רײַזעס פֿון אַ ניו־יאָרקער ייִד
רעפּאָרטאַזשן פֿון אונדזער קאָרעספּאָנדענט שמואל פּערלין
ייִדן־פּיאָנערן אין קאַליפֿאָרניע

Travelogues of a New York Jew
A Report From Our Correspondent Ross Perlin
Jewish Pioneers of California

אין די פֿאָריקע צוויי פּרשיות האָבן מיר געלייענט וועגן דעם אויפֿבוי פֿונעם מישכּן און באַטראַכט דעם סאָציאַלן באַדײַט פֿון דער דאָזיקער עבֿודה, וועלכע האָט געוויזן, ווי דאָס מענטשלעכע אַחדות לשם־שמים איז בעצם אַ מיטל צו אַנטפּלעקן די ג־טלעכע שכינה און צו פֿאַרוואַנדלען די גאַנצע וועלט אין אַ גרויסן הייליקן מישכּן.
אין דער הײַנטיקער פּרשה ווערט דערציילט, ווי דער אייבערשטער האָט געהייסן משה רבינו צו זאַמלען בײַ אַלע ייִדן דעם "מחצית־השקל", אַ האַלבע זילבערנע מטבע, כּדי צו באַטייליקן און צו פֿאַראייניקן דאָס גאַנצע פֿאָלק דורך דעם בנין־המישכּן.
אונדזער סדרה טראָגט דעם נאָמען "כּי תשׂא" — "ווען דו וועסט אויפֿהייבן". דער אייבערשטער האָט געהייסן משה רבינו איבערציילן די ייִדן, לויט דער צאָל פֿון די געזאַמלטע מטבעות. דער דאָזיקער אָנזאָג ווערט באַשריבן דורך אַ פֿראַזע, וואָס מיינט, בוכשטעבלעך, "אויפֿצוהייבן דעם קאָפּ פֿון די ייִדן" — אינעם פּשוטן זין, הייסט עס, דורכצופֿירן דעם אַלגעמיינעם חשבון פֿון זייערע קעפּ.
לויט דעם קלאַסישן פּירוש, וואָס ווערט כּסדר דערמאָנט אין די חסידישע ספֿרים, האָט די אַלגעמיינע באַטייליקונג אינעם בנין־המישכּן טאַקע "אויפֿגעהויבן דעם קאָפּ" פֿון די ייִדן — אַרויפֿגעבראַכט זיי צו אַ העכערער גײַסטיקער מדרגה. דאָס, וואָס יעדער ייִד האָט מנדבֿ געווען דווקא אַ האַלבן, און נישט אַ גאַנצן, שקל, סימבאָליזירט די נייטיקייט פֿון בשותּפֿותדיקער אַרבעט. דער מענטש איז אַ סאָציאַלע באַשעפֿעניש, און דערגרייכט דאָס שלימות, בגשמיות און ברוחניות, בלויז דורכן צוזאַמען־לעבן מיט די אַנדערע. אַן עלנטער יחיד — אויב אַפֿילו מע לעבט צווישן אַנדערע מענטשן, אָבער מע בלײַבט אָפּגעפֿרעמדט — איז בלויז אַ האַלבער מענטש.

די מגילה

פֿון י‮. ‬גויכבערג

אַ מאָל איז געווען אַ קעניג אַ נאַר‮,‬
און המן זײַן דינער‮ —‮ ‬ביטערער האַר‮.‬
האָט המן דער בייזער געגעבן אַ זאָג‭:‬
נעמט הרגעט די ייִדן‮ ‬—‮ ‬און אַלע אין איין טאָג‮.‬


האָט אסתּר די מלכּה‮, ‬אַ ייִדישע פֿרוי‮,‬
געוויינט פֿאַרן קעניג אַזוי און אַזוי‭:‬
אָ העלף מיר‮, ‬מײַן קעניג‮, ‬מײַן פֿאָלק איז אין נויט‮,‬
דער המן וויל ברענגען אויף ייִדן דעם טויט‮!‬


