דעם פֿאַרגאַנגענעם האַרבסט האָב איך געהאַט די גרויסע זכיה צו דינען ווי אַ לערער־אַסיסטענט (TA בלע״ז) אין אַ קורס וועגן "מין און דער מאָדערנער ייִדישער געשיכטע". דער דאָזיקער "מין" מיינט ניט פּשוט "סאָרט", פֿאַרשטייט זיך, אויך ניט דער גראַמאַטישער מין (דער/די/דאָס), נאָר מין אין אַלגעמיין, לויטן הײַנטיקן פֿאַרשטאַנד: די מענערישע אָדער פֿרוייִשע אידענטיטעט, אַזוי ווי זי ווערט פֿאָרגעשטעלט אין דער געזעלשאַפֿט. מין אין דעם זינען שטעלט מען אַקעגן סעקס, דער פּשוטער ביאָלאָגישער קאַטעגאָריע. אַזוי מאַכט זיך, אַז אַ מענטש קען לויט זײַן ביאָלאָגיע זײַן אַ פֿרוי, בשעת ער פֿילט און פֿאַרשטייט זיך ווי אַ מאַן — אָדער פֿאַרקערט. דערפֿאַר מאַכט מען הײַנט אַזוי פֿיל "סעקס־בײַט" אָפּעראַציעס פֿאַר מענטשן וואָס פֿילן זיך ניט אין דער היים אין זייער ביאָלאָגישן סעקס. עס זײַנען אויך דאָ אַ סך אומקלאָרע פֿאַלן, אַזוי ווי בײַ איינ(ער/עם) פֿון די סטודענטן אין מײַן קלאַס, ווען דער מענטש פֿילט זיך ווי ניט קיין זכר און ניט קיין נקבֿה, נאָר עפּעס אין צווישן. דערצו דאַרף דער מין אָדער סעקס ניט האָבן קיין שײַכות מיט דער סעקסועלער אָריענטאַציע — העטעראָסעקסועל אָדער האָמאָסעקסועל, למשל. און דאָס נעמט נאָך ניט אַרײַן אַזעלכע, וואָס זײַנען אין זייער ביאָלאָגיע טאַקע געמישט, וואָס אַזאַ מענטש קען הייסן אויף ייִדיש הערמאַפֿראָדיט, אַנדרוגינוס, אָדער טומטום.
בקיצור, מין איז אַ גאַנצע תּורה, אַ וויסנשאַפֿט פֿאַר זיך, וואָס איז געוואָרן זייער פּאָפּולער אין דער אַקאַדעמישער פֿאָרשונג זינט די 1970ער יאָרן, ווען די געזעלשאַפֿט האָט צוביסלעך אָנגעהויבן אַכטונג געבן אויף די רעכט פֿון פֿרויען, האָמאָסעקסואַליסטן, און אַנדערע באַעוולטע גרופּעס. פֿאַר וואָס די גראַדויִר־שול האָט מיך אויסגעקליבן צו זײַן דער לערער־אַסיסטענט אין דעם קורס איז מיר ניט קלאָר, ווײַל אַ מענטש וואָס ווייסט ווייניקער פֿון מיר וועגן מין און זעקס דאַרף מען זוכן מיט ליכט. אָבער דערפֿאַר איז דער קורס געווען אַ גאָלדענע געלעגנהייט אויסצופֿילן די בלויזן אין מײַן דערציִונג, ספּעציעל וואָס שייך פֿרויען. ווײַל, דער עיקר, האָט דער קורס באַהאַנדלט די ראָלע פֿון פֿרויען אין דער ייִדישער געשיכטע, און ס׳איז אפֿשר ניט קיין חידוש, אַז כּמעט אַלע סטודענטן זײַנען אויך געווען פֿרויען.

מיט אַ יאָר צוויי צוריק האָב איך זיך עפּעס געגעבן אַזאַ קלאַפּ, אַז די רעכטע האַנט האָט מיר וויי געטאָן אין משך פֿון היפּשע עטלעכע חדשים; צום גליק, ניט כּסדר, נאָר ווען מען האָט מיר די האַנט געגעבן אַ קוועטש. איך האָב געוווּסט, אַז איך דאַרף זיך היטן, אָבער יעדעס מאָל וואָס איך האָב זיך באַקענט מיט עמעצן און יענער האָט מיר געגעבן די האַנט, האָב איך אים אינסטינקטיוו, ניט־טראַכטנדיק, אויך דערלאַנגט מײַן האַנט. כ׳האָב זיך געכאַפּט ערשט, נאָך מײַן געשריי פֿון ווייטיק, וואָס האָט מיך אַליין און דעם נײַעם באַקאַנטן אַ ביסל שאָקירט.
