» 20120921
September 21, 2012
‫פֿון רעדאַקציע

אין די טעג פֿון סוף־יאָר און אָנהייב־יאָר איז מסתּמא די בעסטע צײַט צו דערמאָנען דאָס ייִדישע ווערטל, אַז ווער עס לעבט אָן חשבון, שטאַרבט אָן ווידוי. אונדזער פֿאָלק, לויטן ייִדישן לוח, לעבט 5773 יאָר און ס’איז גאָר נישט די צײַט צו זאָגן ווידוי. איז לאָמיר זיך אויך אין די טעג האַלטן בײַ דעם אַלטן מינהג, זיך אומקוקן אויף דעם פֿאַרגאַנגענעם יאָר און זיך באַמיִען אונטערציִען אַ שטיקל סך־הכּל.
דער ווילדער אויפֿברויז פֿון פּאָגראָמען אין מיטעלן מיזרח קעגן אַמעריקע, קודם־כּל, און דעם מערבֿ בכלל, ווײַזן בפֿירוש אַרויס, וואָס איז דער כּוח, וועלכער איז געקומען ווי אַ פּועל־יוצא פֿון דער אַזוי גערופֿענער “אַראַבישער פֿרילינג־רעוואָלוציע". פֿון דעסטוועגן, האָט ישׂראל גופֿא, וואָס געפֿינט זיך אַרומגערינגלט פֿון אַלע זײַטן מיט פֿײַער פֿון שׂינאה, ביז אַהער זיך אײַנגעגעבן אָנצוהאַלטן מיט די פּאָסט־רעוואָלוציאָנערישע מאַכטן “קאַלטע", אָבער פֿאָרט שטילע באַציִונגען.
עגיפּטן. צו דער מאַכט זײַנען דאָרט געקומען די “מוסולמענישע ברידער" אין שפּיץ מיטן איצטיקן פּרעזידענט מוכאַמעד מורסי. ער האָט זיך געלאָזט הערן, ווען ישׂראל האָט זיך אַנטשולדיקט פֿאַרן גרענעץ־אינצידענט, אין וועלכן עס זײַנען אומגעקומען עגיפּטישע גרענעץ־לײַט; און ישׂראל, פֿון איר זײַט, האָט דערמעגלעכט דעם עגיפּטישן מיליטער אָנצוגיין מיט דער אַנטי־טעראָריסטישער אָפּעראַציע אין סיני. אויפֿן הינטערגרונט פֿון דעם וואָס עס קומט איצט פֿאָר דאָרט, איז עס גאָר נישט קיין שלעכטע פּשרה.
סיריע. הײַנט צו טאָג דער בלוטיקסטער קאָנפֿליקט, וואָס גייט דערווײַל אָן אין די גרענעצן פֿון סיריע גופֿא און אָן אַ דירעקטער זײַטיקער אַרײַנמישונג, ווי ס’איז געווען אין ליביע. מעגלעך, אַז דווקא דער פֿאַקט, וואָס די אינטערנאַציאָנאַלע מיליטערישע כּוחות האָבן נישט די מעגלעכקייט אָנצונעמען דעם צד פֿון די אויפֿשטענדלער, האַלט דער סירישער דיקטאַטאָר זיך אָפּ פֿון אַרײַנציִען ישׂראל אין דער אינערלעכער שחיטה און דערמיט אָפּווענדן דאָס פֿאָלק פֿון דעם בירגער־קריג און אַלץ אויסלאָזן צו ישׂראל.


רײַזעס פֿון אַ ניו־יאָרקער ייִד
די "פֿראָזען טשאָזען"
רעפּאָרטאַזשן פֿון אונדזער קאָרעספּאָנדענט שמואל פּערלין

Travelogues of a New York Jew
The Frozen Chosen
A Report From Our Correspondent Ross Perlin

September 21, 2012
געזעלשאַפֿט
פֿון שׂרה־רחל שעכטער (ניו־יאָרק)

