געזעלשאַפֿט

טובֿיה טענענבוים מיט אַ גרופּע פֿוסבאָל־פֿאַנאַטיקער אין דאָרטמונד, דײַטשלאַנד
אין אַ וואָך אַרום וועט אין דײַטשלאַנד אַרויסגעלאָזט ווערן אַ זעלטן בוך: אַ רײַזע־באַריכט פֿון לאַנד, וואָס אַנטפּלעקט, דורך הונדערטער אינטערווויוען אין כּמעט 40 שטעט און שטעטלעך פֿון דײַטשלאַנד, ממש אַן אָבסעסיע אַרום דעם ייִדישן פֿאָלק בײַ די הײַנטיקע דײַטשן, און אָפֿט מאָל אַ באַהאַלטענעם (און אַפֿילו נישט־אַזאַ־באַהאַלטענעם) אַנטיסעמיטיזם.
דער מחבר פֿונעם בוך, Allein Unter Deutschen [אַליין אונטער דײַטשן], איז טובֿיה טענענבוים, אַ תּל־אָבֿיבֿ־געבוירענער קאָלומניסט פֿון דער דײַטשישער צײַטונג "די צײַט" (Di Zeit). די רובריק, וואָס באַהאַנדלט ענינים וועגן ספּאָרט און געזונט, קומט אַרויס צוויי מאָל אַ חודש, און שפּיגלט אָפּ טענענבוימס חוש פֿאַר הומאָר און איראָניע, ווײַל ער אַליין איז אַ דיקלעכער און רייכערט אַ פּעקל פּאַפּיראָסן אַ טאָג.
טענענבוים איז אויך דער גרינדער, רעזשיסאָר און פּראָדוצענט פֿון אַ מאָדערניסטישן ענגליש־שפּראַכיקן ייִדישן טעאַטער, The Jewish Theater of New York. זײַן געטרײַער אַסיסטענט בײַ דער טעאַטער־אַרבעט איז זײַן פֿרוי, מרים.
הגם דאָס געפֿינען אַ פֿאַרלאַג אַרויסצוגעבן דאָס בוך איז דעם מחבר אָנגעקומען מיט גרינע ווערעם, זעט מען דאָס נישט אָן אויף זײַן פּנים. בעת אַן אינטערוויו מיטן "פֿאָרווערטס" אין זײַן ביוראָ אין מאַנהעטן, האָט ער גאַסטגעבעריש דערלאַנגט טיי, און זיך געוויצלט וועגן זײַן לאַגע, נישט געקוקט אויף די שוועריקייטן.
דער ביוראָ שפּיגלט אָפּ זײַן פֿילפֿאַרביקע געשיכטע: אויף איין וואַנט הענגען די פּלאַקאַטן פֿון זײַנע פֿאָרשטעלונגען, The Last Jew in Europe [דער לעצטער ייִד אין אייראָפּע] און The Last Virgin [די לעצטע בתולה]; און אויף אַ צווייטער וואַנט — צענדליקער רעצענזיע־אויסשניטן פֿון זײַנע ווערק. בײַ דער דריטער וואַנט זעט מען אַ הילצערנעם שראַנק מיט ביכער אויף פֿאַרשידענע טעמעס, אַרײַנגערעכנט עפּעס אין גאַנצן אומגעריכטס: ספֿרים אויף לשון־קודש. ווײַזט זיך אַרויס, אַז דער קאָסמאָפּאָליטישער טענענבוים קומט דווקא פֿון אַ חרדישער משפּחה אין בני־ברק. "׳חזון־אישניקעס׳, חסידים פֿונעם ראַדזינער רבין," האָט ער באַטאָנט.