כאָטש מע טראַכט ניט וועגן דער דאָזיקער פּשוטער האַנט־באַוועגונג, ליגט אין איר אַ וועלט מיט קולטורעלע און סאָציאַלע ניואַנסן. בײַ געוויסע פֿעלקער, למשל, בײַ אונדז אַמעריקאַנער, ווײַזט מען אַרויס די אייגענע אַנטשלאָסנקייט און פֿאַרלאָזלעכקייט דורכן דריקן די האַנט שטאַרק — אַ סימן פֿון מענערישקייט, וואָס איז (ניט צופֿעליק) מער פֿאַרשפּרייט צווישן מענער ווי פֿרויען. אָבער בײַ די מוסולמענער און אין ווײַטן מיזרח פּאַסט ניט צו דריקן די האַנט מיט כּוח, עס מאַכט מער אַ גראָביונגישן אײַנדרוק. די כּללים, ווי אַזוי מע דריקט די האַנט, וועמען יאָ און וועמען ניט, צי נאָר מענער, צי פֿרויען אויך — וועגן דער דאָזיקער חכמת־היד קען מען אָנשרײַבן אַ גאַנצן דאָקטאָראַט.
דער ישׂראלדיקער פֿאָרשער איתּן בלום האָט עס טאַקע געטאָן. בײַ ייִדן אין ישׂראל דערקענט בלום צוויי מיני האַנטדרוקן: דער טראַדיציאָנעלער "האַנט-ריר" צווישן די פֿרומע און די ספֿרדים, און דעם "נײַעם העברעיִשן האַנטדרוק" צווישן די וועלטלעכע "חילונים". דער ציוניזם האָט אײַנגעפֿירט דעם "נײַעם העברעיִשן האַנטדרוק", כּדי אַרויסצוּווײַזן דעם פֿיזישן כּוח פֿונעם "נײַעם ייִד", דעם "העברעער" (עבֿרי), וואָס באַאַרבעט די ערד און האָט ניט מורא פֿאַר געווער. ניט נאָר דריקט דער חילוני גאָר פֿעסט די האַנט, ער גיט אויך אַ שטאַרקן פּאַטש אויפֿן אַקסל מיט דער צווייטער האַנט, וואָס דאָס הייסט אויפֿן הײַנטיקן העברעיִש "צ׳פּחה" (טשאַפּכאַ — פֿון איראַקער אַראַביש). מיט דער דאָזיקער "צ׳פּחה" באַגריסט אַ קאָמאַנדיר אַ נײַעם רעקרוט אויף דער סיום־צערעמאָניע נאָך דער טרענירונג, ווען ער ווערט אַ פּאָלנער סאָלדאַט. אין איר דריקט זיך אויס סײַ די מענערישע צוגעבונדנקייט און חבֿרשאַפֿט, סײַ די קלאָרע היעראַרכיע קאָמאַנדיר/סאָלדאַט (גלײַכע מענטשן גיבן זיך, בדרך־כּלל, ניט קיין "צ׳פּחה").



עס זײַנען שוין דאָ גענוג עקספּערטן וואָס זאָגן, אַז אין דער ניט־צו־ווײַטער צוקונפֿט וועלן אַלע מענטשן אויף דער וועלט רעדן נאָר איין שפּראַך — ענגליש. קיין אַנדערע לשונות וועט מען באמת ניט דאַרפֿן, און וואָס מע דאַרף ניט — גייט פֿאַרלוירן; אין בעסטן פֿאַל היט מען אָפּ אַ ביסל דערפֿון אין אַ מוזיי, כּדי די קומענדיקע דורות זאָלן זיך וווּנדערן פֿון די מאָדנע אַלטע חפֿצים, וואָס האָבן געהערט צו זייערע אָבֿות, ווי די שווערדן און שפּיזן פֿון מיטל־עלטערישע ריטערס. אַפֿילו הײַנט וואָלט מען געקענט (און געדאַרפֿט) שאַפֿן אַזאַ מוזיי פֿאַר די הונדערטער באַקאַנטע שפּראַכן וואָס זײַנען אונטערגעגאַנגען (פֿון די טויזנטער אומבאַקאַנטע וואָלטן ניט געווען קיין עקספּאָנאַטן, ווײַל ס׳איז פֿון זיי ניט געבליבן קיין זכר).
