פֿונעם אייביקן קוואַל
פֿון מ. אַלקין
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

מיט עטלעכע וואָכן צוריק, ווען מיר האָבן אָנגעהויבן לייענען דעם דריטן חלק פֿונעם חומש, "ויקראָ", האָבן מיר באַמערקט, אַז אַזוי ווי דער ערשטער טייל פֿון דער תּורה, "בראשית", וווּ עס גייט אַ רייד וועגן דעם וועלט-באַשאַף, און דער צווייטער טייל, "שמות", וואָס דערציילט וועגן דער פאָרמירונג פונעם ייִדישן פאָלק ווי אַ גרופּע און וועגן דער אַנטוויקלונג פֿון דער מענטשלעכער געזעלשאַפֿט אין אַלגעמיין, האָט דער לייטמאָטיוו פֿונעם דריטן תּורה־טייל אויך צו טאָן מיט אַן אָנהייב און אַנטוויקלונג. דער חומש "ויקראָ" עפֿנט זיך מיט אַ פֿראַזע, וווּ דער אייבערשטער ווערט נישט דירעקט דערמאָנט: און ער — דאָס הייסט, דער רבונו־של־עולם — האָט אים גערופֿן. ס׳איז מערקווירדיק, אַז דער נאָמען פֿונעם מענטש, צו וועלכן דער אייבערשטער האָּט זיך געווענדט — משה רבינו — ווערט אין דער דאָזיקער פֿראַזע אויך נישט דערמאָנט.
דער אייבערשטער איז קיינמאָל נישט "אין דרויסן". דאָס ג־טלעכע עצם רופֿט דעם מענטש צו געפֿינען ג־ט אין זיך. ווען מע זאָגט, אַז דער באַשעפֿער איז "אין הימל", מיינט עס, אַז ער איז אינעם סאַמע "שפּיץ" פֿון אונדזער אייגענער עקזיסטענץ. און פֿאָרט, וואָלט עס געווען אויך נישט ריכטיק צו זאָגן, אַז ג־ט און די טיפֿע נאַטור פֿונעם מענטש און פֿון דער וועלט איז ממש די זעלבע זאַך. ווען אַ מענטש פֿאַרגעטלעכט זיך אַליין, חלילה, פֿאַלט ער אַרײַן אין אַן עגאָיִסטישן נאַרציסיזם, וועלכער טרײַבט אים דווקא אַוועק פֿון זײַן ג־טלעכן עצם, אינעם אינערלעכן גלות אַרײַן. פּאַראַדאָקסיש, ווען אַ מענטש אָנטדעקט אין זיך דאָס ג־טלעכע ליכט, גייט ער אַרויס פֿון זײַן עגאָ. דעריבער, ווען דער באַשעפֿער האָט גערופֿן משה רבינו, איז אינעם דאָזיקן רוף אָנטפּלעקט געוואָרן דער אמת, אַז דאָס מענטשלעכע וועזן איז אַן אילוזיע לגבי דעם אייבערשטן און, מיטאַמאָל, דער באַנעם פֿון ג־ט ווי אַ באַזונדערער דרויסנדיקער סוביעקט איז אויך אַן אילוזיע; עס בלײַבט בלויז דער טיפֿער עקזיסטענציעלער רוף, אין וועלכן ס׳איז בכלל נישטאָ קיין חילוק צווישן דעם סוביעקט און אָביעקט.

פֿאָרווערטס - 115

דער שוועדישער קעניג קאַרל דער 16טער גוסטאַף און יצחק באַשעוויס זינגער, נאָך דעם ווי באַשעוויס האָט באַקומען דעם נאָבעל־פּריז פֿאַר ליטעראַטור, דעם 10טן דעצעמבער 1978, אין שטאָקהאָלם

(פֿון "פֿאָרווערטס", דעצעמבער 24, 1978)

