 |
| רעדזשינאַלד פֿאָסטער |
די ריזיקע אינטערנעץ־ענציקלאָפּעדיע "וויקיפּעדיע" גייט אַרויס אויף כּל־מיני קליינטשיקע, האַלב טויטע, און גאַנץ טויטע שפּראַכן. ס׳איז טשיקאַווע צו זען, אַז מע שרײַבט נאָך אויף שאָטיש — אַ שוועסטער פֿון ענגליש, וואָס איז געווען די ליטעראַרישע שפּראַך פֿון שאָטלאַנד, איידער מע האָט אַרויפֿגעצוווּנגען דעם סטאַנדאַרט־ענגליש אין 17טן יאָרהונדערט; בײַעריש, אַ דרום־דײַטשער דיאַלעקט, וואָס מע זאָגט, אַז ער האָט אַ געוויסע קרובֿישאַפֿט צו ייִדיש — כאָטש איך האָב איין מאָל אין מינכן טאַקע געזען אַ טעאַטער־פֿאָרשטעלונג אויף בײַעריש און ס׳איז געווען פֿאַר מיר טרגום־לשון. עס איז דאָ אַ וויקיפּעדיע אויף אַלט־ענגליש, וואָס מע האָט גערעדט מיט טויזנט יאָר צוריק, ווי אויך אויף לאַטײַן, וואָס איז אונטערגעגאַנגען מיט דער רוימישער אימפּעריע. אויף דער הויפּטזײַט פֿון דער לאַטײַנישער Vicipaedia שטייט, אַז די באַנוצערס האָבן אַרײַנגעבראַכט איבער 70,000 אַרטיקלען, וואָס ס’איז מער ווי בײַ אַ סך מאָדערנע שפּראַכן, גערעדט פֿון מיליאָנען מענטשן, ווי: אַלבאַניש, לעטיש, בענגאַליש און נאָך אָן אַ שיעור. דערווײַל האָב איך קיינעם ניט געטראָפֿן, וואָס רעדט אַלט־ענגליש טאָג־טעגלעך, אָבער לאַטײַניש־רעדערס קען איך אַ היפּש ביסל, דערפֿאַר ווײַל איך האָב פֿאַרבראַכט איין זומער, אַזוי צו זאָגן, בײַם פּויפּסט אין דער היים.
אַז די קאַטאָליקן האָבן געשריבן און צום טייל אויך גערעדט לאַטײַן אין משך פֿונעם גאַנצן מיטל־עלטער און אין דער רענעסאַנס־תּקופֿה, איז גוט באַוווּסט. אַפֿילו אונדזער שפּינאָזע האָט פֿאַרפֿאַסט זײַנע פֿילאָסאָפֿישע און אַפּיקורסישע שריפֿטן אויף לאַטײַן. ס׳איז אָבער ווייניקער באַקאַנט, אַז בײַם קאַטוילישן קלויסטער האָט לאַטײַן נאָך געשפּילט אַ וויכטיקע ראָלע ווי אַ גערעדטע שפּראַך ביז די 1960ער יאָרן. די אוניווערסיטעט־קורסן האָט מען געפֿירט אויף לאַטײַן, בײַ אָפֿיציעלע קאָנפֿערענצן האָבן די ביסקופּן און פּויפּסטן געפּרעדיקט אויפֿן זעלבן לשון, ווי ציצעראָ און צעזאַר אינעם אַמאָליקן סענאַט. דאַכט זיך, אַז נאָך אין די 1980ער יאָרן זײַנען די קורסן וועגן דער קלויסטערישער יוריספּרודענץ געווען אויף לאַטײַן; אָבער צו דער צײַט האָבן די תּלמידים שוין גאָר ווייניק פֿאַרשטאַנען פֿון די לעקציעס. דער "צווייטער וואַטיקאַן־צוזאַמענפֿאָר" פֿון 1962 ביז 1965 האָט די קאַטאָליקן מאָדערניזירט און, וואָס שייך שפּראַך, איז כּמעט אַלץ אַריבער אויף איטאַליעניש אָדער דער לאַנדשפּראַך, כאָטש געוויסע לאַטײַנישע דאָקומענטן און דעקלאַראַציעס ווערן ווײַטער אַרויסגעגעבן אין אַ שיינעם קאַליגראַפֿישן שריפֿט, בבֿחינת באַפּוצונג.
