די עקספּעדיציע אין בעלץ, מאָלדאָווע

הינטן שטייען לייזער בורקאָ און אָסיאַ גאָרדאָן, אין פֿאָרנט שטייט לענאַ לוטשינאַ,
און לעבן דער אינפֿאָרמאַנטקע זיצט טאַניאַ פּאַנאָוואַ.

זינט ש. אַנ־סקי האָט געפֿירט די ערשטע גרויסע ייִדישע עטנאָגראַפֿישע עקספּעדיציע מיט הונדערט יאָר צוריק, האָט זיך די ייִדישע געאָגראַפֿיע אַ ביסל געביטן. דעמאָלט איז ער אַרומגעפֿאָרן אינעם תּחום־המושבֿ איבער די אומצאָליקע שטעטלעך, וווּ די ייִדן זענען אָפֿט געווען די מערהייט פֿון דער באַפֿעלקערונג. כּמעט אַלע האָבן גערעדט ייִדיש, און כּדי צו געפֿינען אַ פּאַסיקן "אינפֿאָרמאַנט", וואָס קען דערציילן וועגן דעם ייִדישן פֿאָלקלאָר אָדער מוזיק, האָט ער בלויז געדאַרפֿט אָפּשטעלן וועלכן ניט איז ייִד אויף דער גאַס און אים אויספֿרעגן. אַרײַנגעגאַנגען אין שיל דאַוונען, האָט ער דאָרט געפֿונען אַ שלל מיט אינפֿאָרמאַנטן. ווען אַנ־סקי און די אַנדערע פֿאָרשערס פֿלעגן אַנטפּלעקן זייער גראַמאָפֿאָן און רעקאָרדיר־אַפּאַראַט, האָבן מאַסן ייִדן זיי אַרומגערינגלט, כּדי אַ קוק צו טאָן אויפֿן בייזן וווּנדער.

הײַנט, אַז מע פֿאָרט איבער דער זעלבער טעריטאָריע, איז די עטנאָגראַפֿישע אַרבעט ניט אַזוי פּשוט. מיט דער מאַמען בין איך לעצטנס געפֿאָרן צו דער באָבעס שטעטל אין בערשאַד, אוקראַיִנע, וווּ אַפֿילו מיט 20־30 יאָר צוריק האָבן נאָך געוווינט טויזנטער ייִדן; הײַנט זײַנען דאָ נאָר 40. אין אַ צווייט שטעטל, פּישטשאַנע, ניט ווײַט פֿון בערשאַד, וווּ די משפּחה האָט אַ מאָל פֿאַרמאָגט אַ גרויס הויז און אַ תּבֿואה־שפּײַכלער, איז פֿאַרבליבן איין איינציקע ייִדענע. אַלע אַנדערע זײַנען אָדער אומגעקומען אין דער מלחמה, אָדער אויסגעוואַנדערט קיין ישׂראל, אַמעריקע, דײַטשלאַנד, אָדער אין בעסטן פֿאַל אַריבערגעפֿאָרן אין די גרויסע שטעט.

ניט פֿיל בעסער איז דער מצבֿ אין מאָלדאָווע, אין דער אַלטער בעסאַראַביע, וווּ איך האָב פֿונעם 22סטן ביזן 27סטן אויגוסט זיך באַטייליקט אין אַ מאָדערנער עטנאָגראַפֿישער עקספּעדיציע. הערנדיק, אַז אין דער שטאָט אָרכיי [אָריעוו אויף ייִדיש] זײַנען דאָ צוויי אַלטע ייִדן, אָדער אַז אין אַ צווייטער שטאָט, בעלץ, זײַנען דאָ נאָך 4 ייִדן וואָס רעדן ייִדיש, זײַנען מיר אַהין געפֿאָרן זיי אינטערוויויִרן. אַפֿילו אַז זיי ברעכן די ציין און פֿאַלן כּסדר צוריק אַרײַן אין רוסיש, ווײַל אַזוי פֿיל יאָרן האָבן זיי ניט מיט וועמען צו רעדן אַ ייִדיש וואָרט, האָבן מיר אָבער קיין בעסערע אינפֿאָרמאַנטן ניט געהאַט אין מאָלדאָווע. יעדעס ברעקל ייִדיש און ייִדישקייט, וואָס מע קען בײַ זיי אויפֿקלײַבן, איז אונדז געוואָרן טײַער.

ניט געקוקט אויף דער צאָל און קוואַליטעט פֿון די אינפֿאָרמאַנטן, האָט זיך אונדזער עקספּעדיציע אויך אין אַנדערע פּרטים ניט געקענט פֿאַרגלײַכן מיט אַנ־סקיס. אָנפֿירן מיט דער גרופּע האָט געדאַרפֿט דער איבערגעגעבענער פּעטערבורגער ייִדישיסט און ייִדיש־לערער מאָטל גאָרדאָן, וואָס האָט שוין אַ סך דערפֿאַרונג אין אַזעלכע זאַכן; אויך דער מאָסקווער לינגוויסט, פּראָפֿעסאָר וולאַדימיר פּלונגיאַן, האָט געדאַרפֿט זיך באַטייליקן, נאָר עפּעס האָבן זיי ביידע ניט געקענט קומען און מיר זײַנען פֿאַרבליבן אין גאַנצן אָן אַ פֿירער.