דער ביז איצט נישט אָפּגעשאַצטער פֿאַרדינסט פֿון יצחק באַשעוויס איז דער וואָס שוין אין די אָנהייב 1930ער יאָרן, מיטן דערשײַנען פֿון זײַן "דער שׂטן אין גאָרײַ", האָט ער צעבראָכן די אָפּגערעדטע פֿאָרמעס און טאַבוס אין דער ייִדישער ליטעראַטור. נאַטירלעך האָט אין דער קלאַסישער ייִדישער פּראָזע אויך ביז באַשעוויסן געשפּילט די קאָמפּאָזיציע פֿון נאַטור און מענטש, גענוי אַזוי ווי אין אַלע ליטעראַטורן. אָבער בנוגע דעם מענטש, ביז וועלכער גרענעץ צו שילדערן אים אין זײַנע לײַדנשאַפֿטן און שטאַרקע באַגערן, האָבן געהערשט צוימען און אָפּגערעדטע פֿאָרמעס. אַזוי איז אויך ווי פֿאַרמענטשלעכט געוואָרן די נאַטור אין זיסלעכקייט.
מענדעלע איז געווען דורכויס אַ סאַציאַלער שרײַבער, אַ וועקער און שטראָפֿער. לגבי דעם מענטש, אַפֿילו ווען ער שטראָפֿט אים, איז ער ייִדישלעך־מאָראַליש אַזוי ווי ער איז ייִדישלעך־פּאַטעטיש אין זײַנע נאַטור־שילדערונגען? "די ביימער אין וואַלד דאַווענען מינחה", "די גרעזער רוישן אַ תּפֿילה", "די נאַכט דעקט איבער (די שטאָט) מיט אַ טונקל־בלויען שאַל, געשפּרינקלט מיט גאָלדענע שטערן, און די לבֿנה, אַ מײַסטערין אין ליבעס, פֿאַרקוקט זיך אויף איר מיט אַ זיס־שײַנענדיקער צורה... דער סאָלאָוויי שפּילט צו אַ ליבעס־לידל" (פֿון "ווינטשפֿינגערל"). "דער וואַלד שטייט און שלאָפֿט, איבערגעדעקט פֿון אויבן עפּעס מיט אַ טונקעלן פֿאָרהאַנג. אַרום איז שטיל, נאָר צײַטנווײַז הערט מען ווי צוויי הויכגעוויקסיקע ביימלעך, נאָענטע שכנים, שושקען זיך מיט אַראָפּגעלאָזטע קעפּ צווישן זיך, איינער דעם אַנדערן אַ קיצל געבנדיק הינטערווײַלעכץ מיט די צווײַגן... דאָס רעדט דער וואַלד פֿון שלאָף.

פּערל פֿון ‫ייִדישער פּאָעזיע
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון חנה מלאָטעק

מיר ווילן הײַנט ציטירן אַ פּאָר לידער וואָס זײַנען אויפֿגעקומען בעת דעם חורבן‮. ‬זיי דערציילן וועגן דעם פּײַן און די ליידן פֿון די‮ ‬געליטענע‮. ‬מיר‮, ‬אין די שפּעטערדיקע דורות‮, ‬באַוווּנדערן זייער שאַפֿונג‮, ‬זינגען און האַלטן טײַער זייער וואָרט און געזאַנג‮.


געטאָ

פֿון כּתריאל ברוידאָ

מיר שטייען בײַ די ווענט
מיט הערצער מיט פֿאַרקלעמטע‮.‬
מיט אַראָפּגעלאָזטע הענט
ווי בײַ אַ וויינענדיקער ווערבע‮.‬
עס קוקן אויגן שטאַר
און זינקען אײַן טיף אין דער ווײַטקייט
און ס׳בלײַבט אין זיי דער צער‮ —
די אייביקייט‮.‬

שווער צו זען די וועלט דורך ענגע מויערן‮,‬
די שײַן האָבן פֿאַרשטעלט די געטאָ־טויערן‮ —
פֿאַרמאַכסט די אויגן נאָר‮,‬
דאַן זעסטו אַלץ‮, ‬ווי אין אַ חלום‮,‬
ס׳דערשײַנט ווי אויף דער וואָר
די גרויסע וועלט‮.

פֿאָרווערטס - 115

פֿון דער רעקלאַמע אינעם "פֿאָרווערטס" האָבן זיך געוואָנדן צו די לייענערינס

(אַן איבערבליק פֿון דער פֿרויען־זײַט צווישן 1919 און 1979)

