נאַפּאָלעאָנס "גרויסער סנהדרין", 1807

מיט עטלעכע וואָכן צוריק, דעם 28טן טאָג פֿונעם חודש שבֿט, איז געווען דער 200סטער יאָרצײַט פֿון הרבֿ יוסף־דוד זינצהיים — דער הויפּט־רבֿ פֿון שטראַסבורג, פֿראַנקרײַך. נאָך זײַן פּטירה, האָט דער באַרימטער מיזרח־אייראָפּעיִשער רבֿ משה שרײַבער אָדער משה סופֿר, באַקאַנט ווי "חתם־סופֿר", געלויבט זינצהיים ווי אַ ייִד, צו וועלכן דער אימפּעראַטאָר נאַפּאָלעאָן באָנאַפּאַרט און זײַנע מיניסטאָרן האָבן זיך באַצויגן מיט דרך־ארץ, און וועלכער האָט קיינעם נישט געלאָזט הערשן איבער אים — דאָס הייסט, צו ווירקן אויף זײַנע פּסקי־דינים צוליב זײַטיקע סיבות.
דער חתם־סופֿר האָט באַמערקט, אַז זינצהיים איז געווען "מגלה טפּח ומכּסה טפֿחיים" — דאָס הייסט, אַז ער האָט זיך געגעבן אַן עצה, ווי אַזוי צו געבן באַפֿרידנדיקע ענטפֿערס אויף נאַפּאָלעאָנס קשיות, און פֿאָרט נישט אַרויסצוזאָגן אַזעלכע ענינים, וואָס וואָלטן געקאָנט ברענגען דעם אימפּעראַטאָר אין כּעס. אויב מע לייענט איבער געוויסע דאָקומענטן, וועלכע זינצהיים האָט אונטערגעשריבן, באַווײַזט זיך אַ מערקווירדיקער, אַפֿילו אַ ראַדיקאַלער, חילוק אינעם געדאַנקען־גאַנג פֿון די דאָזיקע צוויי רבנים.
זינצהיים איז געווען באַקאַנט אין זײַן תּקופֿה ווי דער גרעסטער תּלמיד־חכם אין פֿראַנקרײַך. זײַן וויכטיקער גמרא־פּירוש, "יד דוד", זענען פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן אין אָפֿענבאַך, אינעם יאָר 1799, און איז איבערגעדרוקט געוואָרן אין די 1960ער יאָרן דורך "מכון ירושלים". צום מערסטן איז ער אָבער באַקאַנט ווי דער ראָש פֿון נאַפּאָלעאָנס סנהדרין, וועלכער האָט באַהאַנדלט און גוטגעהייסן די תּשובֿות אויף 12 קשיות, וועלכע דער פֿראַנצויזישער אימפּעראַטאָר האָט געפֿרעגט בײַ די ייִדישע אָנגעזעענע פּערזענלעכקייטן און מנהיגים. נאַפּאָלעאָן איז געבליבן צופֿרידן מיט די ענטפֿערס, און האָט געשטעלט זינצהיימען ווי דעם ערשטן הויפּט־רבֿ פֿון דער "צענטראַלער קאָנסיסטאָריע" — אַן אָרגאַניזאַציע, וועלכע ווערט נאָך אַלץ באַטראַכט ווי די וויכטיקסטע ייִדישע אינסטיטוציע אין פֿראַנקרײַך.
דער חתם־סופֿר איז באַקאַנט נישט בלויז ווי אַ גרויסער פּוסק, אָבער אויך ווי איינער פֿון די גרעסטע אידעאָלאָגן — אפֿשר, דער סאַמע וויכטיקסטער — פֿון דער אָרטאָדאָקסישער באַוועגונג, וועלכע איז אַרויסגעטראָטן אינעם 19טן יאָרהונדערט מיט אַן אייגענער שיטה קעגן די רעפֿאָרם־טענדענצן, וועלכע האָבן זיך דעמאָלט אָנגעהויבן פֿאַרשפּרייטן אין דײַטשלאַנד און עסטרײַך־אונגאַרן.