זיך באַקענט מיט דער לאַטײַן־רעדנדיקער סבֿיבֿה, האָב איך זיך אין יאָר 2003, ווען איך האָב אָנטייל גענומען אין אַן אינטענסיווער זומער־פּראָגראַם — אַ מין לאַטײַנישער ייִוואָ — וואָס איז געווען די אַרבעט פֿון איין מענטשן, רעדזשינאַלד פֿאָסטער. ער איז געווען אַ קאַטוילישער מאָנאַך פֿונעם קאַרמעליטישן אָרדן, וואָס זייער מיטלפּונקט איז דער הר־הכּרמל אין חיפֿה. פֿאָסטער פֿלעגט לערנען לאַטײַן אַ גאַנץ גייענדיק יאָר אינעם גרעגאָריאַנישן אוניווערסיטעט אין רוים, און זומער־צײַט פֿלעגט ער מאַכן אַ ספּעציעלן קורס, 4—5 שעה אַ טאָג, וואָס אין אים האָבן זיך באַטייליקט, דער עיקר, אַמעריקאַנער סטודענטן. דאָס האָט ער געטאָן בחינם, לשם מצווה, פֿון ריינער ליבשאַפֿט צו דער לאַטײַנישער שפּראַך. אַפֿילו פֿאַרן לעקציע־זאַל האָט מען נישט געדאַרפֿט באַצאָלן, ווײַל מיר האָבן זיך געטראָפֿן אין אַ גרויסן קלאַסצימער, וואָס האָט זיך געפֿונען אין אַ קירך און וואָס די באַרעמהאַרציקע שוועסטער האָבן אים געלאָזט ניצן. מיר האָבן געוווּסט, אַז געוויינטלעך לערנען זיך קליינע קינדער דאָרטן, ווײַל די נידעריקע קינדער־בענקעלעך זײַנען ניט געווען צוגעפּאַסט פֿאַרן דערוואַקסענעם זײַט־זשע־מוחל. דערצו איז נישט געווען קיין לופֿטקילער, האָבן מיר בשעתן גאַנצן הייסן רוימישן זומער געשוויצט ווי אין באָד. אָבער אַזוי ווי מיר האָבן גאָרניט באַצאָלט, האָבן מיר אַלץ אָנגענומען באַהבֿה.
רעדזשינאַלד פֿאָסטער האָט נישט נאָר געקענט לאַטײַן בעסער ווי אַלע אַנדערע לאַטײַן־פּראָפֿעסאָרן וואָס איך האָב אַ מאָל געקענט — ער איז געווען אויף אַ גאַנץ אַנדערער מדרגה פֿון לאַטײַנישקייט, איבערגעגעבן בלבֿ־ונפֿש. ער האָט געדינט דעם פּויפּסט צענדליקער יאָרן ווי אַן איבערזעצער פֿון אָפֿיציעלע דאָקומענטן — דאָס איז געווען זײַן פּרנסה, אַזוי צו זאָגן. מיט די אַלטע קענערס פֿון זײַן מאָנאַסטיר האָט ער נאָך גערעדט לאַטײַן טאָג־טעגלעך, און איין חלק פֿון אונדזער קורס האָט טאַקע באַהאַנדלט די גערעדטע שפּראַך. מיר פֿלעגן זיך אַוועקזעצן אונטער אַ בוים הינטער זײַן מאָנאַסטיר און שמועסן גאַנץ געשמאַק, אָדער בעסער געזאָגט — ער האָט געשמועסט און מיר האָבן געפּרוּווט מיטהאַלטן. אַפֿילו מאָדערנע זאַכן, וואָס פֿאַר זיי זײַנען אויף לאַטײַן ניטאָ קיין ווערטער, האָט ער געניצט זײַן שׂכל זיי אַרומצורעדן און אויסצודריקן מיט די אַלטע גוטע ווערטער.
מע דאַרף זאָגן, אַז פֿאָסטער איז ניט געווען קיין געוויינטלעכער מאָנאַך אָדער לאַטיניסט. ער האָט ליב געהאַט דעם ביטערן טראָפּן און געהאַלטן פֿון דער אַכילה; גערעדט האָט ער אויף אַ הויך, גרילצנדיק קול, אַ מאָל ניט איידל בכלל. פֿון דעסטוועגן, האָט ער געהאַט אַ געוויסן חן און די תּלמידים האָבן אים ליב געהאַט, געלעקט די פֿינגער פֿון זײַנע מעשׂיות פֿון אַלטן רוים, וועגן פּאָליטיק, מאָרד, ליבע, און פֿאַרדאָרבנקייט. ווי דער זון פֿון אַן אינסטאַלאַטאָר פֿון מילוואָקי, וויסקאָנסין, האָט פֿאָסטער גערעדט פּראָסט, זיך נישט געשעמט אויסצודריקן זײַן מיינונג. ווען דער קאָמיקער ביל מאַר האָט געמאַכט זײַן פֿילם "רעליגולוס", וווּ ער שטעלט אַרויס אויף חוזק אַלע רעליגיעס, האָט ער אין רוים ניט געפֿונען קיין שום פֿאַרטרעטער פֿונעם וואַטיקאַן, וואָס איז גרייט צו רעדן פֿאַר דער קאַמערע... אַחוץ פֿאָסטער. ניט בלויז אין זײַן זומער־פּראָגראַם, נאָר אויך אין די געוויינטלעכע קלאַסן זײַנע האָבן זיך באַטייליקט אַ סך מענטשן, וואָס האָבן זיך בכלל נישט פֿאַרשריבן, און נישט באַצאָלט קיין שׂכר־לימוד; די פֿאַרוואַלטונג האָט זיך באַקלאָגט, אַז צוליב אים פֿאַרלירט מען אַ סך געלט, אָבער עס האָט אים נישט געאַרט. דער עיקר איז געווען, צו געווינען וואָס מער ליבהאָבער פֿון לאַטײַן.
