דער דאָזיקער באַנד איז כּולל צוויי מעמואַרן׃ די זכרונות פֿונעם חשובֿן סאָוועטישן ביאָלאָג און גענעטיקער ישׂראל אַגאָל וועגן זײַנע קינדער־יאָרן אין באָברויסק פֿאַר דער רוסישער רעוואָלוציע; און די זכרונות פֿון זײַן זון, וואַדים אַגאָל, וואָס איז אויך געוואָרן אַ מומחה אין מיקראָ־ביאָלאָגיע, וועגן זײַן טאַטן און זײַן אייגענער יוגנט. דער פֿאָטער איז אַרעסטירט און צעשאָסן געוואָרן אין 1937, בעת דער זון האָט געמאַכט אַ בכּבֿודוקע אַקאַדעמישע קאַריערע און לעבט עד־היום אין מאָסקווע.
ישׂראל אַגאָל האָט באַוויזן צו פֿאַרעפֿנטעלכן זײַן ביכל זכרונות אין 1936, עטלעכע חדשים פֿאַר זײַן אַרעסט. ווער ווייסט, אפֿשר וואָלט ער געוואָרן אַ באַדײַטנדיקער רוסיש־ייִדישער שרײַבער, ווען נישט די טראַגעדיע. די טעמע פֿון ייִדישער קינדהייט איז פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה געווען גאַנץ פּאָפּולער אין דער סאָוועטישער ליטעראַטור סײַ אויף רוסיש, סײַ אויף ייִדיש.
ווי עס האָט באַוויזן די פֿאָרשערין פֿון דער סאָוועטישער ליטעראַטור מאַרינאַ באַלינאַ, האָבן ס’רובֿ סאָוועטישע שרײַבער באַשריבן זייערע קינדער־יאָרן לויט אַ געוויסער מאָדעל, נוסח מאַקסים גאָרקיס אויטאָביאָגראַפֿישער טרילאָגיע — "קינדהייט", "יוגנט" און "מײַנע אוניווערסיטעטן". אין הסכּם מיט דער דאָזיקער סכעמע, האָט מען געדאַרפֿט באַשרײַבן די אייגענע קינדהייט ווי די צײַט פֿון ביטערער נויט, שווערער האָרעוואַניע, און כּלערליי לײַדן, וואָס האָבן אויפֿגעוועקט דאָס ריכטיקע פּראָלעטאַרישע באַוווּסטזײַן און, סוף־כּל־סוף, דערפֿירט דעם העלד צום רעוואָלוציאָנערן קאַמף. דער סאַמע באַקאַנטער ייִדישער מוסטער פֿון אַזאַ מין אויטאָביאָגראַפֿיע איז דוד בערגעלסאָנס לעצטער ראָמאַן "בײַם דניעפּר".
אין אונטערשיד צו בערגעלסאָנען, וואָס איז אויפֿגעוואַקסן אין אַ פֿאַרמעגלעכער משפּחה, האָט אַגאָל ניט געדאַרפֿט גאָרניט אויסטראַכטן. זײַן קינדהייט פּאַסט זיך זייער גוט אַרײַן אין גאָרקיס סכעמע. ער איז געבוירן און אויפֿגעוואַקסן אויף דער "שיכּורער סלאָבאָדקע", אין דער אָרעמער געגנט פֿון באָברויסק, צווישן גנבֿים, גאַסן־פֿרויען און שיכּורים. זײַנע בילדער פֿונעם אַמאָליקן ייִדישן לעבן זײַנען שאַרף, ביטער און האַרט, ווײַט פֿון וואָסער ניט איז נאָסטאַלגיע און סענטימענטאַלקייט. ער אַליין האָט ממש על־פּי־נס אויסגעמיטן צו ווערן אַ גנבֿ — ווי אַ ייִנגל האָט ער זיך שוין באַטייליקט אין אייניקע "אָפּעראַציעס" פֿון דערוואַקסענע גנבֿים.