אַחוץ מיר און נאָך אַ גראַדויִר־סטודענטקע, יאַנינאַ וווּרבס פֿון בערלין, איז אונדזער גרופּע באַשטאַנען פֿון רוסישע אוניווערסיטעט־סטודענטן, זייער פֿעיִקע און וווילע יונגע־לײַט, אָבער ממש יונגע, פֿון 18 ביז 21 יאָר. איידער יאַנינאַ איז געקומען אין די לעצטע פּאָר טעג, האָט קיינער פֿון אונדז ניט געוווּסט, ווי אַזוי מען אָרגאַניזירט און מען פֿירט דורך אַזאַ מין עקספּעדיציע. מיר האָבן ניט געוווּסט וואָס צו פֿרעגן די אינפֿאָרמאַנטן, ווי אַזוי זיך צו שטעלן מיט זיי אין קאָנטאַקט, ווי אַזוי זיך צוצוגרייטן צו די אינטערוויוען און ווי אַזוי צו באַאַרבעטן די אינטערוויוען, נאָך דעם ווי מיר האָבן זיי רעקאָרדירט. אַפֿילו אַזוי איז אָנגעגאַנגען נישקשה, אָבער אַנ־סקי וואָלט אויפֿגעשטאַנען פֿון זײַן קבֿר, ווען ער וואָלט זיך דערוווּסט וואָס מע האָט דאָרט אָפּגעטאָן...

אין לעצטן סך־הכּל זײַנען ניט געווען אַזוי וויכטיק אונדזערע אַלע חסרונות, ווײַל דער עיקר איז דאָס געווען אַ לינגוויסטישע עקספּעדיציע, מיטן ציל צו רעקאָרדירן דאָס הײַנטיקע גערעדטע לשון. די רעקאָרדירונגען וועט מען טראַנסקריבירן און צוגעבן צו אַ לינגוויסטישן קאָרפּוס, וואָס אַ צאָל רוסישע און דײַטשע פֿאָרשער שטעלן צונויף. אַזוי וועט דער דאָזיקער קאָרפּוס, וואָס נעמט שוין אַרײַן אַן ערך 3 מיליאָן ווערטער, ווײַטער וואַקסן און דינען ווי אַ פֿאַרלאָזלעכער קוואַל פֿון לינגוויסטישע ידיעות. אַבי דער אינפֿאָרמאַנט האָט געהאַלטן אין איין רעדן אויף ייִדיש, איז ניט שייך, צי מע האָט עפּעס יאָ געפֿרעגט אָדער פֿאַרגעסן צו פֿרעגן. אָפֿט האָבן די אינפֿאָרמאַנטן סײַ ווי ניט געוואַרט וואָס מיר וועלן זיי פֿרעגן און געזאָגט דאָס, וואָס זיי האָבן פֿון פֿריִער געוואָלט דערציילן.

דער הויפּט־אויפֿטו פֿון אַזאַ מין עקספּעדיציע באַשטייט, דאַכט זיך, ניט אַזוי אין די לינגוויסטישע־ און פֿאָלקלאָר־מאַטעריאַלן וואָס באַקומען זיך דערפֿון, ווי אין דער פֿיזישער איבערלעבונג פֿון באַגעגענען די אינפֿאָרמאַנטן אַליין. ס׳איז איין זאַך צו הערן אַן אינטערוויו אין ביבליאָטעק אָדער אין אינטערנעץ, און אַ גאַנץ אַנדער זאַך צו רעדן מיט דעם מענטש אַליין, אין זײַן וווינצימער, וווּ עס הענגען בילדער פֿונעם פֿאַרשטאָרבענעם מאַן אָדער פֿרוי און עס פֿילט זיך דער ריח פֿון די אַלטע טעפּעכער, וואָס הענגען אויף די ווענט. פֿון אַזאַ באַגעגעניש לערנט מען זיך אַ סך מער, ווי פֿון די טרוקענע פֿאַקטן פֿונעם אינפֿאָרמאַנטס לעבן, און פֿאַר דעם אַליין איז כּדאַי דורכצופֿירן אַזעלכע עקספּעדיציעס.

מען טאָר אויך ניט פֿאַרקוקן די טובֿה, וואָס קומט די אינפֿאָרמאַנטן גופֿא: עלטערע מענטשן, וואָס לעבן, געוויינטלעך, עלנט און אין גרויס דחקות, ווײַל די קינדער און אייניקלעך, אַ מאָל אַלע ייִנגערע קרובֿים, האָבן שוין עמיגרירט. פֿאַר זיי איז אויך אַ זעלטענע איבערלעבונג צו באַגעגענען אַ גרופּע יונגעלײַט, וואָס רעדן ייִדיש; אַפֿילו ניט קענענדיק זייער בעסאַראַבער ייִדיש, האָבן מיר פֿאַרשטאַנען, ווען צו זיצן אויף דער "באָנק" און מיט זיי עסן "אַרביז".