בריטאַני ניומאַרק
דער "פֿאָרווערטס" האָט לעצטנס דערציילט וועגן אַ נײַעם, גאָר אינטערעסאַנטן פֿענאָמען — די אַנטוויקלונג פֿון אַ בעלעטריסטישער ליטעראַטור, אָנגעשריבן פֿון חרדישע פֿרויען, אויף ייִדיש, ענגליש און העברעיִש (זעט: שלום בערגערס אַרטיקל, "אַ כּשרע קונסט", פֿונעם 7טן סעפּטעמבער).
צוליב דעם וואָס די שרײַבערינס זענען ענג פֿאַרבונדן מיט דער פֿרומער קהילה — זייערע קינדער לערנען זיך אין די אָרטיקע שולן, און די מאַמעס האָפֿן, ווי אַלע פֿרומע עלטערן, צו געפֿינען אַ גוטן שידוך פֿאַר זיי — האַלטן די פֿרויען תּמיד אין זינען געוויסע גרונט־כּללים בײַם שרײַבן זייערע דערציילונגען און ראָמאַנען: אויסמײַדן מאָרדן, גוואַלד־מעשׂים, אויסגעלאַסנקייט און גראָבע ווערטער; און פֿאַרזיכערן, אַז די העלדן, וועלכע האָבן געזינדיקט, זאָלן במשך פֿונעם ווערק תּשובֿה טאָן.
די פֿרומע שרײַבערין, בריטאַני ניומאַרק (אַ פּסעוודאָנים, פֿאַרשטייט זיך), איז אָבער פֿון אַ גאָר אַנדערן שניט. זי צענזורירט נישט די געדאַנקען און געפֿילן, וואָס ווערן אַריבערגעטראָגן אויפֿן פּאַפּיר. אין אירע דערציילונגען און פּאָעזיע, געפֿינען זיך נישט בלויז פֿרומע ייִדן, נאָר אויך סעקולערע אַקאַדעמיקער און באָהעמישע פֿרויען. אין דער דערציילונג, The Lost Girl [דאָס פֿאַרלוירענע מיידל], למשל, קומט פֿאָר אַ ליבע־סצענע צווישן אַ חרדישער חתונה־געהאַטער ביבליאָטעקאַרין און אַ צווייטער פֿרוי; און ווײַטער לייענען מיר אַ האַרץ־רײַסנדיקע סצענע, וווּ צוויי חסידישע בחורים פֿאַרגוואַלדיקן אַ מיידל אויף דער גאַס.
"מײַן פֿרומקייט און מײַן שרײַבן זענען בײַ מיר צוויי באַזונדערע זאַכן," האָט ניומאַרק דערקלערט, בעת אַן אינטערוויו מיטן "פֿאָרווערטס". "ווען איך שרײַב מײַנע שורות, בין איך הונדערט פּראָצענט אָפֿנהאַרציק," האָט זי געזאָגט. "אָבער ווען איך פֿאַרמאַך די העפֿט, בין איך ווידער די פֿרומע טאַנטע ביילע."

September 21, 2012
‫אינטערװיוען
פֿון לייזער בורקאָ (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אילאַן סטאַוואַנס, פּראָפֿעסאָר פֿון לאַטײַן־אַמעריקאַנער און לאַטינאָ־קולטור אין אַמהערסט־קאָלעדזש, האָט שוין אָנגעשריבן איבער 25 ביכער און נאָך עטלעכע צענדליק רעדאַקטירט. דער עיקר, שרײַבט ער וועגן דער שפּאַנישער ליטעראַטור, אָבער אַ מאָל אויך אין שײַכות מיט ייִדישע טעמעס. ער האָט, למשל, רעדאַקטירט די דרײַ גרויסע בענד געזאַמלטע דערציילונגען פֿון באַשעוויס־זינגער, וואָס זײַנען אַרויס אויף ענגליש פֿון דער חשובֿער “ביבליאָטעק פֿון אַמעריקע". ער האָט זיך קונא־שם געווען און זיך אײַנגעקויפֿט אַ וועלט מיט שׂונאים צווישן די שפּאַנישע שפּראַך־פּוריסטן, ווען ס׳איז אַרויס אין 2003 זײַן בוך “ספּאַנגליש" — אַ לעקסיקאָן פֿון דער שמעלצשפּראַך, באַזירט אויף שפּאַניש און ענגליש, וואָס עס רעדן צענדליקער מיליאָנען לאַטינאָס אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. דאָרט האָט ער אויך פֿאָרגעשטעלט ספּאַנגליש ווי אַ נײַעם גילגול פֿון ייִדיש, אַ פּראָדוקט פֿון אַן ענלעכן לינגוויסטישן מישפּראָצעס.



