 |
אַבֿרהם־בער גאָטלאָבער איז געווען איינער פֿון די ערשטע משׂכּילים־שרײַבער אין מיזרח־אייראָפּע. ער איז געווען באַווירקט פֿון יוסף פּערל, מענדל לעפֿין, ר׳ יצחק־בער לעווענזאָן א״אַנד. צוליב דעם האָבן די חסידים אים געצוווּנגען צו גטן זײַן ערשטע פֿרוי. שפּעטער האָט ער גענומען וואַנדערן און פּרעדיקן די השׂכּלה־פּראָגראַם פֿון בילדונג און רוסיפֿיצירן זיך. אין די פֿאַרשיידענע שטעט וווּ ער האָט געלעבט פֿון מלמדות, האָט ער איבערגעזעצט שילערן אויף העברעִיִש און ייִדיש, געשריבן פּיעסעס, צונויפֿגעשטעלט פֿריילעכע קופּלעטן אין ייִדיש, אַליין געשריבן צו זיי די מעלאָדיעס און זיי אַליין פֿאָרגעזונגען פֿאַר זײַנע צוהערערס. ער איז געווען אַ לערער אין דער זשיטאָמירער ראַבינער־שול אין די 0681ער יאָרן, וווּ אַבֿרהם גאָלדפֿאַדען האָט געלערנט און אַבֿרהם־בער האָט געהאַט אַ שטאַרקן אײַנפֿלוס אויף זײַן שפּעטער־באַוווּסטן תּלמיד.
אַ סך פֿון גאָטלאָבערס שאַפֿונגען זײַנען פֿאַרלוירן געגאַנגען; בלויז אַ פּאָר האָבן זיך אָפּגעפֿונען און אויפֿגעהיט געוואָרן.
ווי שלמה עטינגער, האָט ער פֿאַרייִדישט שילערס "דער גלאָקע" אין זײַן, "דאַס ליד פֿונעם קוגל" — בײַ אים, אַן אָפּשפּיגלונג פֿון דעם ייִדנס לעבן. אין דער צײַט וואָס דער קוגל באַקט זיך, גייט ער דורך די שטאַפּלען, די מינהגים און דעם לעבנס־שטייגער וואָס באַגלייטן דעם ייִד. (אַגבֿ, דאַרפֿן מיר דאָס ליד צוגעבן צו דער רשימה "שפּײַז אין לידער" וואָס מיר האָבן געדרוקט פֿאָריקן מאָל אין שײַכות מיטן דאַנק־טאָג "טענקסגיווינג").
אין זײַן פֿאָר־באַמערקונג שרײַבט ער:
וועמען מע האָט געזונגען אונטערן וויגל:
"ראָזינקעס מיט מאַנדלען",
דער זאָל נאָר קויפֿן אָט דעם קיגל,
וועט ער אַלצדינג האַנדלען.
און טאָמער איז פֿאַר אײַך, ליבער ר’ קרובֿ,
קוגל קיין משׂא־ומתּן —
בין איך פֿאַר דעם קוגל ערובֿ,
ער וועט אײַך ניט שאַטן.
און ווען אויף שבת, דער קוגל איז פֿאַרטיק, איז ער מלא־שׂימחה:
אַהער! אַהער! טאָכטער! שניר!
שטעלט אײַך אַלע אַרום מיר!
מען מוז דעם קוגל, דעם שיינעם, כלעבן,
אַ כּשרן, אַ ייִדישן נאָמען געבן.
פֿון דער סדרה פֿאַלט מיר אײַן,
צפּיחית זאָל זײַן נאָמען זײַן.
שיין ווי דער מן איז דאָך אַש!
און האָט אַ טעם כּצפּיחית בדבֿש.
ווער עס וויל די טײַטש פֿאַרשטיין,
מוז אינעם צאינה־וראינה זען.
אין זײַן לאַנגן ליד "דער סיים, אָדער די גרויסע אַסיפֿה אין וואַלד, ווען די חיות האָבן אויסגעקליבן דעם לייב פֿאַר אַ מלך", באַשרײַבט ער ווי די פֿאַרשיידענע חיות ווילן ווערן דער מלך און דריקן אויס זייערע מעלות. די פּאָעמע הייבט זיך אָן מיט:
אַלע מחברים פֿון משלים,
וואָס שרײַבן חכמות אָדער חבלים,
פֿון עזאָפּ
דעם גרויסן קאָפּ,
און לאַפֿאָנטען
וואָס איז מלאַ־חן,
ביז קרילאָוו
דעם באַסניאַסלאָוו,
שרײַבן אַלע און ברענגען ראַיות,
אַז דער לייב איז דער מלך פֿון די חיות.
דאָס ליד דערמאָנט אַ ביסל דאָס שפּעטערדיקע ליד "ש״י וועלטן" פֿון וועלוול זבאַרזשער, וווּ אַ סך כּלי־קודש קומען פֿאַר דעם אייבערשטן, דערציילן זייערע מעלות און ווילן מער ווי ש״י וועלטן, ביז גאָט ווערט באַנקראָט.