במשך פֿון די ערשטע פֿופֿציק יאָר פֿונעם "פֿאָרווערטס", איז דער ציל פֿונעם רעדאַקטאָר, אַב קאַהאַן, געווען זייער קלאָר: נישט בלויז איבערגעבן די נײַעס צו די ייִדישע אימיגראַנטן אויף אַ שפּראַך וואָס זיי האָבן געקענט, אָבער אויך העלפֿן זיי אַרײַנצופּאַסן זיך אין דער אַמעריקאַנער געזעלשאַפֿט; בפֿרט — צו ווערן אַקטיווע מיטגלידער פֿון דער אַלגעמיינער אַרבעטער־באַוועגונג.
אין דער אַזוי־גערופֿענער פֿרויען־זײַט פֿון דער צײַטונג, זעט מען אָבער אַ געוויסע אַמביוואַלענץ וועגן אַזאַ ציל. אמת, אַ סך פֿון די "פֿאָרווערטס"־לייענערינס אין יענע יאָרן האָבן געהאַט שטעלעס, און טאַקע דערפֿאַר האָט דער "פֿאָרווערטס" זיי געמוטיקט צו ווערן אַקטיוו אינעם פּאָליטישן לעבן. אָבער אין דער זעלבער צײַט, האָט מען אויף דער פֿרויען־זײַט אָפּגעדרוקט אַרטיקלען אויף טעמעס, וואָס האָבן גיכער געפּריידיקט אַ מער טראַדיציאָנעלן צוגאַנג צו דער פֿרוי.
אינעם נומער פֿונעם 15טן מאַרץ 1925, למשל, אונטערן קאָפּ "פֿרויען־אינטערעסן (פֿאַקטן און מיינונגען וועגן דעם לעבן אין דער לאַגע פֿון דער פֿרוי)", זעט מען אַ רובריק, "נאָטיצן פֿון דער פֿרויען־וועלט", וואָס גיט איבער אַ ריי פּאָליטישע ידיעות וועגן דעם קאַמף פֿאַר שטימרעכט פֿאַר פֿרויען.
איינע פֿון די ידיעות דערציילט, אַז דער פּאַרלאַמענט אין בעלגיע איז זיך פֿונאַנדערגעגאַנגען, ווײַל די קלעריקאַלן אין איין טייל פֿון דער סאָציאַליסטישער פּאַרטיי זײַנען געווען פֿאַר ׳סאָפֿרעדזש׳ (דער קאַמף צו געבן פֿרויען שטימרעכט), בשעת די ליבעראַלן און דער צווייטער פֿליגל פֿון דער סאָציאַליסטישער פּאַרטיי האָבן נישט געוואָלט געבן די פֿרויען קיין שטימרעכט. (אינטערעסאַנט, אַז געוויסע סאָציאַליסטן, וועלכע האָבן אַזוי קעמפֿעריש פֿאַרטיידיקט גלײַכע רעכט פֿאַר אַלע אַרבעטער, האָבן נישט געהאַלטן, אַז די פֿרויען מוזן אויך קריגן די זעלבע רעכט.)

קונסט
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

סאָלאָמאָן ראָסין
אין מערץ איז אין סאַנקט־פּעטערבורג פֿאָרגעקומען אַ טאָפּלטע אויסשטעלונג פֿונעם קינסטלער סאָלאָמאָן ראָסין, איינער פֿון די צענטראַלע פֿיגורן פֿון דער "ניט־אָפֿיציעלער" רוסישער קונסט פֿון דער שפּעטערער סאָוועטישער תּקופֿה. אַזוי ווי אַנדערע מיטגלידער פֿון דער דאָזיקער שיטה, האָט ראָסין געצויגן זײַן קליין ביסל פּרנסה פֿון לערנען קונסט און אויספֿירן כּלערליי דעקאָראַטיווע באַשטעלונגען. דאָס האָט אים דערמעגלעכט זיך אָפּצוגעבן מיט דער ערנסטער אַרבעט און שאַפֿן צענדליקער ווערק, וואָס האָבן איצט באַקומען אַ קאַנאָנישן סטאַטוס אין דער מאָדערנער רוסישער קונסט.
ראָסינס רעטראָספּעקטיווע אויסשטעלונג אינעם "מירמל־פּאַלאַץ", דעם סאַמע פּרעכטיקן פֿון די פּעטערבורגער פּאַלאַצן, וואָס דינט ווי אַן אָפּטייל פֿונעם "רוסישן מוזיי", האָט באַשטעטיקט זײַן סטאַטוס ווי אַ קלאַסיקער פֿון דער מאָדערנער רוסישער קונסט. דער וועג צו דעם דאָזיקן שפּיץ איז געווען אַ לאַנגער און אַ שווערער.
געבוירן אין האָמעל אין 1937, האָט ראָסין — דעמאָלט האָט ער געטראָגן זײַן אמתדיקן נאָמען אַלבערט סאָלאָמאָנאָוויטש רויזין — שטודירט קונסט אין די קונסט־אינסטיטוטן פֿון לענינגראַד און מאָסקווע. דערנאָך, אַנשטאָט צו זוכן גליקן אין די הויפּטשטעט, איז ער אַוועק אין אַ ווײַטן דאָרף אין אַרכאַנגעלסק־געגנט אין צפֿון־רוסלאַנד, וווּ ער האָט אין משך פֿון דרײַ יאָר געאַרבעט ווי אַ קונסט־לערער אין אַ מיטלשול.
די דאָזיקע צײַט פֿון וווינען אין סאַמע געדיכט פֿון רוסישן פֿאָלק האָט אויסגעפֿורעמט ראָסינס וועלטאַנשויונג ווי אַ מענטש און ווי אַ קינסטלער. דאָ האָט ער בהדרגה געפֿונען זײַן אייגנאַרטיקן סטיל, וואָס אייניקע קונסט־קריטיקער האַלטן פֿאַר אַ גילגול פֿונעם דײַטשישן עקספּרעסיאָניזם פֿון דער תּקופֿה נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה. ראָסין נעמט זײַנע פּערסאָנאַזשן פֿון פֿאַרשידענע סאָציאַלע שיכטן, אָבער די סאַמע באַליבטע העלדן זײַנע זײַנען קבצנים, קאַליקעס, און היימלאָזע מענער און פֿרויען פֿונעם סאַמע דנאָ פֿון דער געזעלשאַפֿט.

