"הערט מיך אויס"
דער פּסיכאַאַנאַליטיקער פֿון פּאַריז ד״ר מאַקס כּהן שמועסט מיט
דזשאָרזשעט בלייכמאַן

Hear Me Out
Dr. Max Kohn, Psychoanalyst from Paris,
Talks with Georgette Blajchman

‫פֿון רעדאַקציע

פֿאַראייניקטע שטאַטן. — פֿופֿצן פֿירער פֿון אַמעריקאַנער קירכן און אַנדערע רעליגיעזע אָרגאַניזאַציעס האָבן מאָנטיק אָנגעשריבן אַ בריוו, אין וועלכן זיי רופֿן דעם קאָנגרעס צו באַטראַכטן, צי די אַמעריקאַנער רעגירונג זאָל ווײַטער געבן ישׂראל די מיליטערישע שטיצע. די מחברים פֿונעם בריוו בעטן דעם קאָנגרעס דורכצופֿירן אַן אויספֿאָרשונג, כּדי צו באַשטימען, צי די שטיצע פֿונעם ישׂראלדיקן מיליטער קומט, מעגלעך, אין סתּירה מיט די אַמעריקאַנער געזעצן וועגן די אויסערן־באַציִונגען און וואָפֿן־האַנדל. אין אַזאַ פֿאַל, האָבן די פֿאַראייניקטע שטאַטן נישט קיין געזעצלעכע רעכט צו העלפֿן דעם צה״ל.
דער בריוו איז אונטערגעשריבן געוואָרן דורך די פֿירער פֿון דער לוטעראַנער און מעטאָדיסטישער קירך, פֿון די "פֿאַראייניקטע קירכן פֿון קריסטוס" ("UCC") און פֿונעם "נאַציאָנאַלן ראַט פֿון קירכן". אין דער בקשה ווערט באַמערקט, אַז די דערמאָנטע אָרגאַניזאַציעס האָבן געאַרבעט מיט די פּאַלעסטינער קריסטן, כּדי צו העלפֿן זיי דערגרייכן שלום און אויפֿשטעלן אַ בעסערע בירגערלעכע געזעלשאַפֿט. די מחברים האָבן באַטאָנט, אַז זיי זענען שטאַרק פֿאַרזאָרגט וועגן דעם קריטישן מצבֿ אין ישׂראל און אויף די אָקופּירטע פּאַלעסטינער טעריטאָריעס, וואָס ווערט, לויט זייער מיינונג, אַלץ ערגער. די גײַסטיקע פֿירער האַלטן, אַז די אַמעריקאַנער שטענדיקע מיליטערישע שטיצע האָט געשפּילט אַ ראָלע אינעם ישׂראל־פּאַלעסטינער קאָנפֿליקט.
אַ צאָל ייִדישע גרופּעס זענען אַרויסגעטראָטן מיט אַ קריטיק קעגן דעם בריוו. סטיוו גוטאָוו, דער פּרעזידענט פֿון דעם "ייִדישן ראַט פֿאַר עפֿנטלעכע ענינים" ("JCPA"), האָט געזאָגט, אַז די אַמעריקאַנער רעגירונג שטיצט ישׂראל צוליב אירע אייגענע זיכערהייט־אינטערעסן, און דערפֿאַר האָט זי דאָס רעכט דאָס צו טאָן, לויט זײַן מיינונג. די "רבנישע אַסאַמבלעע" פֿון דער קאָנסערוואַטיווער באַוועגונג האָט געזאָגט, אַז מע דאַרף באַטראַכטן, צי מע זאָל ווײַטער פֿירן בשותּפֿותדיקע איניציאַטיוון מיט די קריסטלעכע אָרגאַניזאַציעס, וועלכע האָבן אונטערגעשריבן דעם בריוו.