די הײַנטיקע פּרשה הייבט זיך אָן מיט שׂרהס טויט. די תּורה דערציילט אונדז, אַז זי איז ניפֿטר געוואָרן בײַ 127 יאָר און באַערדיקט געוואָרן אין חבֿרון, אין דער מערת־המכפּלה, וועלכע אַבֿרהם אָבֿינו האָט אָפּגעקויפֿט בײַ עפֿרון החתּי. ווײַטער ווערט דערציילט ווי אַבֿרהמס באַדינער, אליעזר, האָט געפֿונען דעם שידוך פֿאַר יצחקן.
אַבֿרהם האָט געשיקט אליעזרן קיין אַרם־נהרים, וווּ עס האָבן געוווינט זײַנע קרובֿים. ווען אליעזר איז צוגעקומען צום דאָרטיקן ברונעם האָט ער געבעטן דעם באַשעפֿער אַרויסצוּווײַזן אים אַ סימן: ער וועט בעטן בײַ אַן אָרטיק מיידל וואַסער צו טרינקען, כּדי צו זען, ווי אַזוי זי וועט זיך אָפּרופֿן אויף זײַן בקשה. אויב זי וועט פֿאָרלייגן וואַסער אויך פֿאַר זײַנע קעמלען, וועט עס דינען ווי אַ סימן, אַז זי איז צוגעפּאַסט פֿאַר יצחקן.
אין אַ קורצער ווײַל נאָך אליעזרס תּפֿילה איז צום ברונעם צוגעקומען רבֿקה, אַבֿרהם אָבֿינוס אַ קרובֿה. זי האָט טאַקע פֿאָרגעלייגט וואַסער סײַ דעם וואַנדערער, סײַ די קעמלען. אליעזר האָט פֿאַרשטאַנען, אַז זײַן בקשה איז מקוים געוואָרן. רבֿקה און יצחק זענען געפֿעלן געוואָרן איינער דעם צווייטן, און האָבן חתונה געהאַט.
די חז״ל דערקלערן, אַז באַלד נאָך דער חתונה האָט יצחק פֿאַרשטאַנען, אַז רבֿקה איז באמת זײַן באַשערטע, ווײַל חלה־טייג איז אַלע מאָל געראָטן, די שבת־ליכט האָבן געברענט אַ גאַנצע וואָך, און אַ וואָלקן האָט תּמיד אַרומגערינגלט זייער געצעלט — אַ סימן, אַז די הייליקע שכינה רוט אין זייער שטוב. אַזאַ וואָלקן פֿלעגט זיך באַווײַזן אַרום יצחקס היים ווען זײַן מאַמע, שׂרה, האָט נאָך געלעבט.
אין דער הײַנטיקער סדרה קאָן מען באַמערקן אַ געוויסן שאַרפֿן קאָנטראַסט מיט דער פֿריִערדיקער פּרשה, "וירא", וואָס איר נאָמען איז פֿאַרבונדן מיטן ענין פֿון ג־טלעכע וויזיעס. די פּרשה "וירא" איז פֿול מיט מעשׂיות וועגן די מלאָכים, וועלכע האָבן זיך געוויזן פֿאַר אַבֿרהמען, כּדי אים מבֿקר־חולה צו זײַן נאָכן ברית, צו וואָרענען וועגן דער צעשטערונג פֿון סדום, צוצוזאָגן, אַז ער וועט האָבן אַ קינד מיט שׂרה. דער אייבערשטער האָט געהייסן אַבֿרהמען מקריבֿ צו זײַן זײַן זון, ווי אַן אויספּרוּוו פֿון זײַן אמונה; אַ מלאך האָט אים געהייסן אינעם לעצטן מאָמענט זיך אָפּצושטעלן. לויט אַ צאָל חסידישע מפֿרשים האָט אַבֿרהם באַקומען דעם באַפֿעל צו שעכטן זײַן באַליבטן זון פֿאַר אַ קרבן אין אַן אומקלאָרער וויזיע.

ווען דער טויט זאָל זיך ניט קערן,
וווּ די זאַך זאָל ניט געשען.
כ׳הער די ליד, וואָס איך וויל הערן,
כ׳זע דאָס בילד, וואָס איך וויל זען...

ניט לאַנג צוריק האָב איך אָנגעשריבן אַ באַגריסונג פֿאַר נחמה ליפֿשיץ צו איר 85סטן יוביליי און געשיקט די באַגריסונג צו יצחק לודען, ער זאָל זי אָפּדרוקן אין זשורנאַל "לעבנס־פֿראַגן". אין דעם אַרטיקל זענען געווען אַזוינע פֿראַזעס: "איר זענט געווען... דאָס קלינגענדיקע גלעקעלע פֿון דער ייִדישער פֿאָלקסליד", "אײַער געטרײַשאַפֿט דער ייִדישער ליד..." אויפֿן צווייטן טאָג קלינגט מיר אָן מײַן פֿרײַנד י. לודען און זאָגט גאַנץ אָפֿן, מיט אַ בונדיסטישער פּרינציפּיעלקייט: "האָסט אָנגעשריבן אַ ניט־גראַמאָטנע באַגריסונג!" — וואָסי? — פֿרעג איך אים. "דו שרײַבסט אויפֿן אָרט פֿון: ‘דאָס ליד’ — ‘די ליד’". דערנאָך גיט ער צו: "בלויז אַבֿרהם סוצקעווער פֿלעגט זיך דערלויבן צו שרײַבן — ‘די ליד’, נאָר דאָס איז דאָך סוצקעווער!" זאָג איך אים: ערשטנס, זינט איך געדענק זיך, האָב איך געזאָגט און געשריבן נאָר — "די ליד". און פֿאַר מיר "דאָס ליד" קלינגט דאָס זעלבע ווי "דאָס בונדיסט".
צווייטנס, דעם אַרטיקל "די" צום סובסטאַנטיוו "ליד", האָבן נאָך געניצט: אָשר שוואַרצמאַן, דוד האָפֿשטיין, איציק פֿעפֿער, פּרץ מאַרקיש... אויך ניט קיין קליינע פּאָעטן. דריטנס, קוק אַרײַן אין דעם "רוסיש־ייִדישן ווערטערבוך", אַרויסגעגעבן אין מאָסקווע, 1984. "נו, — ענטפֿערט י. לודען, — ס׳איז שוין שפּעט צו פֿאַרריכטן, דער זשורנאַל איז אין דרוק..."