און באַלד האָט דער קעניג צעבייזערט זיך שטאַרק‭:‬
נעמט הענגט אים‮, ‬דעם המן אין מיטן פֿון מאַרק‮!‬
באַקומען האָט המן ווי ער האָט פֿאַרדינט‮,‬
און געוויינט אויף זײַן טויט האָבן אפֿשר די הינט‮.‬


און אסתּרס פֿעטער‮ —‮ ‬מרדכי דער ייִד
האָט געזונגען פֿאַר ייִדן אַ פּורימדיק ליד‮,‬
געהערט האָבן ייִדן און האָבן געלאַכט‮,‬
און זיסע המן־טאַשן אויף פּורים געמאַכט‮.‬

פֿרויען זײַנען אין פֿאַרשיידענע צײַטן געווען אַ קוואַל פֿון שאַפֿערישער באַגײַסטערונג, אָדער ווי מע רופֿט עס אויף דער פּאָעטישער שפּראַך — מוזעס. הײַנט, אין די ערשטע וועסנע־טעג, וואָלט איך געוואָלט דערמאָנען דווקא די ייִדישע פֿרויען, וועלכע זענען געווען מוזעס פֿאַר די ניט־ייִדישע שאַפֿערס, אָפֿט מאָל, קריסטן לויטן גלויבן. וואָס האָט אַזוי צוגעצויגן די ניט־ייִדישע טאַלאַנטן צו די ייִדישע טעכטער? זייער שיינקייט? — פֿאַרשטייט זיך! אָבער וואָס פֿאַר אַ שיינקייט?
דער רוסישער שרײַבער אַלעקסאַנדער קופּרין אין זײַן באַוווּסטער דערציילונג "זשידאָווקאַ" מאָלט אַ ייִדישע פֿרוי: "אָט שטייט די פֿרוי, אויף איר פּנים שפּיגלט זיך אָפּ אַ געטלעכע שיינקייט, וואָס רופֿט אַרויס אַ הייליקע אַנטציקונג. וויפֿל יאָרטויזנטער האָט געדאַרפֿט איר פֿאָלק מיט קיינעם זיך ניט צונויפֿמישן, כּדי צו פֿאַרהיטן די וווּנדערלעכע ביבלישע סימנים... קוקנדיק אויף איר, גלייבסטו, פֿילסט און גלײַך ווי דו זעסט, ווי דאָס דאָזיקע פֿאָלק גייט דורך זײַן אומגלייבלעכע גענעאָלאָגיע, צו משה רבינו, הייבט זיך אויף צו אַבֿרהמען און העכער, נאָך העכער — גלײַך צו דעם גרויסן, שרעקלעכן, נקמה־דאָרשטיקן ביבלישן גאָט... זי איז אַ לעבעדיק רעטעניש, אפֿשר די סאַמע אומפֿאַרשטענדלעכע און די סאַמע גרעסטע אין דער געשיכטע פֿון דער מענטשהייט".
אַן אַנדער רוסישער שרײַבער איוואַן טורגעניעוו אין דער דערציילונג "זשיד" שרײַבט: "...איך האָב דערזען אַ בלאַס פּנים פֿון אַ יונגער זשידאָווקע. איר שיינקייט האָט מיך איבערגערעשט. איך בין געשטאַנען פֿאַר איר און געקוקט שווײַגנדיק אויף איר. זי האָט ניט אויפֿגעהויבן די אויגן..."
זייער וואַרעם האָבן באַשריבן די ייִדישע פֿרוי די גרויסע רוסישע פּאָעטן מיכאַיִל לערמאָנטאָוו און אַלעקסאַנדער פּושקין. "די אויגן שטראַלן ווי דימענטן/און די באַקן זענען צאַרטע ווי פּוך", האָט געשריבן דער זעכצן־יאָריקער לערמאָנטאָוו. וועגן זײַן באַציִונג צו אַ ייִדישקע דערציילט אַ. פּושקין: