From Revolution to Repression:
Soviet Yiddish Writing 1917—1952.
Edited by Joseph Sherman.
Nottingham: Five Leaves, 2012.


עד־היום שטעלט די סאָוועטישע ייִדישע ליטעראַטור אַ האַרבע פֿאָרשערישע פּראָבלעם. מען ווייסט פּשוט ניט ווי אַזוי אויסצוטײַטשן דעם דאָזיקן פֿענאָמען. אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד זײַנען געווען טעטיק הונדערטער ייִדישע שרײַבער, דיכטער, קריטיקער, זשורנאַליסטן, דראַמאַטורגן, פּאָליטישע פּראָפּאַגאַנדיסטן. עס זײַנען אַרויסגעגאַנגען הונדערטער ביכער און צענדליקער צײַטשריפֿטן, און אַלע אין איינעם בילדן זיי אַ ריזיקן קאָרפּוס פֿון פֿאַרשידענע טעקסטן.
דער קינסטלערישער ניוואָ פֿונעם דאָזיקן קאָרפּוס איז פֿאַרשיידנמיניק, אָבער בלי־ספֿק קאָן מען דערפֿון אויסקלײַבן צענדליקער ווערק פֿון אַ הויכער קוואַליטעט. אַ סך אַ גרעסערע צאָל סאָוועטישע ווערק זײַנען אינטערעסאַנט פֿונעם קולטורעל–היסטאָרישן שטאַנדפּונקט.
אָבער די דאָזיקע קולטור איז געווען שטאַרק אַנגאַזשירט מיט דער קאָמוניסטישער אידעאָלאָגיע. פֿאַר אייניקע מערבֿדיקע קריטיקער מאַכט דאָס דעם גאַנצן פּראָדוקט טריף־פּסול. אַנדערע פּרוּוון דערין אָפּזוכן קערנדלעך פֿון עכטער ייִדישקייט; אפֿשר אויך עלעמענטן פֿון ווידערשטאַנד קעגן דער סאָוועטישער מאַכט, אָדער שפּורן פֿון ביטערקייט און אַנטוישונג אין דעם סאָוועטישן נוסח פֿון סאָציאַליזם. אָבער אַזוי צי אַזוי, האַלט מען, אַז די באַגריפֿן "ייִדיש" און "סאָוועטיש" פּאָרן זיך ניט איינער מיטן אַנדערן.

אין דער פֿאָריקער פּרשה האָבן מיר געלייענט, ווי משה רבינו האָט געהייסן ייִדן צו "זען", ווי דער קיום־המיצוות ברענגט זיי אַ ברכה, און עבֿירות — אַ קללה. די רעזולטאַטן פֿון אָפּהיטן די מיצוות בלײַבן אָבער, געוויינטלעך, אומקלאָר, אויב עס גייט אַ רייד וועגן דעם רעגן, גערעטעניש אויף די פֿעלדער, און אַנדערע גשמיותדיקע סימנים. אַדרבה, מיר זעען אָפֿט, ווי צדיקים לײַדן און רשעים שעפּן נחת אין עולם־הזה. מילא, וועט יעדער קריגן זײַן שׂכר אָדער עונש אויף יענער וועלט. ווי אַזוי קאָן מען עס אָבער זען דאָ, אין עולם־הזה?
ווי ס׳איז באַקאַנט, האָט הלל־הזקן דערקלערט, אַז דער וויכטיקסטער יסוד פֿון דער גאַנצער תּורה איז אַהבֿת־רעים — ליב צו האָבן אַ צווייטן און נישט טאָן קיין עוולה צו אַנדערע מענטשן. ווען דער ברען פֿון עבֿודת־השם שטימט מיט ליבשאַפֿט און סענסיטיווקייט, קאָן מען טאַקע זען בפֿירוש, ווי אַזוי די מיצוות און מעשׂים־טובֿים ברענגען אַ ברכה. להיפּוך, אויב עמעצער נוצט אויס זײַן פֿרומקייט ווי אַ תּירוץ צו דערנידעריקן די אַנדערע, ווערן די מיצוות גופֿא פֿאַרוואַנדלט, חלילה, אין אַ קוואַל פֿון קללות.
למשל, ווען עמעצער פֿאַרבעט געסט אויף שבת און איז זיי מכבד ווי געהעריק, קאָנען זיי דערפֿילן די גרויסע קדושה, וואָס שטעקט אין דעם הייליקן יום־המנוחה — אויב אַפֿילו זיי זענען נישט קיין שומרי־שבת. להיפּוך, אויב עמעצער פּרוּווט משפּיע צו זײַן אויף אַ צווייטן מיט שרײַען אויף די מחללי־שבת, דורך סטראַשען און צווינגען, קאָנען די אַרומיקע מענטשן נישט זען קיין קדושה אין אַזאַ מיצווה. אַדרבה, ווי עס ווערט דערקלערט אין חסידישע ספֿרים, קאָן די תּורה גופֿא פֿאַרוואַנדלט ווערן, דורך אַזאַ קרומער אויפֿפֿירונג, אין אַ מין עבֿודה־זרה.

