 |
פֿאַר וואָס האָבן מענטשן אַזאַ נטיה צו נאָרמירן די שפּראַך? פֿאַר וואָס קענען זיי ניט הנאה האָבן פֿון דער אומאָרדענונג, געפֿינען אין איר אַ מין שיינקייט?
זיי ווילן אָפּהיטן די שפּראַך פֿון די באַרבאַרן. אָבער צום סוף וועלן די באַרבאַרן געבן דעם טאָן, ווי אַזוי די שפּראַך וועט זיך אַנטוויקלען.
איך מיין, אַז יעדע שפּראַך, כּדי זי זאָל לעבן, דאַרף בײַ איר זײַן אַ שטענדיקע שפּאַנונג צווישן צוויי כּוחות: אַ צענטריפּיטאַלער (צום צענטער־שטרעבנדיקער) כּוח, וואָס וויל נאָרמירן און סטאַנדאַרדיזירן די שפּראַך, און אַ צענטריפֿוגאַלער (פֿון צענטער־שטרעבנדיקער) כּוח, וואָס שטופּט די שפּראַך איבער אירע גרענעצן. עס זײַנען דאָ כּל־מיני מעכאַניזמען, וואָס פֿאַרקערפּערן די צוויי אַנטקעגנדיקע כּוחות. איין מעכאַניזם איז די שול, וווּ מע לערנט אַ ספּעציפֿישע, סטאַנדאַרדיזירטע גראַמאַטיק, כּדי עס זאָל זײַן אַ שפּראַך וואָס יעדער קען פֿאַרשטיין. אַן אַנדער מעכאַניזם איז די אַקאַדעמיע — צי אַן אמתע שפּראַך־אַקאַדעמיע, ווי אין פֿראַנקרײַך און שפּאַניע, צי סתּם פּראָפֿעסאָרן אין אוניווערסיטעט. ווערטערביכער, בריוונשטעלער און נאָך ביכער אַזעלכע פֿאַרשטאַרקן דעם צענטריפּיטאַלן כּוח, וואָס אָן אים וואָלט די שפּראַך ניט געקענט עקזיסטירן. מענטשן אַזוי ווי מיר, וואָס האָבן ליב די כאַאָטישע אַספּעטקן פֿון שפּראַך, זעען די שיינקייט אין דעם מין לינגוויסטישער דזשאַז-מוזיק נאָר דערפֿאַר, ווײַל ס׳איז דאָ עמעצער אויף יענער זײַט, וואָס היט אָפּ די שפּראַך פֿונעם תּוהו־ובֿוהו. ביידע צדדים זײַנען נייטיק: אָן זיי, קענען מיר ניט זײַן, און אָן אונדז — זיי אויך ניט.
יעדע שפּראַך האָט אייגענע סטראַטעגיעס, ווי אַזוי זיך אָפּצוהיטן. ס׳איז געוואַלדיק אינטערעסאַנט, וואָס ענגליש האָט ניט קיין שפּראַך־אַקאַדעמיע, אַזוי ווי פֿראַנצויזיש אין פֿראַנקרײַך און שפּאַניש אין שפּאַניע. ס׳איז ניטאָ קיין אינסטיטוציע אַזאַ אין אַמעריקע, כאָטש זייער פֿרי אין אונדזער געשיכטע האָט דער צווייטער פּרעזידענט, דזשאָן אַדאַמס, געוואָלט זי שאַפֿן. ער האָט געטענהט, אַז אויב מע וועט די שפּראַך ניט אָפּהיטן פֿון די מאַסן, וועט זי קאַליע ווערן. נו, מיט 200 יאָר שפּעטער ווייסן מיר, אַז ענגליש איז ניט קאַליע געוואָרן, גאָר פֿאַרקערט — זי איז די סאַמע לעבעדיקסטע, ענערגישע שפּראַך.