פֿאָרווערטס - 115

זעקס קאַריקאַטורן פֿון פּאָל מאַרק פֿון די 1960־1970ער יאָרן
צו ברענגען אַ ביסל הומאָר דעם לייענער האָט דער "פֿאָרווערטס" געדרוקט פֿון צײַט צו צײַט די ווערק פֿון פֿאַרשיידענע קינסטלער אין דער פֿאָרעם פֿון קאַראַקאַטורן אָדער "קאָמיקס". די בלי־תּקופֿה פֿון דעם קאַריקאַטור־זשאַנער אין דער ייִדיש־אַמעריקאַנער ליטעראַטור־געשיכטע איז אויסגעפֿאַלן אויף דער צײַט פֿון פֿאַרן חורבן. דער זשורנאַל "דער גרויסער קונדס", באַקאַנט פֿאַר זײַנע קאַריקאַטורן, איז געדרוקט געוואָרן כּמעט צוואַנציק יאָר 1909—1927. יעדע ייִדישע טאָג־צײַטונג האָט אָנגעשטעלט אַ קינסטלער, ער זאָל שאַפֿן הומאָריסטישע, פּאָליטישע אָדער געזעלשאַפֿטלעכע קאַריקאַטורן. מיר באַקענען אײַך הײַנט מיט צוויי "פֿאָרווערטס"־קינסטלער פֿון צוויי פֿאַרשיידענע תּקופֿות במשך פֿון דער לאַנגער געשיכטע פֿונעם "פֿאָרווערטס".
דער קינסטלער שמואל זאַגאַט (1890—1964) איז געבוירן געוואָרן אין ליטע און האָט פֿון 1912 ביז 1919 אָנגעפֿירט מיט אַ "קאָמיקס"־רובריק אין דער ניו־יאָרקער צײַטונג "וואַרהײַט". נאָך דעם האָט ער געשאַפֿן זײַנע קאַריקאַטורן פֿאַרן "פֿאָרווערטס" מער ווי פֿערציק יאָר. אַ בוך מיט זײַנע צייכענונגען איז געדרוקט געוואָרן אין 1972 נאָך זײַן טויט. אין 1976 האָט דער "מאַגעס"־מוזיי, אין בערקלי, קאַליפֿאָרניע, אויסגעשטעלט זײַנע ווערק. ער איז אויך באַקאַנט פֿאַר זײַנע פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿונעם ייִדישן לעבן אויף דער איסט־סײַד.
שמואל זאַגאַט איז געווען מער לינק־געשטימט ווי דער "פֿאָרווערטס", און אין דער זעלבער צײַט וואָס ער האָט געדרוקט די הומאָריסטישע קאַריקאַטורן האָט ער אויך, אונטער פֿאַרשיידענע פּסעוודאָנימען, אָפּגעדרוקט זײַנע אַנדערע פּאָליטישע ווערק אין די לינקע ייִדישע און ענגלישע פּובליקאַציעס אין די 1930ער און 1940ער יאָרן.