אין די וויטרינעס וואָלטן געלעגן כּל־מיני אַלטע כּתבֿ־ידן און מגילות, ליימענע פּלאַטעס אָנגעשריבן מיט פֿלעקלשריפֿט, גרויסע שטיינער מיט לאַטײַנישע און אַלט־גריכישע אויפֿשריפֿטן, עגיפּטישע היעראָגליפֿן, דאָס סימבאָלישע מאַיאַ־שריפֿט. אין דער צוקונפֿט, נאָך דעם ווי ענגליש וועט אַלץ איבערנעמען, וועט מען קענען צוגעבן ביכער אויף פֿראַנצייזיש און דײַטש, וואָס די קינדער, וועלכע קומען אין מוזיי, וועלן פֿרעגן זייערערי טאַטע־מאַמעס, פֿאַר וואָס האָט מען געשטעלט אַזעלכע מאָדנע צייכנס איבער די אותיות ü און ê אאַז״וו.
אַז מע וועט געבן אַ קוועטש אַ קנעפּל, וועט מען הערן אַן אינטערוויו וואָס לינגוויסטן האָבן געמאַכט מיטן לעצטן שפּאַניש־רעדער אויף דער וועלט, וואָס האָט די שפּראַך שוין ניט ריכטיק געקענט, ניט האָבנדיק מיט וועמען צו רעדן. מען וואָלט געקענט געבן צו הערן אַן אינטערוויו מיט יעדן איינעם פֿון די “לעצטע מאָהיקאַנער", אָבער ווער וועט האָבן געדולד צו הערן 6,000 אַזעלכע שמועסן?
אַזאַ צוקונפֿט איז באמת ניט אַזוי ווײַט ווי עס קען זיך דאַכטן: אַ פֿערטל פֿון דער מענטשהייט רעדט שוין ענגליש, אַן ערך 1.5 ביליאָן מענטשן. דעם צוקונפֿטיקן נצחון פֿון דער ענגליש־וועלט קען מען באַטראַכטן אָדער ווי אַ דערגאַנצקייט פֿון דעם אַלטן חלום צו פֿאַראייניקן די מענטשהייט, אָדער ווי אַ קאָשמאַר: דאָס גרויסע עשירות פֿון די פֿאַרשיידענע קולטורן ווערט אײַנגעזונקען אין איין קאָלעקטיוון זומפּ. פֿאַרשטייט זיך, אַז די ייִדישיסטן און העבראַיִסטן (צוזאַמען מיט די אָנהענגער פֿון אַלע אַנדערע שפּראַכן) וועלן נוטה זײַן צום צווייטן שטאַנדפּונקט; נאָר געבוירענע ענגליש־רעדער קענען אפֿשר אַרויסקוקן מיט אמתער פֿרייד אויף אַזאַ צוקונפֿט. אָבער ס׳איז כּדאַי צו געדענקען, אַז ייִדן טראָגן אַ טייל פֿונעם אַחריות פֿאַרן “אַלטן חלום" פֿון איין וועלטשפּראַך.

בשעת דער הוראַגאַן "סענדי" האָט באָמבאַרדירט דעם מיזרח־ברעג פֿון די פֿאַראייניקטע שטאַטן, ווען אַרויסגיין אויף דער גאַס איז געווען סכּנות־נפֿשות, האָבן מיר, ניו־יאָרקער, געמוזט אין משך פֿון 2־3 טעג זיך אויסבאַהאַלטן אין אונדזערע דירהלעך. מיר, וואָס האָבן עס ב״ה איבערגעלעבט מיט ליכט און באַהייצונג, רעכענען זיך שוין צווישן די מזלדיקע. אָבער אַפֿילו מיר האָבן ניט געקענט זיך גיך אומקערן צום נאָרמאַלן לעבן, ווײַל די טראַנספּאָרט־סיסטעם איז געווען "אין דער ערד", דאָס הייסט, די סאָבוויי-טונעלן געבליבן פֿאַרפֿלייצט מיט ברודיק וואַסער. זײַנען מיר פֿאַרבליבן נאָך עטלעכע טעג פֿאַרשפּאַרט אין דער היים און געוואַרט ביז אונדזער מעיאָר בלומבערג און זײַן אַדמיניסטראַציע זאָל אונדז אויסלייזן.