קולטור
פֿון לייזער בורקאָ (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

מיסטער ספּאַק, פֿון דער טעלעוויזיע־פּראָגראַם Star Trek,
באַגריסט מענטשן מיטן וווּלקאַנישן סאַלוט
מיט אַ יאָר צוויי צוריק האָב איך זיך עפּעס געגעבן אַזאַ קלאַפּ, אַז די רעכטע האַנט האָט מיר וויי געטאָן אין משך פֿון היפּשע עטלעכע חדשים; צום גליק, ניט כּסדר, נאָר ווען מען האָט מיר די האַנט געגעבן אַ קוועטש. איך האָב געוווּסט, אַז איך דאַרף זיך היטן, אָבער יעדעס מאָל וואָס איך האָב זיך באַקענט מיט עמעצן און יענער האָט מיר געגעבן די האַנט, האָב איך אים אינסטינקטיוו, ניט־טראַכטנדיק, אויך דערלאַנגט מײַן האַנט. כ׳האָב זיך געכאַפּט ערשט, נאָך מײַן געשריי פֿון ווייטיק, וואָס האָט מיך אַליין און דעם נײַעם באַקאַנטן אַ ביסל שאָקירט.
כאָטש מע טראַכט ניט וועגן דער דאָזיקער פּשוטער האַנט־באַוועגונג, ליגט אין איר אַ וועלט מיט קולטורעלע און סאָציאַלע ניואַנסן. בײַ געוויסע פֿעלקער, למשל, בײַ אונדז אַמעריקאַנער, ווײַזט מען אַרויס די אייגענע אַנטשלאָסנקייט און פֿאַרלאָזלעכקייט דורכן דריקן די האַנט שטאַרק — אַ סימן פֿון מענערישקייט, וואָס איז (ניט צופֿעליק) מער פֿאַרשפּרייט צווישן מענער ווי פֿרויען. אָבער בײַ די מוסולמענער און אין ווײַטן מיזרח פּאַסט ניט צו דריקן די האַנט מיט כּוח, עס מאַכט מער אַ גראָביונגישן אײַנדרוק. די כּללים, ווי אַזוי מע דריקט די האַנט, וועמען יאָ און וועמען ניט, צי נאָר מענער, צי פֿרויען אויך — וועגן דער דאָזיקער חכמת־היד קען מען אָנשרײַבן אַ גאַנצן דאָקטאָראַט.
דער ישׂראלדיקער פֿאָרשער איתּן בלום האָט עס טאַקע געטאָן. בײַ ייִדן אין ישׂראל דערקענט בלום צוויי מיני האַנטדרוקן: דער טראַדיציאָנעלער "האַנט-ריר" צווישן די פֿרומע און די ספֿרדים, און דעם "נײַעם העברעיִשן האַנטדרוק" צווישן די וועלטלעכע "חילונים". דער ציוניזם האָט אײַנגעפֿירט דעם "נײַעם העברעיִשן האַנטדרוק", כּדי אַרויסצוּווײַזן דעם פֿיזישן כּוח פֿונעם "נײַעם ייִד", דעם "העברעער" (עבֿרי), וואָס באַאַרבעט די ערד און האָט ניט מורא פֿאַר געווער. ניט נאָר דריקט דער חילוני גאָר פֿעסט די האַנט, ער גיט אויך אַ שטאַרקן פּאַטש אויפֿן אַקסל מיט דער צווייטער האַנט, וואָס דאָס הייסט אויפֿן הײַנטיקן העברעיִש "צ׳פּחה" (טשאַפּכאַ — פֿון איראַקער אַראַביש). מיט דער דאָזיקער "צ׳פּחה" באַגריסט אַ קאָמאַנדיר אַ נײַעם רעקרוט אויף דער סיום־צערעמאָניע נאָך דער טרענירונג, ווען ער ווערט אַ פּאָלנער סאָלדאַט. אין איר דריקט זיך אויס סײַ די מענערישע צוגעבונדנקייט און חבֿרשאַפֿט, סײַ די קלאָרע היעראַרכיע קאָמאַנדיר/סאָלדאַט (גלײַכע מענטשן גיבן זיך, בדרך־כּלל, ניט קיין "צ׳פּחה").

קולטור
פֿון עדי מהלאל (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

דאָס באַרימטע געשטאַלט פֿון קאַרל מאַרקס אינעם דאָקומענטאַר "מאַרקס ווידער-געלאָדן" (Marx Reloaded)
קיין איבערמענטש, קיין אונטערגאָט און קיין פּראָפֿעט,
איז ער צו מענטשנקינדער נאָר אַלס מענטש געקומען;
קיין גאָט-געזאַלבטער, קיין באַלאָרבערטער פּאָעט,
האָט ער — דער מאַן — אַ שפּראַך אָן בילדער און אָן בלומען,

אַ מענטשנשפּראַך, אַ דענקער-לשון נאָר גערעדט,
דערמיט אָבער גאָט מאַמאָנ׳ס פֿעסטונג אײַנגענומען, —
די תּפֿיסה, וווּ דער מענטש דעם ברודער זײַנעם טרעט,
וווּ אין אַ גרוב פֿון גאָלד זײַן גײַסט איז אומגעקומען.

די דאָזיקע שורות האָט דער פּאָעט מאָריס ווינטשעווסקי אָנגעשריבן אין 1908, לכּבֿוד דעם 25סטן יאָרצײַט פֿון קאַרל הײַנריך מאַרקס (1818—1883). מאַרקס, דער דײַטשער דענקער און פּאָליטישער אַקטיוויסט פֿון ייִדישן אָפּשטאַם, האָט כּידוע אַנאַליזירט די דינאַמיק פֿון דער קאַפּיטאַליסטישער ווירטשאַפֿט און אינספּירירט דורך די יאָרן אָן אַ שיעור דענקער און פּאָליטישע באַוועגונגען. אומבאַוווּסטזיניק, האָט ער געלייגט די יסודות פֿון דער מאַרקסיסטישער שיטה פֿון חוקר-ודורש זײַן די וועלט-געשיכטע מיט אַזעלכע באַגריפֿן, ווי קלאַסנקאַמף, סחורה-פֿעטישיזם, הון-זאַמלונג, פֿאַרהעלטענישן פֿון פּראָדוקציע און נאָך און נאָך. איינער פֿון די באַגריפֿן וואָס מאַרקס האָט אין זײַנע ווערק באַהאַנדלט, איז געווען דער באַגריף פֿון "קריזיס". מאַרקס האָט פֿאָרויסגעזען, אַז דער קאַפּיטאַליסטישער קריזיס אין זײַן צײַט וועט חרובֿ מאַכן די גאַנצע קאַפּיטאַליסטישע סיסטעם און אָנזאָגן וועגן אַ נײַער און ערלעכער סאָרט ווירטשאַפֿט פֿון קאָלעקטיוו-פּראָדוקציע, אָדער מיט אַנדערע ווערטער — "קאָמוניזם".