פֿאַר וואָס האָבן מענטשן אַזאַ נטיה צו נאָרמירן די שפּראַך? פֿאַר וואָס קענען זיי ניט הנאה האָבן פֿון דער אומאָרדענונג, געפֿינען אין איר אַ מין שיינקייט?
זיי ווילן אָפּהיטן די שפּראַך פֿון די באַרבאַרן. אָבער צום סוף וועלן די באַרבאַרן געבן דעם טאָן, ווי אַזוי די שפּראַך וועט זיך אַנטוויקלען.
איך מיין, אַז יעדע שפּראַך, כּדי זי זאָל לעבן, דאַרף בײַ איר זײַן אַ שטענדיקע שפּאַנונג צווישן צוויי כּוחות: אַ צענטריפּיטאַלער (צום צענטער־שטרעבנדיקער) כּוח, וואָס וויל נאָרמירן און סטאַנדאַרדיזירן די שפּראַך, און אַ צענטריפֿוגאַלער (פֿון צענטער־שטרעבנדיקער) כּוח, וואָס שטופּט די שפּראַך איבער אירע גרענעצן. עס זײַנען דאָ כּל־מיני מעכאַניזמען, וואָס פֿאַרקערפּערן די צוויי אַנטקעגנדיקע כּוחות.

September 21, 2012
קינאָ
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"


מאָנאָלאָגן פֿון ייִדישע שרײַבערס׃
אַבֿרהם קאַרפּינאָוויטש".
אַ סעריע פֿון באָריס סאַנדלער,
"פֿאָרווערטס", 2012.


אַבֿרהם קאַרפּינאָוויטשן (1913—2004), דער העלד פֿונעם נײַעם פֿילם פֿון דער סעריע "מאָנאָלאָגן פֿון ייִדישע שרײַבערס", באַשרײַבט זײַן טעמע אַזוי׃ "מײַן שרײַבן איז וועגן ווילנע — אָבער ניט וועגן ווילנע פֿונעם גאָון אליהו, ניט וועגן ווילנער אינטעליגענץ". ער קלײַבט זײַנע העלדן אויף דעם סאַמע דנאָ פֿון ייִדישן ווילנע, ווײַל "וועגן דעם ווילנער גאָון אליהו און דעם ייִדישן פֿילאָלאָג מאַקס ווײַנרײַך וועט מען נאָך שרײַבן דיסערטאַציעס, אָבער ווער וועט געדענקען אַזעלכע טיפּן ווי מישקע קראַסאַווטשיק אָדער תּמרה די הויכע?"
קאַרפּינאָוויטש האָט באַקומען די דאָזיקע פּערסאָנאַזשן בירושה פֿון זײַן פֿאָטער משה קאַרפּינאָוויטש, דעם בעל־הבית פֿונעם "פֿאָלקס־טעאַטער", וואָס איז געווען ספּעציעל באַליבט בײַם פּראָסטן עמך. צוזאַמען מיט זײַנע ברידער און שוועסטער האָט אַבֿרהם פֿון קינדווײַז אָן געהאָלפֿן דעם טאַטן אין אָט דער פֿאַמיליע־אונטערנעמונג, "אויסגעפֿילט אַלע לעכער אין טעאַטער, וווּ מען האָט נאָר געקאָנט פֿאַרשפּאָרן געלט." און דערבײַ האָט ער גיריק אײַנגעזאַפּט אַלץ, וואָס ער האָט געזען און געהערט אויף אָט דעם "יריד".
מיט יאָרן שפּעטער, שוין נאָך זײַן עליה קיין מדינת־ישׂראל (אין 1949), וווּ ער האָט זיך אָנגעשלאָסן צו דער ייִדישער ליטעראַרישער גרופּע "יונג־ישׂראל", האָט זיך קאַרפּינאָוויטש גענומען פֿאַר זײַן לעבנס־פּראָיעקט׃ מחיה־מתים צו זײַן אין זײַנע ביכער די אַמאָליקע וועלט פֿון ווילנער ייִדישע גאַסן, וואָס זײַנען געווען די היים פֿאַר זײַנע העלדן. די דאָזיקע נסיעה אין צײַט און רוים הייבט זיך אָן שוין אינעם ערשטן זאַמלבוך זײַנעם, "דער וועג קיין סדום" (1959).

September 21, 2012
פּערזענלעכקײטן
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

שמואל-ניסן גאָדינער
ס’רובֿ ייִדישע שרײַבער קען מען צורעכענען צו צוויי קאַטעגאָריעס: פֿאַרגעסענע און אין גאַנצן פֿאַרגעסענע. שמואל-ניסן גאָדינער (1892–1942) געהערט, צום באַדויערן און גאָר ניט באַרעכטיקט, צו דער צווייטער גרופּע. זײַן “צרה" איז, אַז ער איז געפֿאַלן אויף דער מלחמה. איך רוף עס אָן מיטן וואָרט “צרה", מיינענדיק דערמיט אַזאַ פּאַראַדאָקס: גאָדינערס ווערק וואָלטן בלי-ספֿק געהאַט אַ בעסערן שאַנס צו ווערן איבערגעדרוקט און איבערגעזעצט, אויב ער וואָלט אומגעבראַכט געוואָרן בעת די סטאַליניסטישע גזירות. אַזאַ האָט זיך שוין אײַנגעשטעלט די לאָגיק פֿון דעם פּראָצעס פֿון פֿאַראייביקן: די קרבנות פֿון סטאַליניזם זײַנען פֿאַררעכנט געוואָרן אין דער “ערשטער קאַטעגאָריע" סאָוועטישע ייִדישע מחברים.
אין 1941, ווען גאָדינער איז פֿרײַוויליק אַוועק זיך שלאָגן מיט די דײַטשן, האָט ער געקענט זיך האַלטן פֿאַר אַ דערפֿאַרענעם זעלנער. אַ שינעל האָט ער דאָך אין זײַן יוגנט געטראָגן אין משך פֿון כּמעט אַ יאָרצענדליק. צום אַלעם ערשטן, האָט ער זינט 1912 געדינט אין דער רוסישער אַרמיי, זיך באַטייליקט אין שלאַכטן פֿון דער ערשטער וועלט-מלחמה, און דערנאָך איז ער געווען אין דער רויטער אַרמיי בעתן בירגערקריג. צו סאָציאַליסטישע אידעען האָט ער זיך צוגעכאַפּט נאָך ייִנגלווײַז, געווען איינער פֿון די גרינדער פֿונעם “קליינעם בונד" — די יוגנט-אָרגאַניזאַציע פֿון דעם “דערוואַקסענעם" בונד.
אין די 1920ער יאָרן האָבן די סאָוועטישע ייִדישע ליטעראַטור-קריטיקער זיך מיט גאָדינערן ממש אַרומגעטראָגן. זײַן פּראָזע האָט געהאָלפֿן אַרויסצוגיין פֿונעם קריזיס פֿון די ערשטע יאָרן נאָך דער רעוואָלוציע, ווען פּאָעזיע האָט דאָמינירט אין סאָוועטיש-ייִדישע ליטעראַרישע קרײַזן. דערצו נאָך האָט גאָדינער געשריבן ניט אַבי וועלכע פּראָזע, נאָר דווקא זייער אַ געראָטענע. ס’איז זייער גרינג זיך אין דעם איבערצוצײַגן — לייענט איבער די דערציילונגען, וואָס זײַנען אַרײַן אין דעם זאַמלבוך “פֿיגורן אויפֿן ראַנד", בפֿרט נאָך, אַז דאָס דאָזיקע בוך איז צוטריטלעך אין אינטערנעץ:
http://www.archive.org/details/nybc210657.
איך האָב זייער ליב די דערציילונג “אַ שקלאָווער לבֿנה אויף אַרבאַט".

September 21, 2012
פֿונעם אייביקן קוואַל
פֿון מ. אַלקין
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אין דער פֿאָריקער פּרשה האָבן מיר געשמועסט וועגן דעם חילוק צווישן די מלאכים און מענטשן. אַ מלאך ווערט אָנגערופֿן אין די ספֿרי־חסידות ווי אַ "שטייענדיקער", און אַ מענטש — ווי אַ "גייער". לויט דער באַקאַנטער פֿילאָסאָפֿישער אינטערפּרעטאַציע פֿונעם רמב״ם, זענען די מלאכים "שׂכלים נבֿדלים" — ריין־אינטעלעקטועלע כּוחות, אָפּגעטיילט פֿון דער גשמיותדיקער וועלט. אַ מענטש קאָן אָבער דערזען אַ ריין־שׂכלדיקן ענין — אין אַ חלום, וויזיע אָדער נבֿואה — ווי אַ כּמו־מענטשלעכע געשטאַלט. מיט די אַנדערע ווערטער, קאָן מען זאָגן, אַז אַ מלאך איז אַן אַבסטראַקטער געדאַנק, וואָס באַקומט אַ קאָנקרעטע, לעבעדיקע פֿאָרעם.
מיט אַ וואָך צוריק, האָבן מיר געלייענט די פּרשה "נצבֿים" — וואָס איר נאָמען מיינט "איר שטייט" — וווּ משה רבינו האָט צונויפֿגערופֿן אַלע ייִדן און דערקלערט זיי, אַז זיי שטייען, אין זייער אַחדות און גלײַכקייט, צוזאַמען פֿאַרן אייבערשטן. דער עצם־געדאַנק פֿונעם מענטשלעכן אַחדות און ברידערשאַפֿט, ווען ער ווערט פֿאַרווירקלעכט אין אַ קאָנקרעטער סיטואַציע, איז אַ מין "מלאך" — אַ גײַסטיקער כּוח, וועלכער קאָן אַנטפּלעקן ג־טלעכקייט אין די מענטשלעכע נשמות, אָבער בלײַבט אויף דער "שטייענדיקער" מדרגה. כּדי אַרײַנצוברענגען די לעבעדיקע מענטשלעכקייט אין יעדער אידעע, אַפֿילו דער העכסטער און דער בעסטער, מוז מען געדענקען, אַז אינעם צענטער פֿון יעדן היסטאָרישן, סאָציאַלן אָדער גײַסטיקן פּראָצעס בלײַבט דער אוניקאַלער יחיד — דער מענטש, וואָס גייט כּסדר אין זײַנע זוכענישן פֿון איין מדרגה צו אַן אַנדערער.
אין פֿאַרגלײַך מיט דער פֿאָריקער סדרה, האָט די הײַנטיקע פּרשה "וילך" אַן אינגאַנצן פֿאַרקערטן נאָמען, וואָס מיינט "און ער איז געגאַנגען". משה איז געגאַנגען צום ייִדישן פֿאָלק, און געזאָגט, אַז ער איז שוין הונדערט און צוואָנציק יאָר אַלט, און קען מער נישט לערנען מיט זיי די תּורה. זײַן לעבן איז געקומען צו דעם סוף, דערפֿאַר האָט דער אייבערשטער אים געהייסן איבערצוגעבן זײַן פֿירערשאַפֿט צו זײַן תּלמיד, יהושע בן-נון. ווײַטער אין דער פּרשה ווערט דערציילט, ווי משה האָט דערמאָנט די ייִדן וועגן פֿאַרשיידענע מיצוות — לויט דער ייִדישער מסורה, איז משה ניפֿטר געוואָרן דעם זעלבן טאָג.

September 21, 2012
קולטור
פֿון איציק גאָטעסמאַן

דאָס כּפּרות שלאָגן ערבֿ יום־כּיפּור איז אַן אַלטער מינהג בײַ ייִדן, וואָס איז באַשריבן געוואָרן צום ערשטן מאָל אינעם 8טן יאָרהונדערט. צו יענער צײַט איז אויך געווען אַן אַנדער ענלעכער מינהג, וואָס איז פֿאַרגעסן געוואָרן, און וואָס האָט קאָמבינירט די עלעמענטן אי פֿון תּשליך, אי פֿון כּפּרות שלאָגן: צוויי אָדער דרײַ וואָכן פֿאַר ראָש־השנה האָט דער "ראָש" פֿון דער משפּחה פֿאַרזעצט פֿאַסאָליעס אין קליינע קיישלעך — אַ קיישל פֿאַר יעדן מיטגליד אין דער משפּחה. ווען די פֿאַסאָליעס האָבן געשפּראָצט ערבֿ ראָש־השנה האָט דער "ראָש" גענומען דאָס קיישל פֿאַר יעדן משפּחה־מיטגליד און אַרומגעריגנלט זיבן מאָל דעם מיטגליד מיטן קיישל, זאָגנדיק, "דאָס איז אויפֿן אָרט פֿון דעם מענטש". דערנאָך האָט ער געוואָרפֿן דאָס קיישל מיט די פֿאַסאָליעס אַרײַן אין טײַך. דאָס אַרײַנוואַרפֿן אין וואַסער האָט נישט באַטײַט סתּם אַוועקוואַרפֿן; מע קען דאָס אויסטײַטשן ווי אַ מיטל צו באַפֿרידיקן די רוחות אין וואַסער, און די פֿאַסאָליעס האָבן געדינט ווי אַ שׂעיר־לעזאָזל, אָדער ווי מע זאָגט אויף פּראָסט ייִדיש — אַ כּפּרה־הינדל.
וואָס האָבן רוחות און שׂטן (עזאָזל) צו טאָן מיט ייִדישע מינהגים? צוויי גרויסע פֿאָלקלאָר־פֿאָרשער אין אַמעריקע, ביידע רבנים — הרבֿ יעקבֿ לאַוטערבאַך (1873 — 1942) און הרבֿ יהושע טראַכטענבערג (1904 — 1959) האָבן ספּעציעל זיך אָפּגעגעבן מיט די געשיכטעס פֿון ייִדישע מינהגים, גלייבענישן און טראַדיציעס, און אויסגעפֿונען, אַז דאָס גלייבן אינעם שוואַרץ־יאָר (שׂטן) און זײַנע מיטהעלפֿער, דער פּחד פֿאַר שדים,  האָט אָפֿט געשפּילט אַ ראָלע אין דער אַנטוויקלונג פֿון ייִדישע מינהגים.