בדרך־כּלל, קאָן מען זאָגן, אַז די הײַנטיקע אָרטאָדאָקסישע ייִדישקייט איז בעצם אַ "חתם־סופֿרדיקע" — אַפֿילו ווען עס גייט אַ רייד וועגן די מאָדערנע אָרטאָדאָקסן, הגם די סאַמע אויסגעהאַלטענע "חתם־סופֿרניקעס" זענען, מסתּמא, די סאַטמאַרער חסידים און אַנדערע חרדישע גרופּעס פֿונעם עסטרײַכיש־אונגאַרישן שניט, וועלכע זענען היסטאָריש פֿאַרבונדן מיט דער טעטיקייט פֿון הרבֿ משה סופֿר און זײַנע תּלמידים. איין גענוג־גרויסע הײַנטצײַטיקע חסידישע אָדער כּמו־חסידישע גרופּע פֿונעם זעלבן סאָרט — ערלוי — ווערט אָנגעפֿירט דורך חתם־סופֿרס אייניקלעך.
אַחוץ דער "חתם־סופֿרדיקער" ווערסיע, האָבן עטלעכע אַנדערע רבנים פֿאָרמולירט אַן אייגענע שיטה פֿון אָרטאָדאָקסישער ייִדישקייט אינעם 19טן יאָרהונדערט. די הײַנטיקע מאָדערנע אָרטאָדאָקסן פֿאַררופֿן זיך אָפֿט אויף הרבֿ שמשון־רפֿאל הירש — אַ באַרימטער דײַטשישער רבֿ, וועלכער האָט שאַרף קריטיקירט די רעפֿאָרמער און גערופֿן די ייִדן צו היטן די טראַדיציאָנעלע הלכה צוזאַמען מיט אַ פּאָזיטיווער באַציִונג צו דער וועלטלעכער קולטור; זײַן שיטה איז באַקאַנט ווי "תּורה עם דרך־ארץ" אָדער נעאָ־אָרטאָדאָקסיע.

הרבֿ יוסף־דוד זינצהיים

הירש האָט באַטאָנט אין איינעם פֿון זײַנע אידעאָלאָגישע אַרטיקלען, אַז די טראַדיציאָנעלע ייִדן האָבן זיך קיינמאָל נישט באַצייכנט ווי "אָרטאָדאָקסן"; דער דאָזיקער טערמין שטאַמט פֿון די משׂכּילישע קרײַזן, ווי אַ פּעריאָראַטיוו צונעמעניש לגבי די, וועלכע פֿירן זיך צו פֿרום, לויט זייער מיינונג. למעשׂה, זענען די גרענעצן צווישן משׂכּילישע און אַנדערע ייִדן קיינמאָל נישט געווען אינגאַנצן קלאָר. משה מענדעלסאָן, דער גרינדער פֿון דער השׂכּלה, איז געווען אַ פּרינציפּיעלער שומר־תּורה, אַ ייִד פֿון אַ גאַנץ יאָר. להיפּוך, זענען אין די מיזרח־אייראָפּעיִשע שטעטלעך געווען גענוג ייִדן, וואָס זייער אויפֿפֿירונג איז נישט געווען אַ גלענצנדיקע — פֿון אשת־אישניקעס ביז פֿערד־גנבֿים — און פֿאָרט זענען זיי געווען, אינעם אידעאָלאָגישן זין, שטאַרקע אָנהענגער פֿון אַ גאָר טראַדיציאָנעלער ייִדישקייט.