פֿון זיצן אַזוי לאַנג אין דער היים און קוקן אויף די פֿיר ווענט, הערן נאָר ווי דער ווינט ווויעט כּסדר און דער רעגן קלאַפּט אין פֿענצטער, קען מען טאַקע משוגע ווערן. נאָר צום גליק, האָב איך געהאַט וואָס צו לייענען: אויף מײַן שרײַבטיש ליגט אַ טוץ וויכטיקע וויסנשאַפֿטלעכע ביכער, וואָס וואַרטן איך זאָל זיי נעמען אין דער האַנט אַרײַן און רעצענזירן פֿאַרן "פֿאָרווערטס". איך האָב שוין לאַנג בדעה געהאַט די ביכער צו לייענען, און איצט איז סוף־כּל־סוף געקומען די געלעגנהייט.
אָבער באַלד ווי איך האָב גענומען דאָס ערשטע בוך אין האַנט, אָפּגעבלאָזן דעם שטויב, וואָס איז געלעגן אויף אים נאָך פֿיל חדשים, און אָנגעהויבן לייענען די הקדמה, וווּ דער מחבר באַדאַנקט די טויזנטער מענטשן וואָס זײַנען אים געקומען צו הילף אין אַלע ביבליאָטעקן און אַרכיוון פֿון דער וועלט, ווי אויך זײַנע קאָלעגן־פּראָפֿעסאָרן, וואָס די שמועסן מיט זיי האָבן אַזוי באַרײַכערט זײַן פֿאָרשונג, און זײַן געטרײַ ווײַב און קינדער, וואָס האָבן אים אויסגעהאַלטן אין משך פֿון די אַלע יאָרן וואָס ער האָט געהאָרעוועט אויף דעם בוך, נעבעך; און נאָך און נאָך ביז די אויגן מײַנע האָבן שוין גענומען זיך פֿאַרמאַכן פֿון מידקייט און איך האָב באַשלאָסן צו רעצענזירן עפּעס אַנדערשס.

קוקנדיק ווי אָבאַמאַ און ראָמני האָבן אין די דעבאַטעס זיך דועלירט, האָב איך עטלעכע מאָל זיך געריכט, אַז אָט־אָט וועט איינער פּלוצעם אַרויסציִען אַ שווערד אָדער אַ פּיסטויל און אַוועקלייגן דעם אַנדערן אויף אייביק. אַזוי פֿלעגט זײַן אין די אַלטע צײַטן, ווען צוויי מענער פֿון די העכערע שטאַנדן האָבן זיך צעווערטלט איבער אַן ענין פֿון כּבֿוד: איינער האָט געוואָרפֿן די הענטשקע און געפֿאָדערט סאַטיספֿאַקציע. אויף אַן אָפּגעשטימטן פּלאַץ האָבן די צוויי זיך געטראָפֿן און מיט די געהעריקע וואָפֿנס, פֿאַר די געהעריקע עדות, האָבן זיי באַשלאָסן דעם ענין. אַרויסרופֿן דעם קעגנער אויף אַ דועל איז ניט בלויז גיכער און ביליקער ווי אַ דעבאַטע, נאָר דער רעזולטאַט איז אַן ענדגילטיקער, אַ קאָנקלוסיווער, וואָס עס דאַרפֿן דערנאָך ניט קומען די פֿאַרשיידענע קאָמענטאַטאָרן אויף די נײַעס־פּראָגראַמען און זיך אויסטענהן איבער דעם, ווער עס האָט פֿאַקטיש געוווּנען. דער געווינער געווינט און שוין.
אפֿשר מיינט איר, אַז אַרויסרופֿן עמעצן אויף אַ דועל איז ניט לויטן אַמעריקאַנער נוסח, אַז אונדזער מלוכה שטיצט זיך נאָר אויף געזעצן, ניט אויף געוואַלד־מעשׂים, קען איך אײַך ברענגען אַ משל פֿון אונדזערע “גרינדער־פֿאָטערס", וואָס האָבן געשאַפֿן די רעפּובליק: אונדזער ערשטער פֿינאַנץ־מיניסטער, אַלעקסאַנדער האַמילטאָן, איז אומגעקומען אין אַ דועל מיטן וויצע־פּרעזידענט אַראָן בור אין 1804. אַפֿילו דער “גרויסער באַפֿרײַער", אייברעהעם לינקאָלן, איז געגאַנגען אויף אַ דועל אין 1842, נאָר צום גליק, האָט זיך אַלץ פֿאַרענדיקט אָן קרבנות. אַמעריקע שטאָלצירט מיט אַ לאַנגער טראַדיציע פֿון פֿירער און גענגסטערס וואָס שיסן כּסדר איינער אויפֿן צווייטן אין משך פֿון הונדערטער יאָרן. ס׳איז דען דאָ נאָך אַזאַ לאַנד, וווּ דאָס רעכט צו טראָגן געווער ווערט באַשטעטיקט אין דער קאָנסטיטוציע? דווקא מיט דעם פּונקט זײַנען ביידע פּרעזידענט־קאַנדידאַטן — אָבאַמאַ און ראָמני — מסכּים.