September 21, 2012
דער ייִחוס פֿון ייִדישע ווערטער
פֿון הערשל גלעזער (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אין אַ פֿריִערדיקן אַרטיקל האָבן מיר שוין געשריבן וועגן דעם, וויפֿל באַקאַנטע פֿרוכטן ס׳גייען אַרײַן אינעם מין Prunus: פֿלוימען, פֿערישקעס, קאַרשן, ווײַנשל, אַפּריקאָסן, אַפֿילו מאַנדלען. וועלן מיר זיך איצט נעמען צום געוויקס, וואָס דערפֿון קומט דער נאָמען פֿונעם מין: די פֿלוים — פּינקטלעכער געזאָגט, דער פֿלוימענבוים. בײַ שעכטערן אין דער באָטאַנישער טערמינאָלאָגיע זענען דאָ נײַן זגאַלן פֿלוימען:
Prunus domestica — (סתּם) פֿלוימענבוים; P. cerasifera — מיראָבאַלאַן; P. intermedia — אייערפֿלוים; P. insititia — טערנעסליפֿקע; P. maritima — באָרטנפֿלוים; P. nigra — שוואַרצפֿלוים; P. salicina — יאַפּאַנישע פֿלוים; P. spinosa — דאָרנדיקע פֿלוים; P. ursina — בערנפֿלוים. חוץ דעם געפֿינט מען אין אַנדערע מקורים אויך P. americana, אַ זגאַל וואָס שטאַמט, פֿאַרשטייט זיך, פֿון דעם קאָנטינענט און וואָס איז דאָ געווען באַקאַנט נאָך פֿאַרן אָנקום פֿון אייראָפּעער, ווי אויך P. damascene — פֿון דמשׂק, סיריע, הייסט עס. די דאָרנדיקע פֿלוים איז אַ ביטערע, וואָס מע עסט נישט, נאָר וואָס דערפֿון מאַכט מען יאָ דזשין — sloe gin אויף ענגליש. די באָרטנפֿלוים איז אַ זגאַל וואָס וואַקסט נאָר בײַם ברעג ים — אויב מע פּרוּווט זי האָדעווען אַנדערש וווּ קריגט מען נישט קיין פֿרוכט! די יאַפּאַנישע פֿלוים קומט גיכער פֿון כינע ווי פֿון יאַפּאַן, אָבער איז זייער פֿרי אַריבער צו די יאַפּאַנער, וואָס האָבן זי געמאַכט פֿאַר אַן אייגענער.
דאָס ייִדישע וואָרט "פֿלוים" איז פֿאַרבונדן מיטן נײַ־הויכדײַטשישן Pflaume און מיטן מיטל־הויכדײַטשישן phlûme. טשיקאַווע צו באַמערקן, אַז חוץ דעם, וואָס וווּ אויף דײַטשיש איז דאָ pf וואָרט־אײַן איז אויף ייִדיש אַלע מאָל דאָ בלויז פֿ־, זענען דאָ גאַנץ ווייניק אַזעלעכע ווערטער אויף דײַטש — און כּמעט אַלע זענען לײַווערטער פֿון לאַטײַניש. הייסט עס, אַז אַזאַ קלאַנג, וואָס איז אַזוי דײַטש, אַז מער דײַטש קען עס שוין נישט זײַן, איז גאָר אַ סימן פֿון אַ לײַוואָרט.