פּערזענלעכקײטן
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

באָריס סטרוגאַצקי
די ברידער אַרקאַדי (1925—1991) און באָריס (1933—2012) סטרוגאַצקי זײַנען בלי־ספֿק די סאַמע באַקאַנטע רוסישע שרײַבער אינעם זשאַנער פֿון "וויסנשאַפֿטלעכער" פֿאַנטאַסטיק. אין זייערע ווערק טרעפֿט מען וואַנדערונגען איבערן קאָסמישן רוים, כּלערליי כּישופֿדיקע מכשירים, מענטשן מיט אומנאַטירלעכע פֿעיִקייטן, און אַנדערע בולטע סימנים פֿונעם פֿאַנטאַסטישן זשאַנער. אָבער ניט דאָס איז דער עיקר אין זייער רײַכער ליטעראַרישער ירושה.
די ברידער סטרוגאַצקיס ווערק זײַנען ניט וועגן אַ ווײַטער אָדער נאָענטער צוקונפֿט, נאָר וועגן דעם הײַנטיקן איצט. אין אַלע ווערק זייערע דערציילן זיי וועגן זיך און זייער דור, וואָס איז געבוירן געוואָרן פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה און איז אַרײַן אין לעבן צום סאַמע סוף פֿון סטאַלינס שליטה. די לאַנגע און פֿרוכטבאַרע תּקופֿה פֿון שעפֿערישקייט בחבֿרותא האָט זיך געענדיקט אין 1991 מיטן טויט פֿונעם עלטערן ברודער אַרקאַדי. איינע פֿון די לעצטע ווערק זייערע, די פּיעסע "זשידן פֿון דער שטאָט פּיטער", איז געווען שוין ניט קיין "וויסנשאַפֿטלעכע", נאָר אַ ביז גאָר אַקטועלע סאָציאַל־פּאָליטישע פֿאַנטאַזיע.
די האַנדלונג קומט פֿאָר אין לענינגראַד אין דער צײַט פֿון דער לעצטער ירידה פֿון דער סאָוועטישער מאַכט. אין איין נאַכט באַקומען אַלע העלדן אַ רופֿצעטל מיט אַ פֿאָדערונג צו קומען אין דער פֿרי, מיט נייטיקע זאַכן, אין אַ געוויסן לאָקאַל אין לענינגראַד. דער טעקסט פֿונעם רופֿצעטל חזרט איבער דעם דײַטשישן אַפּעל פֿון 1941, וואָס האָט געהייסן אַלע ייִדן פֿון קיִעוו צו מעלדן זיך פֿאַר דער מאַסן־צעשיסונג אין באַבי יאַר.
די סיטואַציע אין דער פּיעסע האָט אויסגעזען ווי אַ מין "סאָציאַל־וויסנשאַפֿטלעכער" עקספּערימענט׃ וואָס וועלן טאָן די סאָוועטישע בירגער פֿון אַ גאַנץ יאָר, ווען יעדער איינער פֿון זיי באַקומט אַזאַ רופֿצעטל, וואָס איז אַדרעסירט צו אים ווי אַ מיטגליד פֿון אַ געוויסער גרופּע׃ איינער אַ "גבֿיר", אַן אַנדערער אַ "כאַבאַרניק", אַ דריטער אַ "נואף", און, אַוודאי, איינער אויך אַ "זשיד". אַזוי ווערט יעדער איינער געשטעלט אין אַ פּאָזיציע פֿון אַ "ייִד".