ווי אַ טייל פֿון דעם קורס, האָט פֿאָסטער געפֿירט די תּלמידים אויף עקסקורסיעס אין דער שטאָט רוים און אין דער אַרומיקער געגנט — דאָס וויגעלע פֿון דער לאַטײַנישער שפּראַך — און איז אָנגעפּיקעוועט מיט אומגעהערטע קינסטלערישע און היסטאָרישע אוצרות. אָט דאָס איז דער עלטסטער אויפֿשריפֿט אין דער שטאָט, ווײַזט פֿאָסטער אָן אויף אַ שטיין, וואָס שטייט אין מיטן טראָטואַר; אָט אין דעם צימער האָט דער גרויסער פֿילאָסאָף, דער הייליקער טאָמאַס אַקווינוס, אויסגעהויכט די נשמה; און אויף אָט דעם פֿעלד האָט ציצעראָ געוווינט, ווען ער איז געפֿאָרן אויף דאַטשע; און דאָ ניט ווײַט האָבן זײַנע פּאָליטישע שׂונאים אים אָפּגעהאַקט דעם קאָפּ. בקיצור, ס׳איז געווען אַ דראַמאַטישע און שפּאַנענדיקע געשיכטע, וואָס פֿאָסטער האָט געוווּסט ווי אַזוי זי אויפֿצולעבן, ווי עס וואָלט געווען נעכטן. לעבן אַזעלכע אָנדענק־ערטער פֿלעגן מיר פֿאָרלייענען אַ ליד אָדער אַ טעקסט, פֿאַרבונדן מיט יענער היסטאָרישער פּערזענלעכייט, אַ מאָל וועגן דער זעלבער מעשׂה, וואָס איז טאַקע אויפֿן זעלבן פּלאַץ פֿאָרגעקומען מיט 2000 יאָר פֿריִער.
איך ווייס נישט, צי פֿאָסטערן האָט פֿאַרחידושט דער פֿאַקט, אַז אַ גרויסע צאָל ייִדן באַטייליקן זיך אין זײַן פּראָגראַם — אפֿשר אַ דריטל פֿונעם קלאַס. ער האָט געוווּסט, אַז מיר קומען ניט, כּדי צו ווערן טעאָלאָגן. אָבער אַ נישקשהדיקער חלק פֿונעם לייען־מאַטעריאַל האָט געשטאַמט פֿון קריסטלעכע שרײַבער, וואָס זיי ווערן ס׳רובֿ איגנאָרירט אין די לאַטײַן־קורסן, ווײַל מבֿינים האַלטן, אַז זייער שפּראַך און סטיל הינקט אונטער אַ ביסל. פֿאָסטער האָט אָבער געוווּסט, ווי אויסצוגראָבן די באַהאַלטענע פּערל, און זײַן קורס איז געווען אַ זעלטענע געלעגנהייט, זיך צו באַקענען מיטן קריסטלעכן לאַטײַן, וואָס איז געווען די שפּראַך פֿון מערבֿ־אייראָפּע אין משך פֿון איבער טויזנט יאָר.
פֿאָסטער האָט זיך אָנגעבאָטן אונדז אַרומצופֿירן אין וואַטיקאַן, אַבי נישט קיין גרויסע גרופּעס, פּאָרלעכווײַז, אָדער מיט דער משפּחה. אַזוי ווי מײַן מאַמע איז געקומען מיך צו באַזוכן, האָב איך אים געבעטן ער זאָל אונדז אויך אַרומפֿירן איבער דער הייליקער שטאָט. "איר זײַט ניט קיין קאַטאָליקן, אַיאָ?" האָט ער געפֿרעגט אַ ביסל ברוגזלעך, ווי זײַן שטייגער איז. "ניין", האָב איך געענטפֿערט. אָבער ער האָט אונדז סײַ־ווי באַגעגנט לעבן דער צענטראַלער קירך פֿונעם הייליקן פּעטרוס און אונדז אַרײַנגעבראַכט דורך די טויערן פֿון וואַטיקאַן. מיט דער שווייצאַרישער גוואַרדיע, וואָס זיי טראָגן די אַלטפֿרענקישע מונדירן און די גרויסע שפּיזן ווי אין מיטל־עלטער, האָט ער זיך געוויצלט אויף דײַטש, זײַן צווייט־באַליבטסטע שפּראַך; און מיטן פּויפּסטלעכן פּאָסט־טרעגער — אויף איטאַליעניש, וואָס איז פֿאַר אים געווען אַ מין פֿאַרגרײַזטער, קאַליע־געוואָרענער לאַטײַן.