September 21, 2012
פּערזענלעכקײטן
פֿון יחיאל שיינטוך (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

(צום דרײַסיקסטן יאָרצײַט פֿון זײַן פּטירה)

וואָלט געווען בײַם באַרג סיני אַ רעקאָרדיר-אַפּאַראַט, וואָלטן מיר הײַנט געקענט זיך צוהערן צו די דונערן און בליצן, און אפֿשר אַפֿילו צו גאָטס וואָרט אַליין. אָבער, אַז מיר זײַנען זוכה אין אונדזער צײַט כּמעט צו אַ גאַנצן תּחית־המתים, און קענען זיך צוהערן צום לעבעדיקן וואָרט פֿון ייִדישע שרײַבער וואָס געפֿינען זיך שוין לאַנג אויפֿן עולם-האמת — דאַרפֿן מיר אויף דעם בענטשן ברכּת-כּהנים.
שעהען לאַנג בין איך געזעסן צוגעשמידט צו אַן אָדיאָ-אַפּאַראַט און זיך צוגעהערט מיט גרויס הנאה און נײַגער צום ליטווישן ייִדיש פֿון מײַן באָבע חווה-לאה און מײַן מאַמען אין מויל פֿון חיים גראַדען. זײַן ווילנער אייגנאַרטיקער ייִדיש איז מיט קליינע ענדערונגען געווען מײַן באָבעס שטייבצער און מײַן מאַמעס פּינסקער לשון.
ביז הײַנט פֿעלט אין דער אָפּשאַצונג פֿון חיים גראַדעס ליטעראַרישער ירושה, אַ גרינטלעכער אַנאַליז פֿון גראַדעס לעבעדיקן וואָרט, ווי אַ רעדנער און לעקטאָר וועגן ייִדישער ליטעראַטור, ייִדישער קולטור און ייִדישער רעטאָריק. עס פֿעלט אַ באַשרײַבונג פֿון זײַן אינטאָנאַציע, סטיל, און פּסיכאָלאָגישן חן — ווי נאָר גראַדע איז עס געווען מסוגל אויסצודריקן ברשות-הרבים און בעל-פּה — ס’הייסט, מינדלעך, טעאַטראַליש און הומאָריסטיש אַפֿילו.
ווי אַ רעדנער און לעקטאָר אין אוניווערסיטעטן און ייִדישע אינסטיטוציעס, ביבליאָטעקן און צוזאַמענטרעפֿן פֿון ווילנער און סתּם ייִדן, האָט גראַדע פֿאַרפֿיקסירט און פֿאַראייביקט דעם ליטווישן ייִדיש, מיטן צוגאָב פֿון זײַן אייגענעם אייגנאַרטיקן סטיל, אינהאַלט, שעפֿערישקייט און רעאַליסטישן צוגאַנג צו די פּראָבלעמען פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור, מאָדערנער ייִדישער אידענטיטעט און ייִדישער קולטור-געשיכטע — באַשרײַבנדיק אין וואָרט און קלאַנג אויף זײַן ליטווישן ייִדיש דאָס ייִדישע לעבן פֿון דעם לערנער און בן-תּורה ביז צום עם-האָרץ און דעם המון.

September 21, 2012
קהילה־לעבן

אין אויגוסט האָט דער "וועלט־פֿאַרבאַנד פֿאַר פּראָגרעסיוון יודאַיִזם" אָפּגעהאַלטן איר יערלעכע קאָנפֿערענץ פֿון ייִדישע ייִשובֿים אין בוענאָס־אײַרעס. אויפֿן בילד: אַ טייל פֿון די באַטייליקטע נאָך אַ הבֿדלה־צערעמאָניע
בוענאָס־אײַרעס (ייִט״אַ). — ווען דער "סאַאָ־פּאַאָלאָ העבראַיִקאַ ספּאָרטקלוב און ייִדישער קהילה־צענטער" אין בראַזיל האָט געעפֿנט אַ ייִדישע טאָגשול מיטן נאָמען "די אַלף־שול" מיט עטלעכע וואָכן צוריק, זענען געקומען זיך לערנען 450 תּלמידים; נאָך 120 קינדער געפֿינען זיך דערווײַל אין דער וואַרט־רשימה אויף איבעראַיאָר.
"העבראַיִקאַ" באַשטייט פֿון 24,000 מיטגלידער, און האָט אַ בודזשעט פֿון 30 מיליאָן דאָלאַר. די עלטסטע שיל אין סאַאָ־פּאַאָלאָ, "טעמפּל בית־אי", האָט לעצטנס געפּראַוועט אַ חנוכּת־הבית פֿאַר אַ נײַעם בנין; די פֿריִערדיקע געבײַדע וועט פֿאַרוואַנדלט ווערן אינעם "ייִדישן מוזיי פֿון סאַאָ־פּאַאָלאָ".
אין פּאַנאַמאַ איז דער ייִדישער ייִשובֿ במשך פֿון די פֿאַרגאַנגענע צען יאָר געוואָקסן אויף 70%. צווישן אירע 8,000 מיטגלידער קומען הײַנט פֿאָר צווישן דרײַ און צען בר־ און בת־מיצווה צערעמאָניעס אַ וואָך.
אין אַרגענטינע זענען אין די ייִדישע פֿאָרשולן רעגיסטרירט 4,914 קינדער: 1,000 מער ווי אין 2005.
וווּ מע זאָל זיך נישט אַ קער טאָן בליט דאָס ייִדישע לעבן אין לאַטײַן־אַמעריקע, וווּ עס וווינען הײַנט בערך 500,000 ייִדן. דער וווּקס איז, צום טייל, אַ רעזולטאַט פֿון אַן אָנגייענדיקער עקאָנאָמישער טראַנספֿאָרמאַציע פֿונעם ראַיאָן זינט דעם סוף פֿון די מיליטערישע דיקטאַטורן, וואָס האָבן באַהערשט אַ סך פֿון די לענדער ביז די 1980ער יאָרן.