ליטעראַטור
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אין יאָר 2004 האָב איך געהאַט אַ שמועס מיט איטשע גאָלדבערגן — איך בין זיכער, אַז ס’רובֿ לייענער פֿון “פֿאָרווערטס" געדענקען דעם נאָמען פֿון אָט דעם איבערגעגעבענעם טוער פֿאַר ייִדישער קולטור. איטשע איז דעמאָלט געוואָרן 100 יאָר אַלט, אָבער פֿלעגט נאָך קומען אין דעם ביוראָ פֿון דער “חיים זשיטלאָווסקי פֿונדאַציע", מיט וועלכער ער האָט אָנגעפֿירט. דעמאָלט, בעת אונדזער שמועס האָט ער מיר געזאָגט, אַז דווקא זשיטלאָווסקי איז געווען דער מענטש, וואָס האָט געהאַט די גרעסטע אידעאָלאָגישע השפּעה אויף אים.
איטשע איז שוין ניטאָ, און — אויף וויפֿל איך פֿאַרשטיי — איז די זשיטלאָווסקי-פֿונדאַציע אויך אונטערגעגאַנגען. מע זעט זי ניט און מע הערט ניט וועגן איר. און דאָס איז אַ שאָד. אָן איר איז אונדזער סבֿיבֿה אָרעמער געוואָרן. דער נאָמען אַליין פֿון חיים זשיטלאָווסקין איז כּמעט פֿאַרגעסן געוואָרן. ס’איז דאָ אַ לאָגישקייט אין דעם וואָס זײַן נאָמען זאָגט גאָרנישט דעם הײַנטיקן ייִדן, ווײַל אַזאַ ייִד איז זייער ווײַט פֿון דעם “אַנדערן ייִדן", וועלכן זשיטלאָווסקי האָט געוואָלט אויסכאָווען.
און דאָך איז ער ניט אין גאַנצן פֿאַרשאָטן געוואָרן מיטן היסטאָרישן שטויב, ווײַל ייִדישע היסטאָריקער געדענקען וועגן אים, איינעם פֿון די פֿירנדיקע היסטאָרישע פֿיגורן אין מאָדערנעם ייִדישן לעבן. אייניקע ליבהאָבער פֿון ייִדיש האָבן אויך וועגן אים געהערט. וועגן זשיטלאָווסקיס געבוירנטאָג, אין אַפּריל, האָט מען ניט פֿאַרגעסן אין דעם צענטער פֿאַר ייִדישער קולטור און בילדונג, וואָס הייסט “ייִדישקייט" און פֿירט זײַן אַרבעט אין לאָס-אַנדזשעלעס (yiddishkayt.org).
און לעצטנס האָב איך זיך אָנגעשטויסן אויף אַן אַרטיקל וועגן זשיטלאָווסקין אויפֿן וועבזײַטל פֿון דעם קאָנגרעס פֿון סעקולערע ייִדישע אָרגאַניזאַציעס. דער אַרטיקל הייבט זיך אָן אַזוי: The work of Chaim Zhitlovsky should long ago have been available in English. איך וואָלט צו דעם צוגעגעבן, אַז ניט נאָר זײַנע ווערק, לכל-הפּחות די וויכטיקסטע, וואָלט מען געדאַרפֿט איבערזעצן, אָבער אויך אַ בוך וועגן אים וואָלט מען געדאַרפֿט אָנשרײַבן אויף ענגליש.

פֿונעם אייביקן קוואַל
פֿון מ. אַלקין
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

נאָכדעם, ווי יעקבֿ האָט זיך איבערגעבעטן מיט זײַן ברודער, עשׂו, האָט ער זיך אומגעקערט אַהיים. הגם דער נאָמען פֿון דער הײַנטיקער פּרשה מיינט "און ער האָט זיך באַזעצט", איז יעקבֿס לעבן מיט זײַן משפּחה אין ארץ־כּנען נישט געווען אַזוי רויּק. די אַנדערע ברידער האָבן נישט ליב געהאַט די אויפֿפֿירונג פֿון זײַן באַליבטסטן זון, יוסף — דער עיקר, צוליב זײַנע חלומות.
יוסף פֿלעגט נאָכשפּירן נאָך זײַנע ברידער און דערציילן דעם טאַטן וועגן זיי. יעקבֿס אַנדערע זין האָבן באַשלאָסן, אַז יוסף איז אַ סכּנותדיקער מסור, וועלכער פֿאַרדינט טויט, ווײַל אין זײַנע מיסטישע חלומות האָט יוסף געזען, ווי ער וועט ווערן אַ הערשער איבער זײַנע קרובֿים. יעקבֿס קינדער האָבן געמיינט, אַז אַ שפּיאָן, וועלכער טרוימט צו ווערן אַ הערשער איבער זײַן אייגענעם טאַטן, שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ סכּנה פֿאַר דער גאַנצער משפּחה.
יהודה, וועלכן יעקבֿס ברידער האָבן געהאַלטן פֿאַר זייער מנהיג, האָט געגעבן אַן עצה נישט צו דערהרגענען יוספֿן, נאָר צו פֿאַרקויפֿן אים אין שקלאַפֿערײַ. עס קאָן זײַן, אַז יהודה האָט געמיינט, אַז אַזאַ שטראָף, מידה־כּנגד־מידה, איז צוגעפּאַסט פֿאַר אַ מענטש, וואָס טרוימט כּסדר וועגן מאַכט. פּאַראַדאָקסיש, האָט יוספֿס פֿאַרקויף דווקא גורם געווען די סיטואַציע, ווען זײַנע טרוימען זענען טאַקע פֿאַרווירקלעכט געוואָרן, ווי עס ווערט דערציילט אין דער קומענדיקער סדרה.
אין מצרים, וווּהין יוסף איז געבראַכט געוואָרן ווי אַ שקלאַף, איז ער געוואָרן אַ באַדינער בײַ אַן אָרטיקן אַריסטאָקראַט, פּוטיפֿר. פּוטיפֿרס ווײַב האָט געוואָלט האָבן אַן אינטימע פֿאַרבינדונג מיט אים — לשם־שמים, ווי עס באַטאָנען די חז״ל. די האָט אויסגערעכנט, דורך אַסטראָנאָמישע חשבונות, אַז אירע אייניקלעך מוזן קומען פֿון יוספֿן. ווי עס האָט זיך אַרויסגעוויזן שפּעטער, איז זי געווען בעצם גערעכט, אָבער נישט ריכטיק פֿאַרשטאַנען די סודות פֿון די שטערן: יוסף האָט שפּעטער חתונה געהאַט מיט איר טאָכטער און געהאַט קינדער מיט איר.