געוויסע לשונות, ווי ענגליש, קענען זיך רעגולירן פֿון זיך אַליין, בשעת אַנדערע דאַרפֿן אַ ספּעציעלן מעכאַניזם פֿון קאָנטראָל און סטאַנדאַרדיזירונג. איין סיבה איז, וואָס עס זײַנען דאָ אַזוי פֿיל מענטשן וואָס לערנען זיך ענגליש — פֿאַראַן צוויי מאָל אַזוי פֿיל ענגליש־רעדערס, וואָס האָבן די שפּראַך זיך אויסגעלערנט, ווי אַזעלכע וואָס זײַנען מיט איר אויפֿגעוואַקסן. די דאָזיקע דעמאָגראַפֿישע אומגלײַכקייט דריקט אויף די געבוירענע ענגליש־רעדערס. דערצו איז ענגליש הײַנט אַן אימפּעריאַלע שפּראַך ווי קיין אַנדערע אין דער געשיכטע. פֿראַנצויזיש און שפּאַניש זײַנען אויך געווען אימפּעריאַלע שפּראַכן, אָבער זיי זײַנען ניט אַריבער אַלע גרענעצן און ניט געוואָרן אַ וועלטשפּראַך ווי ענגליש.
יעדע שפּראַך האָט אַן אייגענע סיטואַציע, וואָס באַשטימט די באַציִונג צווישן די צענטריפּיטאַלע און צענטריפֿוגאַלע כּוחות. אין אַמעריקע, צוליב דעם פּאָסט־אימפּעריאַלן מצבֿ פֿון ענגליש, שרעקט זיך קיינער ניט צוליב ספּאַנגליש אָדער כינעזיש־ענגליש; די מעכאַניזמען זײַנען גענוג שטאַרק, אַז ס׳איז ניטאָ וואָס מורא צו האָבן. אָבער אין שפּאַניע און אין געוויסע טיילן פֿון לאַטײַן־אַמעריקע האָט מען מורא פֿאַר ספּאַנגליש; מע מיינט, אַז ער גראָבט אונטער שפּאַניש.
אַזוי ווי ענגליש, האָט ייִדיש אויך ניט געוואָלט אָנערקענען קיין אויטאָריטעט.
פֿון אַלע ייִדישע שפּראַכן — און עס זײַנען געווען אַ סך — האָט נאָר ייִדיש פֿאַרנומען אַזאַ קאָסמאָפּאָליטיש, אינטערנאַציאָנאַל אָרט, ווי אַן אמתע “לינגואַ פֿראַנקאַ". אָבער ס׳איז ניט געווען קיין צענטער, קיין רעגירונג, קיין אַרמיי אָדער פֿלאָט, קיין פֿאָן, קיין וואַלוטע־סיסטעם, אַזוי ווי ס׳איז דאָ בײַ אַנדערע שפּראַכן. דערפֿאַר ווײַל עס האָט ניט געהאַט די אַלע עלעמענטן, איז עס געוואָרן אַ קרבן פֿון די גרויסע כּוחות אין דער וועלט און איז כּמעט ווי אונטערגעגאַנגען. דווקא דאָס, וואָס האָט געמאַכט ייִדיש שיין און צוגעגעבן אַ פֿאַרשיידנפֿאָרעמדיקייט, האָט זי אויך צו נישט געמאַכט.