געשיכטע

לעאָ פֿראַנק
אַ פֿאָטאָגראַפֿיע פֿון דער לינטשערײַ פֿון לעאָ פֿראַנק — אַ ייִדישער פֿאַרוואַלטער פֿון אַ בלײַער־פֿאַבריק און דער פּרעזידענט פֿונעם אַטלאַנטע־צווײַג פֿון "בני־ברית" אין מאַריעטע, דזשאָרדזשיע — אין יאָר 1915, איז פֿאַראַכטאָגן מיטוואָך פֿאַרקויפֿט געוואָרן דורכן ליציטאַציע־הויז "סאָטביס" פֿאַר 3,125$.
אויף דער צווייטער זײַט פֿונעם בילד איז מיט אַ בלײַער אָנגעשריבן: "דאָס אויפֿהענגען לעאָ פֿראַנק".
פֿראַנק, וועלכער איז פֿאַרמישפּט געוואָרן צום טויט פֿאַרן דערהרגענען אַ ווײַסע, נישט־ייִדישע אַרבעטאָרין פֿון זײַן פֿאַבריק, די 13־יאָריקע מערי פֿייגען, איז דער איינציקער ייִד, וואָס איז אַמאָל געלינטשט געוואָרן אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. פֿון אָנהייב אָן האָבן ס׳רובֿ מענטשן געהאַלטן, אַז פֿראַנק איז אומשולדיק, און אַז אַ שוואַרצער סטרוזש פֿון דער פֿאַבריק, דזשים קאָנלי, האָט דערהרגעט פֿייגען. ווי אַ רעזולטאַט פֿון דער לינטשערײַ, איז מיט דרײַ חדשים שפּעטער, ערבֿ־דאַנק־טאָג, באַנײַט געוואָרן די ראַסיסטישע אָרגאַניזאַציע "קו־קלאָקס־קלאַן", און שפּעטער איז געגרינדעט געוואָרן די "אַנטי־דעפֿאַמאַציע ליגע".
דער פֿאַרקויפֿער פֿונעם בילד, אַ פּריוואַטער זאַמלער אין ניו־יאָרק, וועלכער האָט געבעטן צו בלײַבן אַנאָנים, האָט איבערגעגעבן דעם "פֿאָרווערטס", אַז ער האָט געקויפֿט די פֿאָטאָגראַפֿיע מיט יאָרן צוריק, און זעענדיק, אַז ער וועט עס קיין מאָל נישט אויסשטעלן אין זײַן הויז ("ס׳איז צו מאַקאַבריש," האָט ער באַמערקט), האָט ער זיך געוואָנדן צו די גרעסטע ליציטאַציע־הײַזער, אָבער זיי האָבן זיך אָפּגעזאָגט. "די טעמע איז צו קאָנטראָווערסיעל," האָט ער געזאָגט.

פּערזענלעכקײטן
פֿון לייזער בורקאָ (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַבֿי האָפֿמאַן אין דער ראָלע פֿון איציק מאַנגער
פֿאַרן קריטיקער איז אַוודאי אַן אומגליק צו רעצענזירן אַ גוטע פּיעסע. די גאַנצע איראָניע, וואָס קומט אים צו נוץ ווען ער לאַכט אָפּ פֿון שונדישע און שלימזלדיקע פֿאָרשטעלונגען, וועלן אים דאָ ניט העלפֿן. ער קען ניט קומען מיט טענות וועגן דעם וואָס טויג ניט, אָדער מיט עצות, ווי אַזוי ער, דער קריטיקער, וואָלט עס געמאַכט, פֿאַרשטייט זיך, אַ סך בעסער. וועגן דעם מצבֿ פֿונעם הײַנטיקן טעאַטער אָדער פֿון דער אַלגעמיינער קולטור קען ער זיך אויך ניט באַקלאָגן. איז וואָס זאָל ער טאָן, חוץ דעם זיצן נעבעך מיט אַראָפּגעלאָזטע הענט און שווײַגן?
ניין, אַזוי קען ניט זײַן. אַז דער קריטיקער זעט עפּעס גוטס, דאַרף ער מודה זײַן דעם גאַנצן אמת און זאָגן אָפֿן פֿאַר אַלעמען פּשוט: ס׳איז טאַקע גוט. און שוין! מער ווילט זיך ניט שרײַבן. ער קען שוין אַריבערגיין אויף אַן אַנדער טעמע.
אָבער עס מאַכט זיך אַ מאָל, אַז ער זעט עפּעס וואָס איז ניט סתּם גוט, נאָר זייער, זייער גוט, ממש אַן אויסנאַם, וואָס אַזוינס האָט ער נאָך קיין מאָל אין זײַן לעבן ניט געזען. אין דעם פֿאַל האָט ער ווידער מזל, ווײַל וועגן אַזאַ פּיעסע איז יאָ דאָ וואָס צו זאָגן. און אַזאַ פּיעסע איז "זכרונות פֿון אַ פֿאַרלוירענעם פּאָעט: דאָס לעבן און שאַפֿן פֿון איציק מאַנגער", געשריבן פֿון מרים האָפֿמאַן, וואָס אַבֿי האָפֿמאַן האָט געשפּילט פֿיר מאָל, פֿונעם 9טן ביזן 12טן סעפּטעמבער, בײַ דער "פֿאָלקסבינע".
איציק מאַנגער איז כּידוע ניט געווען קיין גרויסער צדיק. דערפֿאַר אָבער שטעלט מיט זיך פֿאָר זײַן לעבן און שאַפֿן אַן אינטערעסאַנטן מאַטעריאַל פֿאַר דער בינע. דאָס בילד אַליין איז געשמאַק איבערצודערציילן: אַ גרויסער שרײַבער טענהט זיך אויס מיט גאָט און מיט זיך אַליין, טרינקט דערבײַ אויס אַ פֿלעשל ווײַן, און זינגט פֿאַרן עולם וועגן זײַנע אַוואַנטורעס. אָבער אַ בילד אַליין איז ניט גענוג אין טעאַטער, עס ווענדט זיך אינעם שפּילן און זינגען. אַבֿי האָפֿמאַן טוט אָן די ראָלע פֿון מאַנגער ווי אַ זײַדענע הענטשקע, זי פּאַסט אים זייער. ער ווייסט תּמיד די גרענעץ צווישן שפּילן און ליצנות, אַפֿילו ווען ער שפּילט אַ שיכּור. דער עולם פֿאַרלירט קיין מאָל ניט די עמאָציאָנעלע פֿאַרבינדונג און פֿילט מיט די גאַנצע צײַט.

ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

יוליאַ קיסינאַ.
"פֿרילינג אויף דער לבֿנה".
סאַנקט־פּעטערבורג, "אַזבוקאַ", 2012



יוליאַ קיסינאַ האָט זיך קונה־שם געווען אין דײַטשלאַנד און אייראָפּע מיט אירע אַוואַנגאַרדיסטישע קינסטלערישע און פֿאָטאָגראַפֿישע קאָמפּאָזיציעס. זי ברענגט צונויף ליכט און שאָטנס, בלוטיקע פֿלייש און נעפּלדיקע וואָלקנס. געבוירן און אויפֿגעוואַקסן אין קיִעוו, האָט זי אָנהייב 1990ער יאָרן עמיגרירט קיין דײַטשלאַנד און געהערט הײַנט צו די סאַמע פּראָמינענטע מאָדערנע אייראָפּעיִשע קינסטלער.
אינעם אויטאָביאָגראַפֿישן ראָמאַן "פֿרילינג אויף דער לבֿנה" דערציילט קיסינאַ וועגן אירע קינדער־יאָרן אויפֿן פּאָדאָל, דער אַלטער אָרעמער ייִדישער געגנט אין קיִעוו. ווי עס פּאַסט פֿאַר אַ מאָדערנער קינסטלערין, מישט זי די ווירקלעכקייט צונויף מיט דער פֿאַנטאַזיע. איר קינדהייט איז געווען דורכגעזאַפּט מיטן "גײַסט פֿון דער שטענדיקער צעשטערונג און צעשפּאַלטונג", וואָס האָט געהאַט אַ שטאַרקע השפּעה אויף איר ווײַטערדיקן לעבן.
קיסינאַ שילדערט פֿאַרן לייענער איר אייגענעם קיִעוו פֿון די 1970ער יאָרן, ווען די אַלטע געגנטן, אַזעלכע ווי פּאָדאָל, וואָס האָבן איבערגעלעבט די מלחמה, זײַנען בהדרגה חרובֿ געוואָרן, און זייערע תּושבֿים האָבן זיך אַרײַנגעצויגן אין נײַע דירות אין גרויסע נײַ־געבויטע סאָוועטישע געבײַדעס אויף דער לינקער זײַט פֿונעם דניעפּער׃ "מיט דער צײַט האָט מען אַראָפּגעטראָגן די שטאָט און אויף איר אָרט אויפֿגעבויט אַ גאַנץ אַנדערע שטאָט. און אַזוי איז עס געשען אַ סך מאָל, און דערפֿאַר וועט קיינער די שטאָט שוין קיין מאָל ניט דערקענען."