פֿון אונדזער פֿאָלקלאָר־אוצר

אַ מצבֿה אויפֿן בית־עלמין אין בערדיטשעוו, אוקראַיִנע, געשטעלט אין דער פֿאָרעם פֿון אַ שוך

איך בין אַ שוסטערל, גאָר אַן אַנטיק;
איך אַרבעט און אַרבעט און האָב קיין גליק.
איך אַרבעט בײַ טאָג, איך אַרבעט בײַ נאַכט.
קיין שיך האָב איך פֿאַר מיר נישט געמאַכט.

אוי, דו שוסטערל וואָס זשע ווילסטו?
אַרבעטן דאַרפֿסטו, און לײַדן מוזסטו,
אוי, דו שוסטערל באַווײַז דײַן חן —
און רײַס די דראַטווע מיט די ציין.

דאָס פֿאָלקסליד וואָס מײַן באָבע פֿלעג זינגען, האָט זי, אַפּנים, זיך אויסגעלערנט פֿונעם אַלטער שוסטער (אַזוי האָט ער געהייסן), דער שוסטער אין איר שטעטל זוויניעטשקע. די צוועקעס פֿלעגט ער האַלטן אין מויל בשעת ער האָט זיי אַרײַנגעקלאַפּט אין שוך און דערבײַ געזונגען אָן אַ צאָל לידער.
פּראָפֿ׳ עדנה נחשון פֿונעם "ייִדישן טעאָלאָגישן סעמינאַר" באַמערקט, אַז דער שוך אין דער ייִדישער געשיכטע און קולטור האָט אַנטוויקלט אַזוי פֿיל פֿאַרשיידענע סימבאָלן און ווערטן — פֿון די שיך וואָס די ישׂראלים האָבן געטראָגן בעת יציאת־מצרים, ביז די שוידערלעכע בערג שיך פֿון די אומגעקומענע ייִדן אין די טויט־לאַגערן — אַז ס‘איז געקומען די צײַט צונויפֿצושטעלן אַ זאַמלונג עסייען, וואָס זאָל זיך פֿאַרטיפֿן אינעם ענין — שיך און ייִדן.
און אַזוי הייסט טאַקע דער באַנד Shoes and Jews וואָס איז אַרויס אין 2008, רעדאַקטירט פֿון פּראָפֿ׳ נחשון. אין איר אַרײַנפֿיר צום באַנד שרײַבט נחשון וועגן דעם שוך בײַ ייִדן, און פֿאַרשטייט זיך, אַז ווען מע לאָזט זיך אין דעם אַרײַן נעמט נישט קיין סוף. אָבער עטלעכע אינטערעסאַנטע עסייען שטעלן דעם טראָפּ אויף פֿאָלקלאָר.

געשיכטע
פֿון משה לעמסטער (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"



"פֿיר זײַנען מיר געזעסן": ח. נ. ביאַליק, מ. בן־עמי, שלום־עליכם און מענדעלע מוכר־ספֿרים, 
אין זשענעווע, שווייץ, סעפּטעמבער 1907
קינדער! לאָמיר גיין צום "זיידן" —
צו דעם מוכר־ספֿרים.
ר׳האָט אַן אַלטע, בידנע שקאָפּע
און זײַן בויד איז אָרעם...

(אַבֿרהם זאַק)


דעם 8טן דעצעמבער ווערט 95 יאָר זינט מענדעלע מוכר־ספֿרים האָט פֿאַרלאָזט אונדזער זינדיקע ערד. און מיט עטלעכע וואָכן שפּעטער, דעם 2טן יאַנואַרw קומט זײַן געבורטסטאָג. וואָס פֿאַר אַ מענטש איז ער געווען? צי האָבן די ערן־טיטלען: "קלאַסיקער", "זיידע" — ניט פֿאַרשטעלט פֿאַר אונדז זײַנע מענטשלעכע מעלות און חסרונות, די סתּירות פֿון זײַן מענטשלעכער נאַטור?
לאָמיר פּרוּוון אויפֿשטעלן עטלעכע שטריכן פֿון מענדעלעס פּאָרטרעט לויט די בריוו, וועלכע ער האָט געשריבן צו שלום־עליכמען אין די יאָרן 1888—1889, ווען דאָס "אייניקל" האָט אַרויסגעלאָזט "די יודישע פֿאָלקס־ביבליאָטעק". נאָר פֿאַר דעם "וויל איך זאָגן אַ פּאָר ווערטער".
אין איינער פֿון די פֿאָלקלאָר־עקספּעדיציעס, אין וועלכע איך האָב זיך באַטייליקט, זענען מיר געווען אין קעשענעוו און באַזוכט מענדעלעס אוראייניקל, יעלענע אַבראַמאָוויטש. דער רירנדיקסטער מאָמענט פֿון דער באַגעגעניש איז געווען דעמאָלט, ווען יעדערער פֿון די אָנטיילנעמער אין דער עקספּעדיציע, האָט אויסגעטרונקען אַ ביסל ווײַן פֿון מענדעלעס זילבערנעם בעכער, איבער וועלכן ער פֿלעגט מאַכן קידוש. מיר האָבן זיך צוגערירט, קאָן מען זאָגן, מיט די ליפּן צו די ליפּן פֿון אונדזער זיידע...