קינאָ
פֿון לייזער בורקאָ (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אין דעם פֿילם "ראַנד־באַמערקונג" (הערת שוליים) פֿאַרברענגט דער העלד צענדליקער יאָרן בײַם פֿאָרשן אַלטע כּתבֿ־ידן, ביז עס שטעלט זיך אַרויס, אַז אַ צווייטער פֿאָרשער איז אים פֿאַרלאָפֿן דעם וועג און אַנטדעקט דעם אָריגינאַל, פֿון וועלכן די אַלע אַנדערע כּתבֿ־ידן שטאַמען אָפּ. אַזוי אַרום איז זײַן גאַנצע טירחה געווען אומזיסט. כּדי איך זאָל בעסער פֿאַרגעדענקען יענעם עפּיזאָד, איז טאַקע געשען דאָס זעלבע מיט מיר: איך האָב אָנגעשריבן אַ רעצענזיע אויף דעם פֿילם, אָבער ניט באַמערקט, אַז אַנדערע האָבן עס שוין געטאָן פֿריִער. דעריבער פֿאַרלאָז איך זיך אויפֿן לייענערס זכּרון צו געדענקען דעם סיפּור־המעשׂה פֿונעם פֿילם און שרײַב דאָ בלויז די היסטאָרישע באַטראַכטונגען.
כאָטש "ראַנד־באַמערקונג" איז אַ סאַטירע אויפֿן אַקאַדעמישן לעבן, ניט קיין דאָקומענטאַר, און קומט פֿאָר אין ישׂראל, וווּ די קולטור איז אַ ביסל אַנדערש, וועט יעדער גראַדויִר־סטודענט און פּראָפֿעסאָר דערקענען די פּערזענלעכקייטן און קריגערײַען — אויב ניט פֿון דער אייגענער דערפֿאַרונג, איז געהערט וועגן דעם פֿון אַנדערע. נאָר אין אוניווערסיטעט קענען גרויסע געלערנטע זיך קריגן און פֿײַנט באַקומען איבער אַזעלכע קלייניקייטן, וואָס נאָרמאַלע מענטשן וואָלטן זיי אַפֿילו ניט באַמערקט.
צוליב מײַן אייגענער פֿאָרשונג, זײַנען מיר גלײַך געקומען אויפֿן זינען ענלעכע פֿאַלן אין אונדזער ייִדיש־וועלט. קודם־כּל, דער גרויסער סיכסוך צווישן מאַקס ווײַנרײַך און יודל מאַרק איבערן שטומען אַלף, למשל — מלחמות גוג־ומגוג איבער גאָרנישט — קען נאָר געמאָלט זײַן אין אַזאַ מין סבֿיבֿה. פֿון די בריוו זייערע איז קלאָר, אַז אַפֿילו דער שטומער אַלף איז בלויז געווען אַ צוטשעפּעניש צום "וויכטיקן" חילוקי־דעות: צי מע זאָל שרײַבן אַדווערביאַלן אין איינעם (איניינעם) אָדער באַזונדער. איבער אַזאַ קלייניקייט, קען מען זאָגן, איז דער גרויסער ווערטערבוך אונטערגעגאַנגען, און מיר זײַנען פֿאַרבליבן אָן אַ געהעריקן ייִדישן ווערטערבוך.

פֿאָרווערטס - 115

יוסף רומשינסקי מיט די זינגערס פֿונעם "פֿאַראייניקטן ייִדישן כאָר", ניו־יאָרק, 1930

יוסף רומשינסקי און זײַן ראָמאַן "דער דריטער דור"

