמאָנען נאָר איין סיבה, דהײַנו: די צעשפּאַלטונג אין 1921, ווען מער אינטערנאַציאָנאַליסטיש־געשטימטע סאָציאַליסטן זײַנען אַוועק צו די קאָמוניסטן. דאָס הייסט ניט, פֿאַרשטייט זיך, אַז דער עולם, וואָס איז פֿאַרבליבן מיטן "פֿאָרווערטס", איז באַשטאַנען פֿון גאָלע נאַציאָנאַליסטן. אָבער די לאָגיק אַליין פֿון בויען אַ מין וואַנט צווישן זיך און די קאָמוניסטן האָט געפֿאָדערט צו באַטאָנען און פֿאַרשטאַרקן די אונטערשיידן מיט זיי. דאָס הייסט, אַז טאָמער בײַ זיי איז עפּעס געווען שוואַרץ, איז אויף דער זײַט געוואָרן ווײַס. די אַלגעמיינע נטיה צו שאַפֿן אַ ווידעראַנאַנד איז תּמיד געווען זייער אָנזעעוודיק.
די אידעאָלאָגישע שינויים אין די פֿריִע 1920ער יאָרן קען מען באַמערקן אויך אין דעם אונטערקלײַב פֿון נײַע זשורנאַליסטן. אַזוי האָט זיך אין יאָר 1924 צווישן די שטענדיקע מיטאַרבעטער פֿון "פֿאָרווערטס" באַוויזן חיים ליבערמאַן (1890—1963),