דער ייִחוס פֿון ייִדישע ווערטער
פֿון הערשל גלעזער (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

וואָס ס׳איז אַ קעשענע ווייסט יעדער. נאָר פֿון וואַנעט זשע נעמט זיך עס? ס׳איז נישט אַזוי קלאָר. די ערשטע קעשענעס זענען, אַ פּנים, געווען זעקעלעך וואָס האָבן געהאָנגען פֿון די מלבושים. מיט דער צײַט האָט מען זיי אָנגעהויבן צונייען דערצו.
דאָס ייִדישע וואָרט "קעשענע" נעמט זיך אָדער פֿון פּוילישן kieszeń (אין עלטערן פּויליש — kieszenia) אָדער פֿון אוקראַיִנישן kyshenya (אין אוקראַיִנישן ייִדיש איז, אַגבֿ, אויך דאָ "קעשעניע", מיט אַ יוד). נאָר די קענערס קענען זיך נישט דעררעדן צו דעם וואָס ס׳איז דער מקור. לויט די פּוילישע עטימאָלאָגן נעמט זיך דאָס וואָרט פֿון ווײַסרוסישן kishen, וואָס דאָס, ווידער, נעמט זיך פֿון ליטוויש. לויט די אוקראַיִנישע, אָבער, איז דאָס וואָרט פֿאַרבונדן מיט "קישקע", ווײַל אַ מאָל איז אַ קעשענע גאָר געווען אַ מאָגן צי אַ קישקע, וואָס דערפֿון האָט מען געמאַכט זעקעלעך צום טראָגן קליינע זאַכן. חוץ דעם: ווי קומט אַ לײַוואָרט פֿון ליטוויש אין אוקראַיִניש, סײַדן דורך פּויליש?
בײַ די אַנדערע סלאַוון זענען פֿאַראַן אַנדערע ווערטער. דאָס טשעכישע וואָרט איז kapsa, פֿונעם לאַטײַנישן capsa ‘קעסטעלע׳ (פֿ״גל דאָס ענגלישע capsule, וואָס דאָס איז אָדער אַ פּיל אָדער אַ קליינער קאָסמאָסשיף, אָבער עטימאָלאָגיש איז עס ‘קעסטעלע’); דאָס רוסישע — karman, מסתּמא פֿון דער טורקישער משפּחה. (פֿאַראַן הונדערטער רוסישע און אוקראַיִנישע ווערטער פֿון טערקישן אָדער טורקישן אָפּשטאַם, וואָס נישט־ווייניק זענען אַרײַן אין מאַמע־לשון: arbuz, kavun, chemodan אאַז״וו.)
אַנדערע ווערטער פֿאַר "קעשענע" זענען, אַ שטייגער, דאָס ענגלישע pocket, וואָס נעמט זיך פֿון אַן עלטערער פֿאָרעם פֿונעם פֿראַנצויזישן poche — העט ווען האָט מען געזאָגט אויף ענגליש poke, וואָס pocket איז דערפֿון אַ דימינוטיוו. (דאָס וואָרט poke אַליין לעבט נאָך הײַנט בלויז אינעם אויסדרוק a pig in a poke, דאָס הייסט, ‘אַ קאַץ אין זאַק, עפּעס וואָס מע קויפֿט נישט־געזעענערהייט’.) דאָס פֿראַנצויזישע poche, ווידער, שטאַמט פֿון פֿראַנקיש, דאָס לשון פֿון די גערמאַנישע שבֿטים וואָס האָבן אַראָפּגעוואָרפֿן די רוימישע ממשלה אין פֿראַנקרײַך, און וואָס פֿון זיי שטאַמט טאַקע דער נאָמען France. אַזוי אַז דאָס ענגלישע וואָרט איז אַ גערמאַנישע וואָס איז אַרײַן אין ענגליש אומדירעקט, דורך פֿראַנצויזיש. פֿאַראַן נאָך אַזעלכע ווערטער: אַ שטייגער, דאָס וואָרט "האָקיי" — אויף ענגליש hockey — דער שפּאָרט וואָס מע שפּילט על־פּי רובֿ אויפֿן אײַז. דער אָבֿ איז אַ גערמאַניש וואָרט וואָס קער זיך אָן מיטן ייִדישן "האָקן" און מיטן ענגלישן hook. איז עס געוואָרן אויף פֿראַנצויזיש hoquet, ‘געבויגענער שטעקן’. איז עס אַרײַן אין ענגליש, און דער שטעקן איז געוואָרן hockey, אַ ספּאָרט וואָס מע שפּילט מיט אַ שטעקן. צום סוף איז דאָס וואָרט אַרײַן אין פֿראַנצויזיש צום צווייטן מאָל, צו באַצייכענען דעם ספּאָרט. אַזאַ ברייטע האַנט, לײַען איין מאָל און נאָך אַ מאָל און ווידער אַ מאָל...