אינעם "פֿאָרווערטס"־אַרכיוו האָבן מיר געפֿונען דעם כּתבֿ־יד פֿונעם ראָמאַן "דער דריטער דור" פֿונעם קאָמפּאָזיטאָר יוסף רומשינסקי. ער איז געבוירן געוואָרן אין ווילנע אין 1881, און איז אין דער יונגט געוואָרן אַ "נאָטן־פֿרעסער" — דאָס הייסט, געהאַט די פֿעיִקייט און געווען פֿליסיק אין לייענען מוזיק־נאָטן. בײַ זײַנע קנאַפּע 20 יאָר, האָט ער שוין דיריגירט מיט כאָרן, שטודירט קלאַסישע מוזיק און אָנגעהויבן שאַפֿן זײַנע אייגענע ווערק. צוליב דעם פּריזיוו (מיליטער־דינסט) איז ער אַוועקגעפֿאָרן קיין לאָנדאָן אין 1903, און אָנגעקומען קיין אַמעריקע אין 1904. דאָ, ווערט ער אין גיכן איינער פֿון די וויכטיקסטע קאָמפּאָזיטאָרן אין דער געשיכטע פֿונעם אַמעריקאַנער ייִדישן טעאַטער. ער האָט אויך געשאַפֿן ליטורגישע ווערק, און בכלל געוואָרן אַן אָנפֿירנדיקער כּוח אינעם אַמעריקאַנער ייִדישן טעאַטער. ער איז געשטאָרבן אין 1956.
יוסף רומשינסקי האָט געדרוקט אַרטיקלען וועגן זײַן לעבן און וועגן ייִדישן טעאַטער אינעם "פֿאָרווערטס" און דערנאָך אין דער צײַטונג "דער טאָג". עס זעט אויס, אַז דער ראָמאַן איז קיין מאָל נישט אָפּגעדרוקט געוואָרן. אינעם קאַפּיטל, וואָס מיר ברענגען הײַנט פֿאַרן לייענער — "דער האָלד־אַפּ" — וועט מען באַלד זען, אַז רומשינסקי, דער גרויסער טעאַטראַל, האָט געשריבן זײַן פּראָזע ווי זי וואָלט געווען פֿאַרן טעאַטער. זײַן סטיל איז זייער סכעמאַטיש, געבויט אויף שמועסן צווישן די כאַראַקטערן און אויף טוּונגען. קיין סך באַשרײַבונגען פֿון די מענטשן, פֿון די ערטער, פֿון אינערלעכע געדאַנקען וועט איר דאָ נישט געפֿינען. הײַנט וואָלט מען אָנגערופֿן אַזאַ סטיל "שונד", ווײַל עס הייבט אַרויס דעם מעלאָדראַמאַטישן און סענסאַציאָנעלן מאָמענט.

געשיכטע

נאַפּאָלעאָנס "גרויסער סנהדרין", 1807
מיט עטלעכע וואָכן צוריק, דעם 28טן טאָג פֿונעם חודש שבֿט, איז געווען דער 200סטער יאָרצײַט פֿון הרבֿ יוסף־דוד זינצהיים — דער הויפּט־רבֿ פֿון שטראַסבורג, פֿראַנקרײַך. נאָך זײַן פּטירה, האָט דער באַרימטער מיזרח־אייראָפּעיִשער רבֿ משה שרײַבער אָדער משה סופֿר, באַקאַנט ווי "חתם־סופֿר", געלויבט זינצהיים ווי אַ ייִד, צו וועלכן דער אימפּעראַטאָר נאַפּאָלעאָן באָנאַפּאַרט און זײַנע מיניסטאָרן האָבן זיך באַצויגן מיט דרך־ארץ, און וועלכער האָט קיינעם נישט געלאָזט הערשן איבער אים — דאָס הייסט, צו ווירקן אויף זײַנע פּסקי־דינים צוליב זײַטיקע סיבות.
דער חתם־סופֿר האָט באַמערקט, אַז זינצהיים איז געווען "מגלה טפּח ומכּסה טפֿחיים" — דאָס הייסט, אַז ער האָט זיך געגעבן אַן עצה, ווי אַזוי צו געבן באַפֿרידנדיקע ענטפֿערס אויף נאַפּאָלעאָנס קשיות, און פֿאָרט נישט אַרויסצוזאָגן אַזעלכע ענינים, וואָס וואָלטן געקאָנט ברענגען דעם אימפּעראַטאָר אין כּעס. אויב מע לייענט איבער געוויסע דאָקומענטן, וועלכע זינצהיים האָט אונטערגעשריבן, באַווײַזט זיך אַ מערקווירדיקער, אַפֿילו אַ ראַדיקאַלער, חילוק אינעם געדאַנקען־גאַנג פֿון די דאָזיקע צוויי רבנים.
זינצהיים איז געווען באַקאַנט אין זײַן תּקופֿה ווי דער גרעסטער תּלמיד־חכם אין פֿראַנקרײַך. זײַן וויכטיקער גמרא־פּירוש, "יד דוד", זענען פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן אין אָפֿענבאַך, אינעם יאָר 1799, און איז איבערגעדרוקט געוואָרן אין די 1960ער יאָרן דורך "מכון ירושלים". צום מערסטן איז ער אָבער באַקאַנט ווי דער ראָש פֿון נאַפּאָלעאָנס סנהדרין, וועלכער האָט באַהאַנדלט און גוטגעהייסן די תּשובֿות אויף 12 קשיות, וועלכע דער פֿראַנצויזישער אימפּעראַטאָר האָט געפֿרעגט בײַ די ייִדישע אָנגעזעענע פּערזענלעכקייטן און מנהיגים. נאַפּאָלעאָן איז געבליבן צופֿרידן מיט די ענטפֿערס, און האָט געשטעלט זינצהיימען ווי דעם ערשטן הויפּט־רבֿ פֿון דער "צענטראַלער קאָנסיסטאָריע" — אַן אָרגאַניזאַציע, וועלכע ווערט נאָך אַלץ באַטראַכט ווי די וויכטיקסטע ייִדישע אינסטיטוציע אין פֿראַנקרײַך.