ייִדיש־וועלט
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

דעם זמן לערן איך אַ קורס מכּוח רוסיש-ייִדישער געשיכטע. איז געקומען די וואָך, וואָס איך האָב אויסגעטיילט פֿאַר דער געשיכטע פֿון ייִדישע צײַטונגען, און פּלוצעם האָב איך דערזען, אַז פּונקט אין דער צײַט קען מען פֿײַערן דעם 150סטן יוביליי פֿון דער ייִדישער פּרעסע: דעם 11טן אָקטאָבער 1862 איז אין אָדעס אַרויס דער ערשטער נומער פֿון דער צײַטונג “קול-מבֿשׂר". אַזאַ יובֿל דאַרף מען, פֿאַרשטייט זיך, אָפּמערקן ניט “צופֿעליק", ווי דאָס האָט זיך באַקומען אין מײַן פֿאַל. אַזוי צי אַזוי, איז עס אַ גוטער תּירוץ זיך דערמאָנען, ווי אַזוי די גאַנצע מעשׂה האָט זיך אָפּגעשפּילט.
געשען איז עס אין אָדעס, וואָס איז בכלל געווען אַ יוצא-מן-הכּלל צווישן רוסישע שטעט, מחמת משׂכּילים האָבן דאָרטן מער ווי אין אַנדערע ייִשובֿים געשפּילט די ראָלע פֿון דעה-זאָגערס. ערשטנס, איז זייער צאָל געווען אַ היפּשע, עס האָבן זיי אַהין צוגעצויגן די עקאָנאָמישע מעגלעכקייטן פֿון דעם נײַעם ים-פּאָרט. צווייטנס, איז אָדעס געווען אַ נײַע שטאָט, געגרינדעט אין יאָר 1794. דאָס האָט געמיינט, אַז קיין שטאַרקער, אַלטגעזעסענער ייִדישער טראַדיציאָנעלער עסטאַבלישמענט איז אין אָדעס ניט געווען.
צווישן די אָנגעפֿאָרענע ייִדן איז געווען אויך אַלכּסנדר צעדערבוים — אַ געבוירענער אין זאַמאָשטש, לובלינער גובערניע. זאַמאָשטש האָט זיך געפֿונען ניט ווײַט פֿון דער דײַטשישער גרענעץ, אַזוי אַז אידעען פֿון דער מענדעלסאָנישער השׂכּלה האָבן געדאַרפֿט דורכמאַכן זייער אַ קליינעם וועג, כּדי אָנשטעקן דעם היגן עולם. צעדערבוימס פֿאָטער איז געווען אַ זייגערמאַכער, אָבער אויך אַ למדן און אַ משׂכּיל. אין דער דאָזיקער סבֿיבֿה האָט אַלכּסנדר באַקומען אַ גוטע צוגרייטונג סײַ אין ייִדישע זאַכן, סײַ אין אַלגעמיינע לימודים. ער האָט גוט זיך אויסגעלערנט פּויליש און דײַטש, האָט אונטערגעכאַפּט אַ ביסל פֿראַנצויזיש, אָבער מער פֿון אַלץ — העברעיִש.

פֿונעם אייביקן קוואַל
פֿון מ. אַלקין
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