פֿאַרן קריטיקער איז אַוודאי אַן אומגליק צו רעצענזירן אַ גוטע פּיעסע. די גאַנצע איראָניע, וואָס קומט אים צו נוץ ווען ער לאַכט אָפּ פֿון שונדישע און שלימזלדיקע פֿאָרשטעלונגען, וועלן אים דאָ ניט העלפֿן. ער קען ניט קומען מיט טענות וועגן דעם וואָס טויג ניט, אָדער מיט עצות, ווי אַזוי ער, דער קריטיקער, וואָלט עס געמאַכט, פֿאַרשטייט זיך, אַ סך בעסער. וועגן דעם מצבֿ פֿונעם הײַנטיקן טעאַטער אָדער פֿון דער אַלגעמיינער קולטור קען ער זיך אויך ניט באַקלאָגן. איז וואָס זאָל ער טאָן, חוץ דעם זיצן נעבעך מיט אַראָפּגעלאָזטע הענט און שווײַגן?
ניין, אַזוי קען ניט זײַן. אַז דער קריטיקער זעט עפּעס גוטס, דאַרף ער מודה זײַן דעם גאַנצן אמת און זאָגן אָפֿן פֿאַר אַלעמען פּשוט: ס׳איז טאַקע גוט. און שוין! מער ווילט זיך ניט שרײַבן. ער קען שוין אַריבערגיין אויף אַן אַנדער טעמע.
אָבער עס מאַכט זיך אַ מאָל, אַז ער זעט עפּעס וואָס איז ניט סתּם גוט, נאָר זייער, זייער גוט, ממש אַן אויסנאַם, וואָס אַזוינס האָט ער נאָך קיין מאָל אין זײַן לעבן ניט געזען. אין דעם פֿאַל האָט ער ווידער מזל, ווײַל וועגן אַזאַ פּיעסע איז יאָ דאָ וואָס צו זאָגן. און אַזאַ פּיעסע איז "זכרונות פֿון אַ פֿאַרלוירענעם פּאָעט: דאָס לעבן און שאַפֿן פֿון איציק מאַנגער", געשריבן פֿון מרים האָפֿמאַן, וואָס אַבֿי האָפֿמאַן האָט געשפּילט פֿיר מאָל, פֿונעם 9טן ביזן 12טן סעפּטעמבער, בײַ דער "פֿאָלקסבינע".
איציק מאַנגער איז כּידוע ניט געווען קיין גרויסער צדיק. דערפֿאַר אָבער שטעלט מיט זיך פֿאָר זײַן לעבן און שאַפֿן אַן אינטערעסאַנטן מאַטעריאַל פֿאַר דער בינע. דאָס בילד אַליין איז געשמאַק איבערצודערציילן: אַ גרויסער שרײַבער טענהט זיך אויס מיט גאָט און מיט זיך אַליין, טרינקט דערבײַ אויס אַ פֿלעשל ווײַן, און זינגט פֿאַרן עולם וועגן זײַנע אַוואַנטורעס. אָבער אַ בילד אַליין איז ניט גענוג אין טעאַטער, עס ווענדט זיך אינעם שפּילן און זינגען. אַבֿי האָפֿמאַן טוט אָן די ראָלע פֿון מאַנגער ווי אַ זײַדענע הענטשקע, זי פּאַסט אים זייער. ער ווייסט תּמיד די גרענעץ צווישן שפּילן און ליצנות, אַפֿילו ווען ער שפּילט אַ שיכּור. דער עולם פֿאַרלירט קיין מאָל ניט די עמאָציאָנעלע פֿאַרבינדונג און פֿילט מיט די גאַנצע צײַט.