פֿאָרווערטס - 115

(פֿון "פֿאָרווערטס"־אַרכיוו, פֿעברואַבער 13, 1964)

זייער חשובֿער רעדאַקטאָר
פֿון "פֿאָרווערטס" ד״ר ל. פֿאָגעלמאַן,
איך קום צו אײַך מיט אַ בקשה צו פֿאַרעפֿנטלעכן מײַן בריוו אין "פֿאָרווערטס".
איך, אַהרן קאַרלין, דער רעדאַקטאָר פֿון ליטעראַרישן זשורנאַל "די פֿעדער" וואָס איז דערשינען אין ניו־יאָרק עטלעכע און דרײַסיק יאָר, איז דאָס יאָר געוואָרן אַכציק (80) יאָר. איך ווייס אַז עס איז אַ ווייטיק אַ שרײַבער זאָל אַליין מעלדן זײַן געבוירנטאָג, אָבער אין בריוו האַנדלט זיך ניט וועגן פּראַווען אַ יוביליי פֿאַר מיר, נאָר וועגן עפּעס מער וויכטיקס. איך בין לעצטן זומער געווען אַ גאַנצן סעזאָן אין "אונדזער קעמפּ" פֿון אַרבעטער־פֿאַרבאַנד. איין מאָל איז אַהין געקומען דער ייִדישער דיכטער חיים גראַדע, פֿאַר אַ לעקציע. איידער ער האָט אָנגעהויבן זײַן לעקציע האָט ער געוויינטלעך, אַלס אַן אַרײַנפֿיר, געזאָגט עטלעכע ווערטער און געמאַכט אַ פּאָר קאָמפּלימענטן דעם פֿאַרבאַנד פֿאַר צוציִען אַזאַ פֿײַנעם עולם, די אָנפֿירער פֿון קעמפּ — פֿאַר זייער אינטעליגענץ אײַנצולאַדן ליטעראַרישע געסט, וואָס ער זעט צווישן עולם דעם באַרימטן דיכטער י. י. שוואַרץ, דעם מחבר פֿון בוך "קענטאָקי". און אָט זעט ער דעם רעדאַקטאָר פֿון "פֿעדער", אַהרן קאַרלין, וועמען מען קען אָנרופֿן "דער פֿאָטער פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור אין אַמעריקע". הערנדיק די ווערטער וועגן מיר, האָב איך צו ערשט זיך פֿאַרוווּנדערט און געטראַכט אַז אין שטאָט, צווישן שרײַבער, וואָלט ער דאָס ניט געזאָגט, אָבער זיי האָבן געשמייכלט איראָניש. אָבער גאָט ווייסט דעם אמת אַז אין דעם ווײַטסטן אונטערבאַוווּסטזײַן האָב איך זיך חלילה ניט געהאַלטן פֿאַר אַזעלכן. כאָטש איך מוז מודה זײַן, אַז אַזאַ געפֿיל ווי אַ פֿאַרגעניגן האָב איך אָפֿט יאָ געהאַט בײַם רעדאַקטירן דעם זשורנאַל "די פֿעדער", זעענדיק ווי די נײַע דיכטער און דערציילער וואָס האָבן זיך אָט ערשט גענומען דרוקן אונטער מײַן רעדאַקציע, וואַקסן אויף און ווערן אָנערקענט. און איך, דער גידול־בנים, האָב אויך געפֿילט ווי זיי ווערן גרויס און צעלויפֿן זיך און לאָזן מיך איצטער אָן אַ קנעלונג.