מע קאָן זאָגן, אַז די לעצטע צוויי פּרשיות אין דער תּורה זענען די סאַמע פּאָעטישע און די סאַמע "פּערזענלעכע" אינעם גאַנצן חומש. די פּרשה "האזינו" שטעלט מיט זיך פֿאָר, כּמעט אינגאַנצן, אַ לאַנגע פּאָעמע פֿון 70 שורות, אין וועלכער משה רבינו דערמאָנט דעם ייִדישן פֿאָלק וועגן זייער בונד מיטן אייבערשטן, זאָגט זיי אָן אָפּצוהיטן די מיצוות און זאָגט פֿאָרויס פֿאַרשיידענע ברכות און צרות, וואָס וועלן זיי אָנטרעפֿן אין דער צוקונפֿט, ווי אַ רעזולטאַט פֿון זייערע גוטע און שלעכטע מעשׂים. משה רבינוס מוסר־דרשה איז אָנגעשריבן אין אַן אומגעוויינטלעכער פּאָעטישער שפּראַך, וואָס קלינגט פֿילדײַטיק, עטוואָס אומקלאָר און לאָזט זיך אָפּגעטײַטשט צו ווערן אויף פֿאַרשיידענע אופֿנים.
רבי לוי־יצחק באַרדיטשעווער שרײַבט, אַז אין די לעצטע טעג פֿון זײַן לעבן האָט משה פֿאַרלוירן זײַן פֿעיִקייט איבערצוגעבן זײַן נבֿואה אויף אַ דײַטלעכן אופֿן, דערפֿאַר זעט זײַן פּאָעמע אויס ווי אַ בילד, אָפּגעשלאָגן אין אַ טונקעלן שפּיגל — "אַספּקלריא שאינו מאירה". מע קאָן אָבער זאָגן פּונקט פֿאַרקערט, אַז די צוויי לעצטע שלוס־סדרות אין דער תּורה זענען די העכסטע קולמינאַציע פֿון משהס נבֿואה — דערפֿאַר קלינגען זיי באַזונדערס מיסטיש און פּאָעטיש.
געוויסע מפֿרשים האַלטן, אַז אינעם פֿאַרשרײַבן די דאָזיקע פּאָעטישע פּסוקים האָבן זיך באַטייליקט זיבעציק זקנים פֿון משהס דור, הגם די אַנדערע רבנים וואָלטן באַטראַכט אַזאַ ווערסיע ווי אַ קאָנטראָווערסאַלע און האַלטן, אַז משה אַליין האָט פֿאַרשריבן די גאַנצע תּורה, פֿון אָנהייב ביזן סוף, אות נאָך אות, לויט אַ דירעקטער אַנטפּלעקונג פֿונעם באַשעפֿער. אינעם ספֿר־הזוהר שטייט געשריבן, אַז משה רבינו האָט אַליין מחבר געווען דעם גאַנצן חומש "דבֿרים"; זײַנע אייגענע ווערטער זענען אָבער בעצם געווען נבֿיאישע. אַזוי צי אַזוי, זעען מיר אין דער פּרשה "האזינו" באַזונדערס קלאָר, ווי דער מענטשלעכער אַספּעקט פֿונעם וועזן ווערט צונויפֿגעפֿלאָכטן אויף אַ מיסטעריעזן אופֿן מיטן ג־טלעכן ליכט.

פֿון אונדזער פֿאָלקלאָר־אוצר

די גאַנצע וועלט איז אַ פֿינצטערע שטוב
אַלץ איז הבֿל־הבֿלים.
אַזאַ קורצער וועג פֿונעם וויגעלע ביזן גרוב
אַלץ איז נישט מער ווי אַ חלום.
קוים ביסטו דערוואַכט
איז פֿינצטער און נאַכט.
עס ציטערט אין דיר יעדעס אבֿר.
ערשט געווען אַ קליין קינד,
ווי גיך און געשווינד,
עס וואַרט שוין אויף דיר דער קבֿר!