די פֿראַנצויזישע רעוואָלוציע האָט געבראַכט אינעם אייראָפּעיִשן לעבן אַ צאָל וויכטיקע נײַע געדאַנקען, מיט איר רוף צו "פֿרײַהייט, גלײַכקייט און ברודערשאַפֿט". די כוואַליע פֿון דער רעוואָלוציע האָט אויפֿגעהויבן אויפֿן שפּיץ פֿון דער מאַכט אין פֿראַנקרײַך דעם באַרימטן אימפּעראַטאָר נאַפּאָלעאָן באָנאַפּאַרט, וועלכער האָט ממשיך געווען צו פֿאַרשפּרייטן אַ טייל פֿון די רעוואָלוציאָנערע אידעאַלן — לכל־הפּחות, דעם אידעאַל פֿון גלײַכקייט. אַנשטאָט דעם אַלטן פֿעאָדאַלן קיניגרײַך, האָט ער געשאַפֿן אַ נײַעם מין אימפּעריע, וווּ אַלע בירגער האָבן באַקומען גלײַכע רעכט.
אינעם פֿעאָדאַלן פֿראַנקרײַך האָבן די קריסטלעכע פֿירער זיך באַצויגן צו די ייִדן ווי צו אַ פֿרעמדן עלעמענט, אַ פֿינפֿטע קאָלאָנע, און האָבן זיי כּסדר דיסקרימינירט. אין די רעוואָלוציאָנערע יאָרן, ווען די אידעע פֿון בירגערלעכער גלײַכקייט האָט זיך ערשט אָנגעהויבן אַנטוויקלען, צומאָל אויף אַ פֿאַרקריפּלטן אופֿן, האָט געבושעוועט אַ געמיש פֿונעם אַלטן אַנטיסעמיטיזם און דרך־ארץ צו די ייִדישע פּאַטריאָטן, וואָס אַ סך פֿון זיי זענען געפֿאַלן קרבנות אינעם קאַמף פֿאַרן לאַנד.
סוף־כּל־סוף, האָט נאַפּאָלעאָן זיך פֿאַרנומען מיט דער ייִדישער פֿראַגע, און צונויפֿגערופֿן אין אַפּריל 1806 אַ "סנהדרין" פֿון אָנגעזעענע ייִדן, כּדי צו באַקומען פֿון זיי אַן ענטפֿער אויף 12 קשיות, וועלכע האָבן אים נערווירט, אויף וויפֿל ער האָט פֿאַרשטאַנען די ייִדישע טראַדיציעס. די דאָזיקע פֿאַרזאַמלונג, בראָש מיט זינצהיימען, האָט באַפֿרידיקט דעם אימפּעראַטאָר און דערמעגלעכט די ייִדן צו ווערן פֿולרעכטיקע בירגער אין נאַפּאָלעאָנס אימפּעריע.
אַ טייל קריטיקער טענהן, אַז די מיטגלידער פֿונעם "סנהדרין" האָבן געמוזט מאַכן אַ פּשרה, כּדי צו העלפֿן דעם מצבֿ פֿון דער ייִדישער קהילה, און דערפֿאַר האָבן זיי געמאַכט אַ צאָל באַשלוסן, וועלכע שטימען נישט מיטן גײַסט פֿון דער טראַדיציאָנעלער ייִדישקייט. פֿון אַזאַ קוקווינקל ווערט די דאָזיקע מעשׂה, געוויינטלעך, באַשריבן אין הײַנטיקע פֿרומע אָדער פּראָ־אָרטאָדאָקסישע קרײַזן. אָבער, הרבֿ זינצהיים, ווי אויך אַ צאָל אַנדערע פּראָמינענטע רבנים, וועלכע האָבן זיך אויך באַטייליקט אין נאַפּאָלעאָנס גרויסן בית־דין, האָבן קלאָר געזאָגט, אַז זיי האָבן געפּסקנט אינגאַנצן על־פּי־תּורה.