September 21, 2012
זכרונות

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)


גימנאַזיע אין ווילנע

אַז איך בין אַלט געוואָרן שוין איבער 13 יאָר און געהאַט געענדיקט די פּראָגימנאַזיע, איז געקומען די פּראָבלעם, וווּ שיקט מען מיך ווײַטער זיך לערנען. אין פּאַלאָנגע אַליין איז ניט געווען קיין גימנאַזיע, אין ליבאַווע וואָלט מען ניט אָנגענומען. ערשטנס האָט מען אָנגענומען אומעטום זייער ווייניק ייִדן. ליבאַווע — די גאַנצע קורלענדער גובערניע איז געווען אויסער דעם תּחום־המושבֿ, אויסער יענע גובערניעס וווּ ייִדן האָבן געמעגט וווינען. עס זײַנען נאָר געווען 3 און אין געוויסע שטעט נאָר 5 פּראָצענט ייִדן [אָנגענומען אין די גימנאַזיעס]. דער פֿאַרלאַנג איז געווען אַלע מאָל אַ סך אַ גרעסערער, איז ניט געווען קיין שום האָפֿענונג צו קענען אין ליבאַווע, דאָרטן וווּ מײַן פֿעטער וווינט, וווינען.
האָט זיך שוין אַרײַנגעמישט דעם פֿעטערס ווײַב, וואָס קומט פֿון ווילנע. און ס׳איז באַשטימט געוואָרן, אַז איך פֿאָר זיך לערנען אין ווילנע אין אַ פּריוואַטער רוסישער גימנאַזיע. ס׳האָט געהייסן קאַגאַנס גימנאַזיע; אַ גימנאַזיע מיט געוויסע באַגרענעצטע רעכט פֿון נאָר ייִדישע קינדער (נאָר פֿון ייִנגלעך, פֿאַרשטייט זיך), וואָס זײַנען געקומען פֿון פֿאַרשיידנסטע געגנטן פֿון רוסלאַנד. מע האָט דאָרטן געדאַרפֿט זייער אַ סך צאָלן. ס׳איז געווען זייער אַ טײַערע שול, אָבער דערפֿאַר איז ניט געווען קיין שוועריקייט אָנצוקומען אין דער דאָזיקער גימנאַזיע. און אין דעם 5טן קלאַס גימנאַזיע בין איך אָנגעקומען אין עלטער פֿון ניט פֿולע 14 יאָר. פֿלעגט מען דעמאָלט אָנקומען אין אויגוסט און 14 יאָר בין איך געוואָרן אין אָקטאָבער־נאָוועמבער.
בין איך אַוועק אין ווילנע. און דעמאָלט איז געווען פֿאַר מיר דאָס ערשטע יאָר אין ווילנע אַן אויסערגעוויינטלעך שווער יאָר. איך האָב די אַלע יאָרן געלעבט אין אַ גרויסער משפּחה מיט אַזוי פֿיל קינדער, מיט ברידערלעך, מיט אַ שוועסטער, מיט אַזוי פֿיל חבֿרים, מיט ייִנגלעך מיט וועלכע מען איז צוזאַמען אויסגעוואַקסן. און דאָ קום איך אין גאַנצן אין דער פֿרעמד.