דאָס אַלטע ניו־יאָרקער טעאַטער־ליד האָט געזונגען מײַן באָבע, אָבער דאָס פֿינצטערע געפֿיל, וואָס ווערט דאָ אויסגעדריקט, קען מען אויך לייענען אינעם ספֿר קהלת, וואָס מע האָט אָקערשט געלייענט סוכּות אין שיל.
יענע וואָך האָט מען מיך פֿאַרבעטן אויף אַ פּראָבע־פֿאָרשטעלונג פֿון אַ ייִדישער איבערזעצונג פֿון דער פּיעסע "וואַרטנדיק אויף גאָדאָ" פֿון סאַמועל בעקעט. שיין בייקער און דוד מאַנדעלבאַום האָבן אויסגעשפּילט די ערשטע סצענע פֿון דער פּיעסע, וואָס בייקער האָט מײַסטערליש איבערגעזעצט פֿון ענגליש. די טרופּע "נײַער ייִדישער רעפּ־טעאַטער" וועט, מירטשעם, פֿאָרשטעלן די פּיעסע שפּעטער אין סעזאָן דאָס יאָר.
אין "וואַרטנדיק אויף גאָדאָ" גיט דעם דראַמאַטורג צו פֿאַרשטיין, אַז די וועלט, אונדזער לעבן און אַלץ אין דער וועלט איז אַן אַבסורד, אָן אַ זינען. די ערשטע סצענע וואָס מע האָט פֿאָרגעשטעלט פֿאַרמאָגט נאָך אַ ביסל שוואַרצן הומאָר, אָבער די דראַמע ווערט טונקלער און מער פּעסימיסטיש אין דער צווייטער העלפֿט. די זעלבע געפֿילן פֿון דער אַבסורדישקייט, די זינלאָזיקייט פֿון אונדזערע לעבנס קען מען לייענען אין די ווערטער פֿון "קהלת", וואָס איז געשריבן געוואָרן מיט מער ווי צוויי טויזנט יאָר פֿריִער.

קינאָ
פֿון עדי מהלאל (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

דער פּלאַקאַט פֿון דעם פֿילם "השוטר"
"עס איז געקומען די צײַט, אַז די אָרעמע זאָלן רײַך ווערן, און די רײַכע — זאָלן שטאַרבן.
די מדינה פֿון ייִדן איז געוואָרן אַ מדינה פֿון האַרן און שקלאַפֿן;
פֿון אייגנטימער מיט פּריוואַטע עראָפּלאַנען, וואָס נעמען זיי וווּהין זיי ווילן, און פֿון די, וואָס האָבן נישט קיין געלט אויף אַן אויטאָבוס;
אַ מדינה אַ מנוּוולטע, וואָס הייסט אונדז צו בלײַבן רויִק".
די דאָזיקע ציטאַט איז גענומען געוואָרן פֿון אַ מאַניפֿעסט פֿון אַן אויסגעטראַכטער אַנאַרכיסטישער גרופּע אין ישׂראל, אין דעם פֿילם "השׁוטר" ("דער פּאָליציאַנט", 2011). אָט די גרופּע, אַ מין ישׂראלדיקע ווערסיע פֿון דער דײַטשישער באַדער-מיינהאָף באַנדע, פּלאַנירט איבערצוקערן דעם סדר-העולם דורכן פֿאַרכאַפּן דרײַ ישׂראלדיקע מיליאַרדערן און אַזוי צו געווינען די רעוואָלוציע.
פֿון דער אַנדערער זײַט, שטייען די עליטישע פּאָליציי-כּוחות פֿון דער מלוכה, וואָס זייער אַרבעט איז אויפֿצוהאַלטן מיט כּוח דעם איצטיקן סאָציאַלן סדר. אַזוי שאַפֿט דער רעזשיסאָר און סצענאַריסט נדבֿ לפּיד — דאָס איז זײַן ערשטע פֿולמעטראַזשיקע אַרבעט — דעם הויפּט קאָנפֿליקט אין זײַן פֿילם, וואָס די פּרעמיערע איז פֿאָרגעקומען אין ישׂראל, דעם 12טן יולי 2011. צוויי טעג שפּעטער האָט דפֿני ליף אויפֿגעשטעלט איר געצעלט אין מיטן פֿון דער ראָטשילד-גאַס אין תּל-אָבֿיבֿ.
קאָמיש איז, אַז בײַם אָנהייב האָט דער ישׂראלדיקער פֿילם־אַמט געוואָלט באַגרענעצן די עלטער פֿון די קוקער פֿון 18 און העכער; אַ באַשלוס וואָס מע האָט שפּעטער אָפּגעשאַפֿן, אָבער לכתּחילה האָט מען אים געהאַט אָנגענומען, אויס מורא צו פֿאַרפֿלאַנצן אין די קעפּ פֿון די יונגע ישׂראל־פּראָטעסטירנדיקע נאָך מער ראַדיקאַלע געדאַנקען.