פּובליציסטיק
פֿון יואל מאַטוועיעוו (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

פּעטראָפּאַוולאָווסקע פֿעסטונג
דאָס וואָרט "דעמיורג", וואָס אויף גריכיש מיינט "אַ האַלבער גאָט", מיינט אין געוויסע פֿאַלן, גײַסטיקע טראַדיציעס, דעם מנהיג פֿון עולם־הזה, וועלכער ווערט אָפֿט באַטראַכט ווי אַ בייזער פּאַרשוין, אַ מין פֿינצטערער שאָטן פֿונעם אמתן גאָט. דער צוועק פֿון אַ מיסטישן גאולה־העלד איז צו פֿאַרשפּרייטן געהיימע ידיעות, וועלכע קאָנען העלפֿן דעם מענטש צו באַפֿרײַען זיך פֿונעם בייזן מלך. כּדי צו באַקומען דעם דאָזיקן געמיינעם דעת, מוז מען צומאָל אַרײַנדרינגען אין דער סאַמע נעסט פֿונעם דעמיורג, נישט געקוקט אויף גרויסע סכּנות און נסיונות.
על־פּי־קבלה, איז נאָך דעם חטא פֿון אָדם־הראשון די מאַכט איבער ס׳רובֿ זאַכן אין עולם־הזה אַריבער צום מלאך סמאל, וועלכער ווערט באַטראַכט ווי אַ מעכטיקער און געפֿערלעך בייזער וועלט־פֿירער.
אַנטקעגן וואָס דערצייל איך דאָס? די וואָך, דעם נײַנצנטן טאָג פֿונעם חודש כּיסלו, פּראַווען די ליובאַוויטשער חסידים אַ גרויסן יום־טובֿ; דאָס איז דער טאָג, ווען דער גרינדער פֿון דער חב״ד־באַוועגונג, רבי שניאור־זלמן, איז אַרויס פֿון דער פּעטראָפּאַוולאָווסקער פֿעסטונג אין פּעטערבורג, נאָך אַ 53־טאָגיקן אַרעסט. די מתנגדים האָבן אים געמסרט, כּלומרשט, ווי אַ שטיצער פֿון דער טערקישער אימפּעריע. די ליובאַוויטשער באַטראַכטן י״ט כּיסלו ווי "די ראָש־השנה פֿון חסידות". דעם רבינס אַרעסט און זײַן באַרפֿרײַונג האָט מוליג געווען אַ ריזיקע טראַדיציע פֿון פֿאָלקלאָר און טיפֿע מיסטישע מעשׂיות. אינעם רוסישן פֿאָלקלאָר, פֿון דער אַנדערער זײַט, איז פֿאַראַן אַ רײַכע מיטאָלאָגיע וועגן פּעטערבורג. ווי עס דערקלערן די הײַנטיקע היסטאָריקער און ליטעראַטור־קריטיקער, איז פּעטערבורג היסטאָריש און קאָנצעפּטועל פֿאַרבונדן מיט רוים; ביידע שטעט ווערן באַטראַכט ווי שאַפֿונגען און פּאַלאַצן פֿון אַ מלך־דעמירוג. ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז די דאָזיקע מיטאָלאָגיע שפּילט זיך אָפּ אויך אין ייִדישקייט.
צו דער איטאַליענישער הויפּטשטאָט זענען בײַ ייִדן תּמיד געווען געמישטע געפֿילן, ווי עס ווערט שוין דערמאָנט אין גמרא. איין תּנא, רבי יהודה בר אילעאי, האָט געלויבט די רוימער פֿאַר זייערע שיינע מערק, בריקן און בעדער. רבי שמעון בר יוחאי האָט אים געענטפֿערט, אַז די דאָזיקע פּראַכט איז אויפֿגעשטעלט געוואָרן בלויז צוליב עגאָיִסטישע צוועקן: די מערק — כּדי אַרײַנצוברענגען זונות; די בריקן — כּדי צו זאַמלען די שטײַערן; און די בעדער צוליב דעם איבעריקן לוקסוס. פֿאַר אַזעלכע ווערטער האָט די רוימישע מאַכט געהייסן צו דערהרגנען רבי שמעונען. ער האָט געמוזט זיך אויסבאַהאַלטן דרײַצן יאָר אין אַ הייל, וווּ ער האָט משׂיג געווען די קבלה־סודות, וועלכע זענען אַרײַן אינעם "ספֿר־הזוהר".