קולטור
פֿון משה לעמסטער (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אָנהייבן וועל איך אַזוי, ווי שלום־עליכם הייבט אָן זײַן "מאָטל פּייסי דעם חזנס":
איך גיי מיט אײַך אין געוועט אויף וויפֿל איר ווילט, אַז קיינער אין דער וועלט איז נישט געווען אַזוי צופֿרידן מיטן וואַרעמען ליכטיקן נאָכפּסח ווי איך, פּייסי דעם חזנס ייִנגל, מאָטל, און דעם שכנס קעלבל... ביידע גלײַך זענען מיר אַרויסגעקראָכן פֿונעם פֿינצטערן ענגשאַפֿט צו מקבל־פּנים זײַן דעם ערשטן זיסן, ליכטיקן, וואַרעמען פֿרילינג־מאָרגן...
אויך אין ישׂראל זײַנען די ערשטע נאָכפּסחדיקע טעג וואַרעמע און שיינע. דער ווינטער איז דאָס יאָר געווען אַ נאַסער, אַ רעגנדיקער. און כאָטש בײַ אונדז שײַנט די זון נײַן חדשים אין יאָר, האָבן מיר, שוין נאָך אַ וואָך רעגנס און אַ פֿאַרכמורעטן הימל, געבענקט נאָך די זונשטראַלן, נאָך דער טיפֿער־טיפֿער בלויער יאַרמלקע. און ווען די זון האָט זיך באַוויזן, האָט זי ניט נאָר צעטריבן די שוואַרצע כמאַרעס פֿון הימל, נאָר אויך די וואָלקנס פֿון די הערצער, פֿון די נשמות. ווי האָט געשריבן אליעזר שטיינבאַרג אין זײַן פֿילאָסאָפֿישן ליד: "דער רעגן־בויגן":

וואָס? די וועלט חסר־דעהש?
פֿינצטער? גליטשיק? ייִאוש
אין די ביינער עסט זיך אײַן?
אָבער, חבֿרה, אַז די זון וועט טון אַ שײַן!

פּערזענלעכקײטן
פֿון עקיבֿא פֿישבין (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

משה העס
לכּבֿוד די 200 יאָר פֿון געבורט פֿון דעם גרויסן ייִד משה העס, איז נייטיק צו זאָגן אַ פּאָר ווערטער. משה העס, דער גאָון־הדור, האָט דער ערשטער באַשטימט די גרונטפּרינציפּן פֿון ציוניזם, ער האָט אַוועקגעשטעלט דעם יסוד פֿון ייִדיש־נאַציאָנאַלן געדאַנק. מיט 150 יאָר צוריק איז דערשינען דער ספֿר פֿון משה העס "רוים און ירושלים". דער אינטערעס פֿון געראָטענעם חיבור שטעקט אין דעם דרייסטן לאָזונג — "טראָג הויך דײַן פֿאָן פֿאָלק ישׂראל!"


משה העס איז געבוירן געוואָרן אין דער שטאָט באָן (דײַטשלאַנד) אין יאָר 1812 אין אַ משפּחה פֿון רבנים און תּלמידי־חכמים. זייער הויז האָט געטובֿלט אין פֿרום ייִדישן גײַסט ווײַט פֿון די נײַע ווינטן וואָס האָבן דאַן אַרומגעכאַפּט די ייִדישע סבֿיבֿה. זייער הויז איז געווען פֿון רײַכן סוחרישן שטאַנד. דער קליינער משה האָט זיך דערצויגן אין דער היים פֿון זיידן וואָס איז געווען אַ ייִד פֿון אַלטן שניט ייִדישע סוחרים תּלמידי־חכמים, וואָס אײַנגעטונקען אין ייִדישע לעבנסזאַפֿטן, האָבן זיי געהיט דעם גײַסט פֿון ייִדישן לעבן. משה העס האָט פֿון זיידן גאַנצע עמערס ייִדיש וויסן געשעפּט. דער פֿרום־האַרציקער ייִד האָט באַאײַנדרוקט דאָס קינד מיט זײַן וויסן, מיט זײַן טיפֿער אמונה אין נצח־ישׂראל — ער האָט אים באַאײַנדרוקט מיט זײַן האַרבן געשטעל לגבי די אַסימילאַטאָרן אין דער ייִדישער סבֿיבֿה.
אין זײַן בוך "רוים און ירושלים" טוט משה העס דערמאָנען דעם זיידן זײַנעם: "אַ גאַנץ יאָר, נאָך זײַנע טעגלעכע געשעפֿטן, פֿלעגט דער זיידע ביז האַלבער נאַכט לערנען תּלמוד מיט מפֿרשים: ער פֿלעגט לייענען פֿאַר זײַנע אייניקלעך אַגדות וועגן חורבן־ירושלים, און די שניי־ווײַסע באָרד פֿון אַלטן מאַן האָט זיך באַנעצט מיט טרערן. יאָ — אויך מיר, קינדער, פֿלעגן נישט קאָנען אײַנהאַלטן זיך פֿון געוויין; באַזונדערס, ווען ער האָט דערציילט ווי די מאַמע רחל איז אויפֿגעשטאַנען פֿון קבֿר און געקלאָגט אויף אירע אומגליקלעכע קינדער".