דער ייִחוס פֿון ייִדישע ווערטער
פֿון הערשל גלעזער (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

די ערשטע טייטלען האָבן זיך געפֿונען אינעם הײַנטיקן איראַק. זיי וואַקסן אַרום דעם מיטל-ים, איבערהויפּט אין אָאַזיסן אין מידבר, ווײַל כּדי צו ברענגען פֿרוכט מוזן די וואָרצלען פֿון דער טײַטלפּאַלמע זײַן אין וואַסער, אָבער דער בוים אַליין מוז זײַן אין טרוקענער לופֿט.
פֿונעם טייטלבוים איז דער וויסנשאַפֿטלעכער נאָמען PHOENIX dactylifera — גרעקיש-לאַטײַנישע ווערטער מיטן טײַטש, מסתּמא, ׳פֿעניקישער טייטל-טרעגער׳. די פֿעניקיער זענען דאָך געווען אַ סעמיטיש פֿאָלק בײַם מיטל-ים; פֿון זיי האָבן די גרעקן געקענט באַקומען דעם טייטלבוים. דאָס אַלט-גרעקישע וואָרט פֿאַרן טייטל, וואָס ס׳איז אויך דער אָבֿ פֿונעם רובֿ אייראָפּעיִשע טערמינען, איז daktylos — ׳פֿינגער; טייטל׳. (ביזן הײַנטיקן טאָג איז דאָס דאָס וואָרט פֿאַר ׳פֿינגער׳; וועגן הײַנטיקן גרעקישן וואָרט פֿאַר ׳טייטל׳ וועט באַלד קומען צו רייד.) פֿאַר וואָס ׳פֿינגער׳? אַ פּנים, וואָרן די פֿאָרעם פֿון אַ טייטל איז ענלעך צו אַ פֿינגער. דאָס הײַנטיקע ענגלישע וואָרט איז, פֿאַרשטייט זיך, date, נאָר מיט הונדערטער יאָרן צוריק האָט מען אויף ענגליש געזאָגט finger apple.
אַז אויף גרעקיש איז ׳נאַכט׳ — nikta און ׳אַכט׳ — okto, טאָ פֿאַר וואָס זשע זאָגט מען אויף ייִדיש נישט "דאַכטל", נאָר "טייטל"? צוליבן לינגוויסטישן פּרינציפּ, אַז קרובֿישע ווערטער, פֿון איין שטאַם, אַנטוויקלען זיך אויף אַן אַנדער אופֿן ווי נישט-קרובֿישע לײַווערטער. וואָלט דאָס ייִדישע וואָרט געוואָקסן פֿונעם זעלביקן מקור וואָס דאָס גרעקישע, וואָלט מען אפֿשר געזאָגט *דאַכטל אויף ייִדיש, Dachtel* אויף דײַטשיש. נאָר דווקא ווײַל ס׳איז אַ לײַוואָרט, זאָגט מען אויף דײַטשיש Dattel, כּמעט אידענטיש מיטן שפּאַנישן dátil, אַ שטייגער.

פּובליציסטיק
פֿון משה לעמסטער (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

יום־כּיפּור, אין טאָג ווען ייִדן פֿאַסטן, גיי איך אין אַן אַשכּנזישער שיל, וואָס איז ניט ווײַט פֿון מײַן וווינונג. בלעטערנדיק אַ מחזור, וואַרט איך, ווען מע וועט אָנהויבן זאָגן יזכּור. דאָס מחזורל איז מיט אַן איבערזעצונג אויף ייִדיש, לייען איך די פֿאַרשיידענע תּפֿילות. וואָס בעטן מיר בײַ גאָט? — ער זאָל אונדז פֿאַרשרײַבן אין אַ גאַנצער צאָל הימלביכער. טראַכט איך: צי נעמט טאַקע דער אייבערשטער אַ פּען אין דער האַנט אויף צו פֿאַרשרײַבן אונדז? ווער הײַנט צו טאָג אויף דער ערד, וואָס פֿאַרנעמט זיך מיט בוכהאַלטעריע באַניצט זיך מיט אַ פּען? — בלויז מיט אַ קאָמפּיוטער! און גאָט? מיר בעטן דאָך: פֿאַרשרײַב אונדז אין ספֿר־החיים, אין ספֿר פֿון רחמים, אין ספֿר פֿון די צדיקים, אין ספֿר פֿון פּרנסה און מזונות, אין ספֿר פֿון גאולה און ישועה, אין ספֿר פֿון זכיות, אין ספֿר פֿון סליחה און מחילה... אַגבֿ, איך האָב אויך אויסגעטראַכט פֿאַר זיך אַ ספֿר:

דעם ערשטן טאָג, גלײַך נאָך יום־כּיפּור,
ווען נשמות זענען ציכטיק, ריין
האָסטו געזאָגט מיר: מײַן געליבטער,
געשטראַלט האָט דײַן פּנים מיט חן.

איצט נאָכן פֿאַסטן וויסן וויל איך
אין אַ וועלכן בוך בין איך פֿאַרשריבן?
אין בוך פֿון לעבן — זאָגט די תּפֿילה,
דאָס לעבן זאָגט: אין בוך פֿון ליבע!

ייִדיש־וועלט

פּאָרטרעטן פֿון באַקאַנטע איטאַליענישע רבנים, מקובלים און תּלמודישע פֿאָרשער (רעכטס אויף לינקס): מרדכי־מאַרקאָ גיראָנדי, אליהו בן־אמוזג, שמואל־דוד לוצאַטאָ, מנחם־עזריע מפֿאַנו
אַ קריסטלעכער שרײַבער דערציילט, אַז אין די ייִדישע קוואַרטאַלן פֿון די אַמאָליקע איטאַליענישע שטעט פֿלעגט שׂימחת־תּורה זײַן אַן אַלגעמיינער יום־טובֿ. איטאַליענער, שפּאַניער, גריכן, דײַטשן, פּאָרטוגאַלער און אַנדערע אײַנוווינער, ייִדן און קריסטן, פֿלעגן זיך פֿאַרזאַמלען צוזאַמען, כּדי צו זען, ווי דער ייִדישער עולם טאַנצט בײַ דער שיל. קריסטלעכע פֿרײַנד פֿון ייִדן פֿלעגן נישט זעלטן קומען מיטצוטאַנצן פּורים און אויף ייִדישע חתונות. שׂימחת־תּורה אין איטאַליע איז אויך געווען אַ קאַרנאַוואַל־טאָג: מיידלעך און פֿרויען פֿלעגן אַרומלויפֿן אין מאַסקעס, כּדי מע זאָל זיי נישט דערקענען.
אַזאַ אינטערנאַציאָנאַלע שׂימחת־תּורה איז אַ סימן פֿון אַן אַוניקאַלער אַטמאָספֿער, וועלכע האָט געהערשט אין איטאַליע במשך פֿון הונדערטער יאָר. די איטאַליענישע ייִדישע קהילה איז די איינציקע אין גאַנץ אייראָפּע, וואָס עקזיסטירט שוין במשך פֿון 2,200 יאָר אָן אַזעלכע גרויסע דראַמאַטישע און טראַגישע צרות, ווי ס׳איז געשען אין אַ צאָל אַנדערע אייראָפּעיִשע לענדער, וווּ די ערשטע ייִדן האָבן זיך אויך באַזעצט נאָך פֿאַרן חורבן־בית־המיקדש.
אַפֿילו בעניטאָ מוסאָליניס פֿאַשיסטישע רעגירונג האָט, צוערשט, באַשיצט די ייִדן פֿון טויט, נישט געקוקט אויף די בפֿירוש אַנטיסעמיטישע געזעצן; בלויז נאָך סעפּטעמבער 1943, ווען די נאַצי־כּוחות, בראָש מיט דײַשטלאַנד, האָבן אָקופּירט איטאַליע, האָבן די נאַציס אָנגעהויבן פֿאַרשיקן די אָרטיקע ייִדן אין די טויט־לאַגערן. בערך 7,500 איטאַליענישע ייִדן זענען אומגעקומען בעת דעם חורבן; אַ סך ייִדישע תּושבֿים פֿון איטאַליע האָט זיך אָבער אײַנגעגעבן איבערצולעבן דעם חורבן.
דאָס מיינט נישט, אַז דאָס ייִדישע לעבן אין איטאַליע איז תּמיד געווען רויִק און גרינג.