פֿאַר מיר פּערזענלעך איז דאָס סאַמע אינטערעסאַנטע געווען צו פֿאַרברענגען מיט די רוסישע סטודענטן, וואָס זײַנען היפּש אַנדערש פֿון אונדזערע ייִדיש־סטודענטן אין אַמעריקע. זיי קענען אַ סך ייִדישע לידער פֿון אויסנווייניק און זינגען אין איינעם כּסדר: גייענדיק אין גאַס, אין אויטאָבוס, בײַ די מאָלצײַטן (וואָס זיי האָבן אַליין צוגעגרייט פֿון גרינסן, געקויפֿט אין מאַרק). ייִדיש איז זיי נאָענט צום האַרצן אויף אַ מער משפּחהדיקן אופֿן, ווי בײַ אונדז, אַמעריקאַנער. די אינפֿאָרמאַנטן, למשל, וואָס זײַנען מערסטנס געווען עלטערע פֿרויען, האָבן זיי געוויינטלעך גערופֿן "באָבעס".

מיטן אויסנאַם פֿון איין מאַטעמאַטיקער (מאָטל גאָרדאָנס ברודער, יוסף) שטודירן די אַלע רוסישע סטודענטן לינגוויסטיק — און דאָס אַליין וואָלט געווען אַ נאָווינע אין אַמעריקע. אַחוץ רוסיש, ענגליש און ייִדיש קענען זיי אויך אַזעלכע שפּראַכן ווי אַלבאַניש, אוקראַיִניש, ליטוויש, לאַטײַן, העברעיִש אַוודאי, אַפֿילו די שפּראַכן פֿון די סיביריער שבֿטים. אַזאַ גרופּע שפּראַכקענער וואָלטן מיר צווישן די יונגע אַמעריקאַנער ייִדישיסטן קוים געקענט צונויפֿברענגען. זיי האָבן מיך אויפֿגענומען זייער שיין, מיר האָבן גוט פֿאַרבראַכט צוזאַמען, און איך וויל זיי באַזונדער זאָגן אַ דאַנק פֿון טיפֿן האַרצן: טאַניאַ, איליאַ, אָסיאַ, לענאַ, און דעניס.

אָנגעקומען בין איך אין מאָלדאָווע נאָכן פֿאַרברענגען אַ 10 טעג אין ישׂראל, איז מיר אויסגעקומען עפּעס מאָדנע צו פֿאָרן אויף אַן עקספּעדיציע זוכן אַ פּאָר ייִדן אין מאָלדאָווע, ווען דאָרט, וווּ איך בין נאָר וואָס געווען, וווינען אַ 5—6 מיליאָן ייִדן. אַוודאי, זײַנען פֿאַראַן גענוג סיבות אויסצופֿאָרשן אַזעלכע ייִדן, וואָס זײַנען פֿאַרבליבן אין דער אַלטער היים און רעדן אַ ייִדיש, וואָס איז ניט געוואָרן אויסגעמישט אין דער ישׂראלדיקער אָדער אַמעריקאַנער קולטור־סבֿיבֿה. נאָר פֿון דעסטוועגן דאַכט זיך, אַז עס וואָלט זיך פּונקט אַזוי געלוינט צו מאַכן אַזעלכע עקספּעדיציעס אין ברוקלין, תּל־אָבֿיבֿ, אָדער מיאַמי, וווּ עס וווינען אַ סך מער ייִדן פֿון די זעלבע מקומות, למשל, פֿון בעסאַראַביע. צו דעם וואָלט געווען אַ סך גרינגער און ביליקער צו פֿאָרן מיט דער אונטערבאַן צי אויטאָבוס, ווי מיטן עראָפּלאַן און אײַזנבאַן (שוין אָפּגערעדט פֿון די מאָלדאָווער שאָסייען, וואָס זײַנען סכּנות־נפֿשות). למשל, מיר נייטיקן זיך ספּעציעל אין אַזאַ מין אויספֿאָרשונג פֿון די פֿאַרשיידענע דורות חסידים, כּדי צו זען, ווי די שפּראַך האָט זיך אַנטוויקלט פֿונעם אַלטן דור, נאָך געבוירן אין אייראָפּע, ביז צום ייִנגסטן דור, וואָס וואַקסט הײַנט אויס מיט קאָמפּיוטער־שפּילן. בײַ די אַלטע מאָלדאָווער ייִדן איז די שפּראַך ווי פֿאַרפֿרוירן; ס׳איז אָבער אויך אינטערעסאַנט צו זען ווי די שפּראַך לעבט.