"הינטער דער טיר וווינט זײַן הייליקייט, דער פּויפּסט אַליין", האָט ער אָנגעוויזן אויף אַ ריזיקער טיר גראַווירט מיט שיינע שניצערײַען. דאָרט זײַנען מיר נישט אַרײַן, פֿאַרשטייט זיך. מיר האָבן בעסער באַקוקט דעם הייליקן פּאַרקפּלאַץ מיטן הייליקן שפּײַזקראָם. "דאָס איז אַ גאַנצע מאַפֿיע," האָט ער דערקלערט: מענטשן וואָס אַרבעטן אין וואַטיקאַן קויפֿן דאָרט סחורה אָן שטײַערן און פֿאַרקויפֿן ווידער אויף יענער זײַט גרענעץ, אין איטאַליע, און מאַכן אַ גרויסן פּראָפֿיט. ער האָט דערציילט נאָך רחילות, למשל, אַז דער וואַטיקאַן איז שולדיק דער איטאַליענישער רעגירונג צענדליקער מיליאָנען, ווײַל די אַלע יאָרן האָבן זיי קיין מאָל נישט באַצאָלט פֿאַרן שטאָטישן וואַסער, וואָס זיי טרינקען. מיר זײַנען אַוועק פֿון וואַטיקאַן מיט אַ גאַנץ אַנדער בילד, ווי מיר האָבן געהאַט פֿאַרן קומען, מיט אַ ביסל מער פֿאַרשטאַנד פֿאַר דער זינדיקער מענטשהייט.
די צײַט מיט רעדזשינאַלד פֿאָסטער האָט געביטן מײַן לעבן אויף אַן אומגעריכטן אופֿן. קודם־כּל, האָב איך דערנאָך נישט געקענט הנאה האָבן פֿון אַ נאָרמאַלן לאַטײַן־קורס, וווּ מע לייענט און פֿאַרטײַטשט פּשוט אויף ענגליש, ווײַל ס’איז מיר שוין געלעגן דער טעם פֿון אַן אַנדער מין קענען די שפּראַך — טיפֿער, בעסער, אמתדיקער. פֿאַר וואָס פּטרן צײַט אויף דער אָפּגעבלאַסטער קאָפּיע, ווען דער אָריגינאַל איז דאָ אין רוים פֿאַר יעדן וואָס וויל צו אים צוקומען? דערצו האָט פֿאָסטער מיך באַגײַסטערט מיט זײַן איבערגעגעבנקייט צו זײַן טראַדיציע. עס האָט זיך געפֿונען אין קלאַס מיט אונדז אַ יונגער פּראָפֿעסאָר פֿון דער אַלט־ייִדישער געשיכטע; אַ דײַטש, וואָס ער האָט גערעדט העברעיִש ווי אַ וואַסער און געוווּסט אַלע תּנ"כישע מקורות פֿונעם לאַטײַנישן טעקסט. אין דעם מאָמענט האָב איך זיך טאַקע געשעמט, וואָס יענע קאַטאָליקן זײַנען אַזוי טיף פֿאַרוואָרצלט אין זייער אייגענער קולטור און ווייסן דערצו אַ סך מער פֿון מיר וועגן ייִדישקייט. פֿאַר וואָס שאַץ איך ניט אָפּ די ייִדישע קולטור, כאָטש אַזוי פֿיל ווי די גויים? אַזוי אַרום האָט דער מאָנאַך רעדזשינאַלד פֿאָסטער אָנגערירט אין מיר דאָס פּינטעלע ייִד און מע קען זאָגן, געמאַכט פֿון מיר אַ ייִדישיסט. הלוואַי וואָלט יעדער ייִדיש־לערער פֿאַרמאָגט כאָטש אַ פֿונק פֿון דעם פֿײַער, וואָס האָט געברענט בײַ פֿאָסטער פֿאַר לאַטײַן.
און ברענט ווײַטער. פֿאָסטער לעבט, כאָטש ער וווינט זינט 2009 ווידער אין זײַן אַמעריקאַנער היימשטאָט מיט דער משפּחה. דאָרט רעדט ער ווײַטער לאַטײַן מיט יעדן וואָס איז גרייט עולה־רגל צו זײַן קיין מילוואָקי. מע קען אים אויך הערן אין זײַן ראַדיאָ־פּראָגראַם "דער לאַטײַנישער ליבהאָבער":http://www.frcoulter.com/latin/latinlover/index.html