נוסח ווילנע יזכּור־אַקאַדעמיע 2012
רעפּאָרטאַזשן פֿון לייזער בורקאָ

Nusakh Vilne Memorial Lecture and Concert 2012
A Report From Alec Burko

אילאַן סטאַוואַנס, פּראָפֿעסאָר פֿון לאַטײַן־אַמעריקאַנער און לאַטינאָ־קולטור אין אַמהערסט־קאָלעדזש, האָט שוין אָנגעשריבן איבער 25 ביכער און נאָך עטלעכע צענדליק רעדאַקטירט. דער עיקר, שרײַבט ער וועגן דער שפּאַנישער ליטעראַטור, אָבער אַ מאָל אויך אין שײַכות מיט ייִדישע טעמעס. ער האָט, למשל, רעדאַקטירט די דרײַ גרויסע בענד געזאַמלטע דערציילונגען פֿון באַשעוויס־זינגער, וואָס זײַנען אַרויס אויף ענגליש פֿון דער חשובֿער “ביבליאָטעק פֿון אַמעריקע". ער האָט זיך קונא־שם געווען און זיך אײַנגעקויפֿט אַ וועלט מיט שׂונאים צווישן די שפּאַנישע שפּראַך־פּוריסטן, ווען ס׳איז אַרויס אין 2003 זײַן בוך “ספּאַנגליש" — אַ לעקסיקאָן פֿון דער שמעלצשפּראַך, באַזירט אויף שפּאַניש און ענגליש, וואָס עס רעדן צענדליקער מיליאָנען לאַטינאָס אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. דאָרט האָט ער אויך פֿאָרגעשטעלט ספּאַנגליש ווי אַ נײַעם גילגול פֿון ייִדיש, אַ פּראָדוקט פֿון אַן ענלעכן לינגוויסטישן מישפּראָצעס.

פֿאַר וואָס האָבן מענטשן אַזאַ נטיה צו נאָרמירן די שפּראַך? פֿאַר וואָס קענען זיי ניט הנאה האָבן פֿון דער אומאָרדענונג, געפֿינען אין איר אַ מין שיינקייט?
זיי ווילן אָפּהיטן די שפּראַך פֿון די באַרבאַרן. אָבער צום סוף וועלן די באַרבאַרן געבן דעם טאָן, ווי אַזוי די שפּראַך וועט זיך אַנטוויקלען.
איך מיין, אַז יעדע שפּראַך, כּדי זי זאָל לעבן, דאַרף בײַ איר זײַן אַ שטענדיקע שפּאַנונג צווישן צוויי כּוחות: אַ צענטריפּיטאַלער (צום צענטער־שטרעבנדיקער) כּוח, וואָס וויל נאָרמירן און סטאַנדאַרדיזירן די שפּראַך, און אַ צענטריפֿוגאַלער (פֿון צענטער־שטרעבנדיקער) כּוח, וואָס שטופּט די שפּראַך איבער אירע גרענעצן. עס זײַנען דאָ כּל־מיני מעכאַניזמען, וואָס פֿאַרקערפּערן די צוויי אַנטקעגנדיקע כּוחות.

הינטן שטייען לייזער בורקאָ און אָסיאַ גאָרדאָן, אין פֿאָרנט שטייט לענאַ לוטשינאַ,
און לעבן דער אינפֿאָרמאַנטקע זיצט טאַניאַ פּאַנאָוואַ.

זינט ש. אַנ־סקי האָט געפֿירט די ערשטע גרויסע ייִדישע עטנאָגראַפֿישע עקספּעדיציע מיט הונדערט יאָר צוריק, האָט זיך די ייִדישע געאָגראַפֿיע אַ ביסל געביטן. דעמאָלט איז ער אַרומגעפֿאָרן אינעם תּחום־המושבֿ איבער די אומצאָליקע שטעטלעך, וווּ די ייִדן זענען אָפֿט געווען די מערהייט פֿון דער באַפֿעלקערונג. כּמעט אַלע האָבן גערעדט ייִדיש, און כּדי צו געפֿינען אַ פּאַסיקן "אינפֿאָרמאַנט", וואָס קען דערציילן וועגן דעם ייִדישן פֿאָלקלאָר אָדער מוזיק, האָט ער בלויז געדאַרפֿט אָפּשטעלן וועלכן ניט איז ייִד אויף דער גאַס און אים אויספֿרעגן. אַרײַנגעגאַנגען אין שיל דאַוונען, האָט ער דאָרט געפֿונען אַ שלל מיט אינפֿאָרמאַנטן. ווען אַנ־סקי און די אַנדערע פֿאָרשערס פֿלעגן אַנטפּלעקן זייער גראַמאָפֿאָן און רעקאָרדיר־אַפּאַראַט, האָבן מאַסן ייִדן זיי אַרומגערינגלט, כּדי אַ קוק צו טאָן אויפֿן בייזן וווּנדער.