ס׳איז קלאָר, אַז נאַפּאָלעאָן האָט פֿאַקטיש געצוווּנגען אויף זײַן "סנהדרין" אויסצוקלײַבן אַ געוויסע שיטה; און פֿאָרט, איז די דאָזיקע שיטה נישט געווען מחוץ־למחנה לויט דער טראַדיציע — הגם אַ טייל אַנדערע רבנים האָבן זי שאַרף קריטיקירט. אַדרבה, אויב מע אַנאַליזירט די לאָגיק פֿון די דאָזיקע באַשלוסן, זעט מען גאַנץ קלאָר, אַז די באַטייליקטע פֿראַנצויזישע און איטאַליענישע רבנים האָבן געפּסקנט בהסכּם מיט דער ספּעציפֿישער מערבֿדיקער טראַדיציע, וועלכע ווערט כּסדר אָפּגעשפּיגלט אין די רבנישע ווערק פֿונעם דאָזיקן ראַיאָן מיט הונדערטער יאָרן פֿאַר נאַפּאָלעאָנען.
לאָמיר זיך פֿאָקוסירן בלויז אויף די ענטפֿערס, וואָס קאָנען קלינגען ווי סתּירותדיקע פֿאַרן הײַנטיקן פֿרומען עולם. נאַפּאָלעאָן האָט געפֿרעגט: צי מעג אַ ייִד חתונה האָבן מיט אַ קריסטלעכער פֿרוי, אָדער אַ ייִדישע פֿרוי — מיט אַ קריסטלעכן מאַן; צי ייִדישקייט האַלט די פֿראַנצויזן פֿאַר ברידער פֿון ייִדן; צי אַ ייִד מעג, על־פּי־תּורה, אַנטלײַען געלט צו אַ נישט־ייִד מיט אַ פּראָצענט?
לאָמיר זיך ווידער דערמאָנען, אַז די רבנים אין נאַפּאָלעאָנס בית־דין — בתוכם הרבֿ אַבֿרהם וויטאַ דע קאָלאָגנאַ פֿון מאַנטעווע, הרבֿ יצחק־רפֿאל פֿינזי פֿון פּאַדווע, הרבֿ פּראָספּער־משה אַריאַני פֿון מילאַן און אַנדערע — האָבן רעפּרעזענטירט אַן איטאַליעניש־פֿראַנצויזישע טראַדיציע פֿון ייִדישקייט, אין וועלכער דער געדאַנק פֿון ייִדיש־קריסטלעכער ברידערשאַפֿט איז געווען באַקאַנט, לכל־הפּחות, זינט דעם 14טן יאָרהונדערט.
דער "סנהדרין" האָט געפּסקנט, אַז די תּורה פֿאַרווערט נישט ייִדן חתונה צו האָבן מיט קריסטן; אין געוויסע תּקופֿות, ווען די אָרטיקע מאַכט האָט עס דערלויבט, האָבן אַזעלכע געמישטע פּאָרפֿעלקער עקזיסטירט. דער פֿאַרבאָט קעגן געמישטע חתונות באַציט זיך בלויז צו די אַמאָליקע געצנדינער, אָבער נישט צו די קריסטן. אַ רבֿ קאָן אָבער נישט שטעלן אין אַזאַ פֿאַל אַ חופּה מיט קידושים, דערפֿאַר איז אַ ייִדיש־קריסטלעכע בירגערלעכע חתונה צוגעגליכן צו אַ בירגערלעכער ייִדישער חתונה אָן אַ חופּה; דער, וואָס טוט עס, איז אָבער נישט ערגער, ווי אַנדערע ייִדן.
דאָס לשון פֿונעם דאָזיקן ענטפֿער איז אַ צווייטזיניקער; מע קאָן עס אָפּטײַטשן ווי אַן אויסדרייעניש: אַ ייִד טאָר דאָך סײַ־ווי־סײַ נישט האָבן חתונה אָן קיין חופּה. דאָ מוז מען זיך ווידער דערמאָנען, אַז אין מערבֿ־אייראָפּע האָט מען געקוקט אַנדערש אויף געוויסע ענינים, ווי אין פּוילן אָדער ליטע. אַ צאָל מערבֿדיקע רבנים האָבן בפֿירוש יאָ דערלויבט צו וווינען מיט אַ פּלגש. אַזוי האָט געהאַלטן, למשל, הרבֿ מאיר קאַצענעלענבויגן פֿון פּאַדווע, אַ באַקאַנטער דײַטשיש־איטאַליענישער פּוסק פֿונעם 16טן יאָרהונדערט.