ייִדיש־וועלט
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

סעגאַל־צענטער פֿאַר טעאַטער־קונסט
אָט האָב איך זיך די טעג אַרײַנגעכאַפּט קיין מאָנטרעאָל, אין קאַנאַדע, צו כאַפּן אַ בליק וואָס ס׳טוט זיך דאָרט לגבי ייִדיש־טעאַטער אויף ייִדיש. קודם און צום אַלעם ערשטן בין איך געווען אַרומגערינגלט פֿון אַ ייִדישער סבֿיבֿה, מיט מענטשן וואָס נישט נאָר רעדן זיי אַ געשמאַקן ייִדיש; נאָר זיי קענען גוט די ייִדישע וועלט און זײַנען אַרײַנגעטאָן אין איר מיט לײַב און לעבן. בין איך טאַקע אײַנגעשטאַנען בײַ דער משפּחה גאָנשאָר, אַהרון און חנה; ער אַ דאָקטער און זי — אַ ייִדיש־לערערין אין מעקגיל־אוניווערסיטעט.
דערווײַל האָב איך זיך דערוווּסט, אַז ברײַנע וואַסערמאַן, וועלכע האָט יאָרן־לאַנג אָנגעפֿירט מיטן "סעגאַל־צענטער פֿאַר טעאַטער־קונסט" אין מאָנטרעאָל, האָט דאָרט באַקומען גרויס אָנערקענונג און לויבגעזאַנגען פֿאַרן אָנפֿירן סײַ מיטן ייִדישן און סײַ מיטן ענגלישן טעאַטער. איר רעפּערטואַר איז לעצטנס באַשטאַנען פֿון אַזעלכע פֿאָרשטעלונגען אויף ייִדיש ווי: "שווער צו זײַן אַ ייִד," "ליגנס וואָס מײַן טאַטע האָט מיר דערציילט," די מוזיקאַלישע פֿאָרשטעלונג "דער מאַן פֿון לאַ־מאַנשאַ," "דער דיבוק," "הודיני," "אויף סעקאָנד־עוועניו," "פֿידלער אויפֿן דאַך," און אַלץ אויף ייִדיש.
פֿאַראַיאָרן האָט ברײַנע וואַסערמאַן אָרגאַניזירט אַ פֿעסטיוואַל פֿון פֿאָרשטעלונגען און קאָנצערטן, פֿאָרלעזונגען און געזאַנג, און פֿאַרבעטן ייִדישע קינסטלער, זינגער, לעקטאָרן פֿון דער גאַנצער וועלט. די גראַנדיעזע אונטערנעמונג איז אַדורכגעפֿירט געוואָרן אויף דער העכסטער מדרגה פֿון ייִדישער קונסט. ס׳איז ממש אַ גרויס געווינס פֿאַר דער "פֿאָלקסבינע" אין ניו־יאָרק זי אַרײַנצובאַקומען. ברײַנע איז די טאָכטער פֿון דאָראַ וואַסערמאַן. מאַמע און טאָכטער האָבן צענדליקער יאָרן זיך פֿאַרנומען מיט ייִדיש־טעאַטער. דער אמת איז, אַז מען דאַרף צוגיין צום ענין ייִדיש־טעאַטער מיט איבערגעגעבנקייט צו ייִדיש־לשון, צו ייִדישער קונסט, צו ייִדישער קולטור בכלל.
ערנסט און מיט אַן אויג אויף דער צוקונפֿט, האָט מען אין מאָנטרעאָל אויסגעשולט אַ ייִנגערן דור אין דער קונסט פֿון טעאַטער־שוישפּיל און הײַנט האָבן זיי איבערגענומען דאָס רעדל און פֿירן ווײַטער דאָס טעאַטער אויף ייִדיש.

ליטעראַטור


(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

נאָוועלע פֿון באָריס סאַנדלער

7

די שאַרפֿע זון־שײַן און אַ לײַכטער געוויג האָבן אויפֿגעוועקט מאַרקן. ער האָט זיך אַראָפּגערוקט פֿונעם ברייטן געלעגער, אַ רגע געזעסן, אָנשפּאַרנדיק זיך מיט די הענט אינעם ראַנד פֿון בעט, אַ פֿאַרשלאָפֿענער, אין מויל אַ פּריקרע קאַשקעלע. ער האָט אָנגעשטעלט זײַן קאַלעמוטנעם בליק אַרויס אין דער ווײַט, וווּ איין בלויקייט האָט זיך צונויפֿגעגאָסן מיט אַן אַנדער בלויקייט, אַז די האָריזאָנט־ליניע האָט זיך נישט געלאָזט אויפֿכאַפּן. ער האָט זיך אויפֿגעהויבן און אַ שפּאַן געטאָן אַנטקעגן דער בלויקייט.
אויפֿגעעפֿנט די טיר פֿונעם באַלקאָן, איז מאַרק ווי באַגאָסן געוואָרן מיט אַ קילן, פֿרישן ווינט פֿון קאָפּ ביז די פֿיס. ער האָט זיך אַרויסגערוקט פֿון דער קאַיוט, ווי באַפֿרײַט זיך פֿון אַ פֿאַרשפּאַרטקייט, און געבליבן אַליין אויפֿן שמאָלן שטח.
די שיף איז געשטאַנען אויף אַן אָרט אין מיטן וואַסער אויף אַ ממשותדיקן מהלך דערווײַטערט פֿון אַ שמאָלן יבשה־פּאַס, אַן אינדזל. צו דעם אינדזל זײַנען פֿון דער שיף אָפּגעגאַנגען יעדע דרײַ פֿיר מינוט קליינע מאָטאָר־שיפֿלעך, וואָס פֿריִער זײַנען זיי געהאָנגען לענג־אויס דעם באָרט, פֿון ביידע זײַטן, ענלעך צו שפּילעכלעך. מאַרק האָט אַ קוק געטאָן אויפֿן האַנט־זייגערל. שוין אַ פֿערטל נאָך נײַן. די ווײַזערס האָבן ווי געפֿרעגט אים: שוין שפּעט, צי נאָך פֿרי? ווי עס זאָל נישט זײַן, האָט אַן אינערלעכע האַוועניש, שוין טיף אײַנגעוואָרצלט אין זײַן טאָג־טעגלעכקייט, אים אַ שטויס געטאָן זיך צואײַלן. דערצו האָט דער מאָגן געפֿאָדערט זײַנס — צו דער צײַט האָט ער שוין געזאָלט אַראָפּשלונגען זײַן “לײַכטן פֿרישטיק", וואָס בעלאַ גרייט אים צו.