וועגן דער ייִדישער שפּראַך האָט דער יונגער י. ל. פּרץ געטענהט אין זײַן ליד “מאָניש": “קיין איינציק וואָרט איז צאַרט און גלאַט, / עס איז פֿאַר ליבע טויט און מאַט". פֿון דעסטוועגן דאַרף מען אָננעמען, אַז ייִדן האָבן זיך פֿאַרליבט אויף ייִדיש אין משך פֿון הונדערטער יאָרן — אַניט וואָלטן זיי שוין לאַנג ניט געווען אויף דער וועלט. עס קען טאַקע זײַן, אַז עס האָבן זיי אַ מאָל אויסגעפֿעלט ווערטער, האָבן זיי אפֿשר גערעדט מער מיט די הענט, מיט די אויגן. עס געדענקט זיך פֿון מײַן קינדהייט, אַז באָבע־זיידע פֿלעגן אויסדריקן זייער ליבשאַפֿט אויף אַ ספּעציעלן, פֿאַרשטעלטן אופֿן: זיי האָבן כּסדר געשריגן איינער אויפֿן אַנדערן. יעדעס געשריי, וואָס אַ דרויסנדיקער וואָלט געקענט מיינען, אַז עס דריקט אויס כּעס, האָבן מיר פֿאַרשטאַנען, אַז דאָס איז אַ מין ליבע־דערקלערונג, אַ געשריגענע סערענאַדע. צום טייל, האָבן זיי זיך אַזוי געפֿירט פּשוט דערפֿאַר, ווײַל דער זיידע הערט ניט שוין צענדליקער יאָרן און זאָגט זיך אָפּ פֿון אַלע הער־אַפּאַראַטן. אַפֿילו הײַנט, מיט זײַנע קינדער און אייניקלעך, האָט דער זיידע זייער אַ באַגרענעצטן ליבע־וואָקאַבולאַר. אַנשטאָט זאָגן “איך האָב דיך ליב", גיט ער אַ באַפֿעל: “עס אָפּ! איך וויל שוין וואַשן דעם טעלער", אָדער: “נעם נאָך אַ שטיקל!"
איך בין חושד, אַז די טראַדיציאָנעלע ייִדן פֿונעם שטעטל האָבן זיך ניט אונטערגעשיידט צו שטאַרק פֿונעם זיידן אין דעם פּרט, כאָטש ער אַליין איז אַ שטאָט־ייִד, אַ געבוירענער אין דער עיר ועם בישׂראל, פּינסק. יעדער קען די סצענע פֿון “פֿידלער אויפֿן דאַך" (זיכער אַ פֿאַרלאָזלעכער עטנאָגראַפֿישער באַווײַז!), ווען טבֿיה פֿרעגט גאָלדען: “האָסט מיך ליב?" און אין משך פֿונעם גאַנצן ליד פּרוּווט זי זיך אויסדרייען פֿון ענטפֿערן דירעקט אויף דער פֿראַגע. ווען באָבע־זיידע האָבן געזונגען אַזאַ מין ליד, האָט עס אפֿשר ניט געקלונגען אַזוי שיין, אָבער דער מיין איז געווען דער זעלבער.

אַ לייענער פֿון דער ייִדישער געשיכטע באַקענט זיך ממילא מיט אַ גאַנצער ריי אוקראַיִנישע שטעט און שטעטלעך און טראָגט מיט זיך אַ באַשטימט בילד פֿונעם לאַנד, נאָך איידער ער זעט עס מיט די אייגענע אויגן. ער ווייסט, אַז מענדעלע איז געווען דער מנהל פֿון אַ תּלמוד־תּורה אין אָדעס, אַז שלום־עליכם האָט פֿאַרשפּילט זײַן געלט אויף דער קיִעווער בירזשע און אַז דאָרט, אין קיִעוו, האָט זיך געפֿאָרעמט נאָך דער רעוואָלוציע די וויכטיקע ייִדישע אָרגאַניזאַציע און פֿאַרלאַג "קולטור־ליגע". ער ווייסט, אַז עס זײַנען געווען פּאָגראָמען און מלחמות און שחיטות און עמיגראַציע, נאָר פֿון דעסטוועגן שטעלט ער זיך פֿאָר, אַז דאָס לאַנד שוויבלט און גריבלט מיט ייִדעלעך. ווי קען זײַן אַנדערש, וווּ ייִדן האָבן אַ מאָל געלעבט צונויפֿגעפּרעסט ווי הערינג אין אַ פֿעסל?