אַ סך באַקאַנטע פּוסקים האַלטן, אַז אין דער תּורה איז פֿאַראַן בלויז אַ פֿאַרבאָט חתונה צו האָבן מיט געוויסע אוראַלטע תּנ״כישע פֿעלקער, אַז די נעגאַטיווע באַציִונג לגבי די גויים אינעם תּלמוד האָט גאָרנישט צו טאָן מיט די הײַנטצײַטיקע נישט־ייִדן, אַז די קריסטן זענען "גרי־תּושבֿ", אַ מין האַלבע גרים, און אַז אומפֿאָרמעלע באַציִונגען צווישן אַ מאַן און אַ פֿרוי, אַ פּלגש, זענען דערלויבט על־פּי־הלכה. דער רעזולטאַט פֿון סומירן די דאָזיקע געדאַנקען — פֿאַקטיש אַ היתּר פֿון סעקולערע חתונות צווישן ייִדן און נישט־ייִדן — קלינגט אָבער גענוג חידושדיק. אין דער הײַנטיקער אָרטאָדאָקסישער וועלט האָט, דאַכט זיך, בלויז איין קאָנטראָווערסאַלער רבֿ, סטיווען גרינבערג, אַרויסגעקומען לעצטנס מיט אַן ענלעכער לאָגיק.
נאַפּאָלעאָן האָט געפֿרעגט נאָך אַ וויכטיקע פֿראַגע, מער טעאָרעטישע און פּראַקטישע: צי האַלטן די ייִדן, אַז די קריסטלעכע פֿראַנצויזן זענען זייערע ברידער אָדער פֿרעמדע מענטשן? דער "סנהדרין" האָט דערקלערט, אַז אַפֿילו אין די תּנ״כישע צײַטן האָבן די ייִדן זיך באַצויגן צו די פֿרעמדע אײַנוואַנדערער ווי צו ברידער, און אַז על־פּי־תּורה מוז מען ליב האָבן אַ גר; אין דער הײַנטצײַטיקער וועלט, זענען ייִדן און נישט־ייִדן זיכער ברידער.
אינעם דאָזיקן באַשלוס, האָבן די באַטייליקטע געפֿאָלגט אַ לאַנגע רבנישע טראַדיציע. רבי מנחם מאירי, אַ באַרימטער פֿראַנצויזישער רבֿ פֿונעם 14טן יאָרהונדערט, האָט געשריבן, אַז קריסטן, מוסולמענער און בכלל מאָראַלישע מענטשן זענען אַ טייל פֿון עם־ישׂראל אינעם גײַסטיקן זין. מאירי האָט, אַגבֿ, דווקא נישט דערלויבט געמישטע חתונות, אָבער האָט געהאַלטן, אַז אַ מענטש קאָן זיך מגייר זײַן אַליין, אַפֿילו אָן אַ בית־דין — לכל־הפּחות, בדיעבֿד. ווען מע לייענט זײַן ספֿר "בית־הבחירה", באַקומט זיך כּסדר אַן אײַנדרוק, אַז דער חילוק צווישן ייִדן און נישט־ייִדן איז געווען פֿאַר אים בלויז אַ סאָציאַלער, און נישט אַ פּרינציפּיעלער.