אַ שפּראַך קען ווערן אַ סימבאָל פֿון אַ פֿאָלק, איז קלאָר, פֿאַר וואָס די נאַציאָנאַליסטן פֿון דעם פֿאָלק זאָלן זי ליב באַקומען. אָבער פֿאַר וואָס פֿאַרליבט מען זיך אין אַ שפּראַך אָן אַ פֿאָלק, ווען דאָס פֿאָלק איז שוין אַריבער צו אַן אַנדער שפּראַך? ס׳איז עפּעס ניט ראַציאָנעל
איך בין אַן אייניקל פֿון ייִדיש־רעדנדיקע אימיגראַנטן, וואָס האָבן זיך באַזעצט אין מעקסיקע. פֿאַר זייערע קינדער איז ייִדיש געוואָרן אַ מין רעליגיע — דער קוואַל פֿון ייִדישער המשכדיקייט. קינדווײַז האָב איך מיט די אַנדערע שילער אין דער ייִדישער שול זיך באַטראַכט ווי אַן אַנאַכראָניזם: פֿאַר וואָס דאַרפֿן מיר קינדער אין מעקסיקע אין די 1960ער און 1970ער יאָרן זיך לערנען אַ שפּראַך וואָס קיינער רעדט ניט אין קיין אַנדער אָרט אויף דער וועלט? דאָס איז געווען מער פֿאַרבונדן מיטן אומקום פֿון ייִדישן פֿאָלק, און ניט מיטן המשך. זיכער, איז עס געווען אומראַציאָנעל זיך צו לערנען אַ שפּראַך, וואָס מע קען ניט ניצן.
מײַן דור האָט זיך געפֿילט זייער ווײַט פֿונעם ערשטן דור אימיגראַנטן; מיר האָבן זיך געפֿילט ווי פֿיש אַרויס פֿון וואַסער. אין אַ געוויסן זינען זײַנען מיר געווען ראָבאָטן, עקספּערימענטאַלע באַשעפֿענישן געמאַכט, כּדי ווײַטער צו שטופּן די קולטור. ייִדיש איז געוואָרן אַ מין מאָנסטער, אַ מין פֿראַנקענשטיין, וואָס מע האָט געדאַרפֿט האַלטן בײַם לעבן, כּדי די קולטור זאָל ווײַטער אָנגיין.
ס׳איז טשיקאַווע, אַז איר האָט אַזוי געטראַכט אין די 1960ער, ווען עס זײַנען נאָך געווען מיליאָנען ייִדיש־רעדערס אויף דער וועלט. אמת, מערסטנס עלטערע מענטשן, אָבער פֿאָרט — די מעשׂה האָט זיך נאָך ניט געענדיקט
די מעשׂה איז ווײַטער אָנגעגאַנגען — אָבער דורך קינסטלעכער אָטעמונג (artificial respiration), אַזוי צו זאָגן. מיר איז ניט געווען אין גאַנצן קלאָר, אַז דאָס איז דער סוף פֿון דער מעשׂה, אָבער איך האָב געזען, אַז די שפּראַך האָט ניט קיין פֿונקציע, אַז ס’איז בלויז אַ פּריוואַטע שפּראַך מיט טאַטע־מאַמע און באָבע־זיידע, אַז אין דרויסן פֿון דער היים האָב איך עס ניט געקענט ניצן. נאָר ווען איך בין אָנגעקומען אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן האָב איך אײַנגעזען, אַז ייִדיש איז ניט בלויז אַ שפּראַך, נאָר אויך אַ מעטאַפֿאָר — פֿון היברידישקייט, פֿון מישונג, און אַז ספּאַנגליש איז אַ נײַע פֿאָרעם פֿון ייִדיש. און אַז אַלע שפּראַכן זײַנען אַדורכגעגאַנגען אַ פּראָצעס פֿון “ייִדישיזאַציע" אָדער “ספּאַנגלישיזאַציע". ייִדיש איז אַן אויסנאַם, עס איז עובֿר אויף די כּללים פֿון דער לינגוויסטיק און פֿון אַ קולטורעלן המשך; דערפֿאַר האָט עס מיך אַזוי פֿאַרכאַפּט — אָבער איך האָב ניט פֿאַרגעסן, אַז דאָס איז אַן אָביעקט, וואָס געהערט צו אַ מוזיי.
אַ דאַנק אײַך, פּראָפֿעסאָר סטאַוואַנס, פֿאַר אײַער קאָנטראָווערסאַלער מיינונג.