ס׳איז אויסטערליש צו טראַכטן, אַז אויף אַזאַ ריזיקער טעריטאָריע ווי אוקראַיִנע, וואָס זי שפּילט אַזאַ גרויסע ראָלע אין דער ייִדישער געשיכטע, זאָל מען הײַנט דאַרפֿן זוכן ייִדן מיט ליכט. אָבער דער אמת איז, אַז מען פֿאָרט הײַנט אַהין ניט אַזוי אָפֿט צו זוכן לעבעדיקע ייִדן, ווי טויטע: אויף קבֿר־אָבֿות, צו פֿאַרשיידענע דענקמאָלן, פֿאַרוואָרלאָזטע שטעטלעך און בית־עולמס. אַזוי איז אויך מיט מיר: איך בין געקומען מיט דער מאַמען, כּדי צו באַזוכן איר היימשטאָט, אָדעס, ווי אויך דער באָבעס שטעטל, בערשאַד. מיר האָבן דאָ אויך לעבעדיקע קרובֿים, אָבער ווײַטע; אַזעלכע, וואָס איך דאַרף אויסניצן מײַנע מאַטעמאַטישע קענטענישן, כּדי צו באַשטימען, ווי אַזוי מיר קערן זיך אָן.

עס טרעפֿט זיך ניט זעלטן, אַז ווען אַ קינסטלער מאַכט פֿון עמעצן אַ פּאָרטרעט, זעט דער פּאָרטרעט אויס שענער פֿונעם מענטשן. די אַלע קנייטשן אינעם גערונצלטן פּנים האָט מען אויסגעגלעט, די קרומע נאָז — אויסגעגלײַכט. ס׳רובֿ מענטשן, וואָס מע האָט זיי אויף אַזאַ אופֿן פֿאַרשענערט און פֿאַרבעסערט, וועלן זיך געוויס ניט באַקלאָגן. אַזוי אויך קען אונדזער ייִדיש־וועלט האָבן נאָר איין טענה צו דעם פֿראַנצויזישן דאָקומענטאַר־פֿילם "נײַע ייִדישע קולטור" — די כּלה איז צו שיין!
אַזאַ פֿײַן בילד פֿון דער הײַנטיקער ייִדישער קולטור האָט נאָך קיינער ניט געמאַכט. דער רעזשיסאָר, דוד אונגער, וואָס האָט געשריבן דעם סצענאַר צוזאַמען מיט דער באַקאַנטער ייִדישער ליטעראַטור־פֿאָרשערין רחל ערטל, האָט געוווּסט זיך אָפּצוהיטן פֿון די אַלע שאַבלאָנען און דעם נאָסטאַלגישן סענטימענטאַליזם, וואָס דער עולם ריכט זיך צו זען, ווי באַלד עס רעדט זיך וועגן ייִדיש. צום ערשטן מאָל זעען מיר דאָ ייִדיש ווי אַ שפּראַך פֿון יונגע אַוואַנגאַרדיסטישע קינסטלער, אין דער מוזיק, אין טעאַטער, פֿילם, פּאָעזיע, ווי אויך אין דער מאָלערײַ. דאָ זעט מען, אַז ייִדיש איז ניט אַלט און אויסגעדראָשן, נאָר נײַ, סאָפֿיסטיקירט, אין דער מאָדע. די גרויסשטאָטישע לאַנדשאַפֿט פֿון וואָלקן־קראַצערס און ניו־יאָרקער גאַסן באַגלייטן אַ שטראָם פֿון מאָדערניסטישע מאָלערײַען און עקספּערימענטאַלער מוזיק. די קינסטלער אַליין ברענגען זייער מערקווערדיקע פּערספּעקטיוו און פֿרישע געדאַנקען אין אויסצוגן פֿון אינטערוויוען. דער דאָזיקער צוגאַנג פֿאָרצושטעלן ייִדיש איז אין גאַנצן נאָוואַטאָריש; ס׳איז אַליין אַ ראַדיקאַלער אַקט און אַ גרויסער אויפֿטו צו גיין קעגן די אײַנגעשטעלטע סטערעאָטיפּן, וואָס הערן ניט אויף צו ברענגען שאָדן.