אַ סך אַנדערע פֿראַנצויזישע און איטאַליענישע רבנים האָבן געהאַלטן, אַז די קריסטן זענען גרי־תּושבֿ און ברידער פֿון ייִדן. אַ טייל פֿון זיי האָבן אויך געשריבן, אַז אַזעלכע טערמינען ווי "גוי", "נכרי" אָדער אַפֿילו "אומות־העולם" באַצייכענען בלויז די אוראַלטע געצנדינער. אַ צאָל מקובלים און רבנים אין דער רענעסאַנס־איטאַליע האָבן געלערנט גמרא און קבלה מיט זייערע נישט־ייִדישע חבֿרים און נישט געטראַכט, אין קאָנטראַסט מיט די מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן, אַז מע טאָר עס נישט טאָן. מער קאָנסערוואַטיווע רבנים אין אַנדערע לענדער האָבן אָפֿט קריטיקירט די איטאַליענישע ייִדן פֿאַר טרינקען ניט־ייִדישן ווײַן און אַנדערע סימנים פֿון זייער באַציִונג צו די קריסטן ווי ברידער און אַ מין גרים.
אַן אַנדער שאלה פֿון נאַפּאָלעאָנען האָט געהאַט צו טאָן מיט עקאָנאָמיע: צי מעג אַ ייִד אַנטלײַען געלט צו אַ נישט־ייִד מיט אַ פּראָצענט. דער "סנהדרין" האָט געפּסקנט, אַז ס׳איז פֿאַרבאָטן על־פּי־תּורה. די לאָגיק איז ווידער די זעלבע: אַ נישט־ייִד אין דער מאָדערנער תּקופֿה ווערט באַטראַכט ווי אַ ברידער און אַ גר־תּושבֿ, און די תּורה פֿאַרווערט דאָך וואָכערײַ לגבי די ברידער פֿון ייִדן.
דער דאָזיקער פּסק איז אויך אינטערעסאַנט פֿון אַ פּאָליטישער פּערספּעקטיוו, ווײַל ער קאָן אָפּגעטײַטשט ווערן ווי אַ מעסיקע קריטיק פֿון קאַפּיטאַליזם. פּונקט מיט דעם פּסק, אָבער, זענען געווען שטאַרק אומצופֿרידן אַ ריי רבנים. קיין גרויסער חידוש איז עס אָבער נישט; רבי יוסף אַלבו, דער באַרימטער ייִדישער פֿילאָסאָף פֿונעם 14־15טן יאָרהונדערט, און לעאָן (יהודה־אַריה) מאָדענאַ, אַ פּראָמינענטער איטאַליעניש־ייִדישער דענקער, האָבן אויך געהאַלטן, אַז דער פֿאַרבאָט פֿון וואָכערײַ איז בעצם אַן אוניווערסאַלער.
צוליב פֿאַרשיידענע היסטאָרישע סיבות, האָבן זיך אין דער הײַנטיקער פֿרומער וועלט פֿאַרשפּרייט מער עקסקלוסיווע שיטות פֿון ייִדישקייט. אין דער העברעיִשער איבערזעצונג פֿון שמואל־דוד לוצאַטו — אַן אַנדער באַרימטער איטאַליעניש־ייִדישער דענקער — האָט די צענזור אַפֿילו געביטן דעם מחברס אויסדרוק, אַז "אַלע מענטשן זענען ברידער און שוועסטער" און אַרײַנגעשריבן, אַנשטאָט דעם, אַז "אַלע ייִדן זענען ברידער". ס׳זעט אויס, אַז דער מערבֿדיקער געדאַנקען־גאַנג איז אָנגענומען געוואָרן, דער עיקר, בײַ רעפֿאָרמער און וועלטלעכע ייִדישע קרײַזן. און פֿאָרט, ס׳איז זייער באַלערנדיק צו וויסן, אַז מיט 200 יאָר צוריק איז נישט געווען קיין סתּירה צווישן דער טראַדיציאָנעלער ייִדישקייט און אַ פֿולשטענדיקן אינטערנאַציאָנאַליזם — לכל־הפּחות, אין אַ טייל פֿון מערבֿ־אייראָפּע.