לאַנגע יאָרן גייט אָן אַ שטילע אָבער אַ כּסדרדיקע פֿאַרניכטונג פֿון די אַרכיטעקטור־רײַכע ייִדישע קוואַרטאַלן אין דער אַלטער שטאָט לעמבערג. לעצטנס, האָט מען זיך גענומען פֿאַר דער שיל "חידושים" אָדער "יעקבֿ גלאַנזער־שיל" (געבויט פֿון 1840 ביזן יאָר 1843) — איינע פֿון די צוויי פֿאַרבליבענע שילן אין דער שטאָט, וועלכע געפֿינט זיך אין דער אַלטער היסטאָרישער קראָקער געגנט.
צו פֿאַרשטיין בעסער וואָס עס קומט הײַנט פֿאָר, לאָמיר זיך דערמאָנען אין עטלעכע וויכטיקע מאָמענטן פֿון דער געשיכטע. נאָך דעם ווי דער פּוילישער קיניג קאַזימיר האָט אין 1340 פֿאַרכאַפּט לעמבערג, די הויפּט־שטאָט פֿון גאַליציע, האָט ער געהייסן אַריבערטראָגן דעם צענטער דרומדיקער, נענטער צום לאַטײַנישן קוואַרטאַל, וווּ ס׳האָבן שוין לאַנגע יאָרן געוווינט ייִדן.
די נײַע שטאָט, וואָס האָט אין יאָר 1356 באַקומען איר באַזונדערן סטאַטוס, האָבן באַזעצט די דײַטשישע קאָלאָניסטן; צוזאַמען מיט זיי זײַנען אין לעמבערג געקומען די ייִדן. האָט זיך שוין אַזוי באַקומען, אַז אין לעמבערג זינט דעם 14טן יאָרהונדערט ביזן יאָר 1756 האָבן עקזיסטירט צוויי ייִדישע קהילות: איינע אינעם באַפֿעסטיקטן טייל, און די צווייטע איז געבליבן אין דער קראָקער געגנט. אין 1624, בעת אַ הייסן זומער, איז די קראָקער געגנט פֿאַרברענט געוואָרן. דעמאָלט האָט דער קיניג דערלויבט די ייִדן אויפֿצושטעלן אַ נײַע גאַס — פֿון דעם אַלטן מאַרק ביזן טײַך פּאָלטווע, אויפֿן שטח פֿון דעם אַזוי גערופֿענעם "פּאָזנאַן־הויף", וואָס האָט געהערט צו דער מאָשקאָוויטש־משפּחה.

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

די פּליטים

עס זײַנען שוין געווען אין ווילנע טויזנטער ייִדישע פּליטים, אַנטלאָפֿענע און אַרויסגעטריבענע פֿון אַ טייל פֿון דער קאָוונער גובערניע, אויך אַ ביסל פֿון דער קורלאַנדער גובערניע. מע האָט געטריבן פֿון די גרענעצן, און עס זײַנען אָנגעקומען אין ווילנע טויזנטער ייִדישע משפּחות, אָרעמע, פֿון כּמעט גאַנץ ליטע; אַ טייל פֿון קאָוונער גובערניע און פֿון ווילנער גובערניע. מע האָט די דאָזיקע משפּחות ביסלעכווײַז עוואַקויִרט פֿון ווילנע. ס׳איז געשאַפֿן געוואָרן דעמאָלט אַ קאָמיטעט, וואָס זײַן צענטער איז געווען אין פּעטראָגראַד, צו קענען אַרויסשיקן פֿון ווילנע די פּליטים און צו קענען זיי אַוועקשיקן ווײַטער אין אַנדערע רוסישע גובערניעס.
דעמאָלט האָבן ייִדן אויך געמעגט שוין פֿאָרן אין די דאָזיקע גובערניעס, ווײַל ווען ס׳איז געקומען די מלחמה און די דײַטשן האָבן אָנגעהויבן מאַכן אַלץ מער און מער אָנגריפֿן אויף די רוסישע טעריטאָריעס, האָט מען פֿון איין זײַט אַרויסגעטריבן ייִדן פֿון געביטן נאָענט צו דער גרענעץ, ווײַל מע האָט געזאָגט, אַז ייִדן זײַנען ווי שפּיאָנען; און פֿון דער צווייטער זײַט, האָט מען דאָך געמוזט דערלויבן ייִדן פֿאָרן אין ריאַזאַן, אין טאַבאָ [?], נאָענט צו דער וואָלגע, טיף, טיף אין רוסלאַנד. אָבער ביז די ייִדן פֿלעגן קענען פֿאָרן, פֿלעגן זײַן וואָכן לאַנגע און חדשים, אַז מע פֿלעגט זיך וואַלגערן אין גרויסע האַלעס, סתּם אין זאַלן, וווּ געוויינטלעך קומען גאָר פֿאָר פֿאַרזאַמלונגען, און מע פֿלעגט שלאָפֿן אויף דער ערד אָדער אויף אַ ביסל שטרוי. און מע פֿלעגט זיי דאַרפֿן שפּײַזן, געבן ברויט, אַ ביסל מילך פֿאַר די קינדער, הייס וואַסער אאַז״וו. האָבן דאָך געדאַרפֿט זײַן די וואָס באַדינען די מענטשן, וואָס גיבן אַכטונג אויף די מענטשן.