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

די באַלפֿור־דעקלאַראַציע

אין דער צײַט זײַנען געווען אַזעלכע ווילדע זאַכן: עס זײַנען געווען וואַלן צו אַ ייִדישער נאַציאָנאַלער פֿאַרזאַמלונג, וואָס האָט זיך, פֿאַרשטייט זיך, שפּעטער גאָר קיין מאָל ניט געקענט צונויפֿקומען. אַ ביסל פֿריִער איז צו אונדז דערגאַנגען די מעשׂה מיט דער באַלפֿור-דעקלאַראַציע. אויף וויפֿל איך קען זיך דערמאָנען, איז דער ענין ניט אַזוי גלײַך דערגאַנגען — ס׳איז דאָך געווען אַ מלחמה, מען איז געווען אָפּגעריסן, און בשעת עס זײַנען דערגאַנגען די ערשטע קלאַנגען וועגן דעם, האָט מען ניט אַזוי קלאָר געוווּסט וואָס און ווען און ווי. בשעת מען האָט זיך דערוווּסט וועגן דעם, איז אין איינעם פֿון די אָוונטן אין הויז פֿון די קריינים, אַ רײַכער ייִד, וואָס איז געווען דובנאָווס אַ שטענדיקער חסיד, געווען אַ זיצונג פֿון אַ 7־8 מענטשן [צו דיסקוטירן], צי די באַלפֿור־דעקלאַראַציע האָט געביטן עפּעס וואָס, צי ס׳איז ניט געקומען אַ נײַע סיטואַציע פֿאַר ייִדן. און כּמעט אַלע האָבן געהאַלטן, אַז דאָס הייסט ניט, אַז עס וועט זײַן אַ ייִדישע מלוכה, און מען איז געווען זייער צופֿרידן, אַז עס וועט ניט זײַן אַ ייִדישע מלוכה. עס הייסט, עס וועט זײַן אַן ענגלישע קאָלאָניע, וואָס וועט האָבן אַ גוטע באַציִונג צו די ייִדן וואָס וועלן אימיגרירן קיין ארץ־ישׂראל.
די באָלשעוויקעס זײַנען שוין געווען בײַ דער מאַכט, אָבער מען האָט זיך ניט פֿאָרגעשטעלט, אַז מען וועט ניט קענען לעבן אונטער זיי. וועט מען קיין דעה ניט האָבן, אָבער אַז אַ ייִד וועט וועלן אַרבעטן אין אַ פֿאַבריק, וועט מען דאָך אים לאָזן. אַז עס זאָלן זײַן ייִדן, וואָס זאָלן וועלן ווערן קאָלאָניסטן, לאָמיר זאָגן, ערגעץ וווּ אין אוקראַיִנע אָדער אין ווײַסרוסלאַנד, וועט מען דאָך זיי לאָזן. דער פּשוטער אַרבעטסמענטש וועט דאָך ניט לײַדן פֿון זיי. סוף־כּל־סוף, האָט דאָך אויך פֿון דער פֿראַנצייזישער רעוואָלוציע דער פּאַסיווער, דער וואָס האָט זיך ניט געמישט אין פּאָליטיק, כּמעט קיין מאָל ניט געליטן און קיין מאָל ניט געוואָרן קיין קרבן. מען האָט זיך ניט פֿאָרגעשטעלט, אַז עס וועט זײַן אַזאַ מאַסן־עמיגראַציע. און מע האָט פֿון דער אַנדערער זײַט, דאָך געמיינט, אַז עס וועלן זײַן באַזונדערע מדינות: פּוילן וועט זײַן באַזונדער, און בעסאַראַביע וועט זײַן באַזונדער (אָדער צוזאַמען מיט רומעניע), און ליטע און לעטלאַנד. וועגן די דאָזיקע אַלע באַזונדערקייטן, אַגב, האָבן דאָך שוין געהאַט געמאָלדן אויך די דײַטשן, וואָס האָבן געוואָלט מיט דעם צוציִען די אָרטיקע באַפֿעלקערונג צו זיך.