ער האָט אַ ליד וועגן די גרעבער, אויך אַזוי ווי זבאַרזשער, וווּ ער שרייבט:
דעם דלות מוזן די אָרעמע לײַט,
די רײַכע — זייער עשירות
פֿאַרלאָזן, ווען עס קומט די צײַט
צו וווינען אין מײַנע דירות.
איר, רײַכע לײַט, פֿון גרויסן שטאַנד,
טראַכט פֿאַר אײַער נשמה!
הײַנט ליגט איר אויף טײַער בעט־געוואַנט,
מאָרגן — אין דער אַדמה.
הײַנט זענט איר נאָך בײַם גאַנצן כּוח,
הוליעט און טרײַבט קאַטאָוועס,
מאָרגן שרײַט מען שוין גאַנץ הויך:
"צדקה תּציל ממוות".
גאָטלאָבער האָט אויפֿגעגעבן זײַן פּרעדיקונג וועגן השׂכּלה ווען די פּאָגראָמען האָבן אויסגעבראָכן אין די 1880ער יאָרן.
אין זײַן ליד "דאָס זומער־פֿייגעלע" שרײַבט ער:
צינד זענען די אויגן
פֿון וויינען מיר רויט,
איך שטיי אײַנגעבויגן
און בין ערגער ווי טויט.
– – – – – – –
אַזוי וויינט אַ פֿייגעלע און קלאָגט,
פֿון די איבעריקע פֿאַרשטויסן, פֿאַריאָגט,
די פֿליגעלעך אָפּגעשוירן,
דעם קאָראַזש אָנגעוווירן,
אַזוי וויינט עס מיט טרערן אין די אויגן,
עס וואָלט נעבעך אויך גערן געפֿלויגן;
עס איז דען געבוירן געוואָרן דעראָף,
ווײַל ס’איז דעך נעבעך אַ שטיקעלע עוף. —
ווילט איר דאָס אומגליקלעכע פֿייגעלע קענען?
זאָל איך עס אײַך בײַם נאָמען נענען?
ישׂראל פֿלעגט מען עס רופֿן בײַם גליק
מיט אַ פּאָר טויזנט יאָר צוריק;
צינד, אַז די פֿליגל זײַנען אים אָפּגעשניטן,
און עס האָט זיך שוין גענוג צרות אָנגעליטן,
און עס האָט שוין נעבעך ניט אַ גאַנץ גליד —
האָט איר עס אַ נאָמען געגעבן זשיד!
אין די לעצטע יאָרן האָט ער געשריבן "גייט אין שול אַרײַן!" (פּונקט ווי י. ל. פּרץ שפּעטער אין "בײַ נאַכט אויפֿן אַלטן מאַרק"):
טאַקע נאָר וויינען, טאַקע נאָר קלאָגן,
טאַקע נאָר קאָפּ אין דער וואַנט זיך שלאָגן,
פֿאַסטן און זאָגן תּהילים און סליחות,
צו גאָט בעטן און וויינען און שרײַען,
ער זאָל אונדז פֿון די צרות באַפֿרײַען,
פֿון די פּאָגראָמעס, פֿון די רציחות.
אַזוי, ליבע ברידער, אַזוי מוז עס זײַן!
גייט־זשע, ליבע ייִדן, גייט אין שול אַריין!
ער האָט געשריבן עטלעכע סאַטירישע לידער, אויך וועגן חיבת־ציון, וועגן זײַן עלטער (וואָס דערמאָנט אין מאָריס ווינטשעווסקי):
גיב מיר מײַן יוגנט צוריק!
גיב מיר די קינדערשע צײַט,
דאָס איז געוועזן מײַן גליק,
יעצט איז דאָס גליק פֿון מיר ווײַט...
עס האָט זיך מיר חכמה פֿאַרגליסט —
זי צו דערלאַנגען איז שווער,
אַצינד זע איך — עס איז גאָר אומזיסט, —
נאַרישקייט גילטן דאָך מער.
וועגן זײַן אָרט אין דער געשיכטע פֿון ייִדישן טעאַטער האָבן אַ. פֿרידקין און ז. רייזען געשריבן: "גאָטלאָבער האָט דער ערשטער אַרײַנגעפֿירט געזאַנג אין דער פּיעסע, ער איז געווען, אַזוי צו זאָגן, דער שעפֿער פֿון דער מאָדערנער ייִדישער מעלאָדראַמע, וואָס עס האָט נאָך דעם אַזוי גלענצנד אַנטוויקלט זײַן תּלמיד אַבֿרהם גאָלדפֿאַדען. און אויך דאָ האָט זיך אַרויסגעוויזן זײַן חוש פֿאַר פֿאָלקסטימלעכקייט — צו באַלעבן זײַן ווערק דורך אַ ניגון, אַ מעלאָדיע — אויף דעם גאַנג פֿון די אַלטע ייִדישע פֿאָלקסשפּילן: ‘מכירת־יוסף’, ‘חכמת־שלמה’ א״אַנד... מיט רעכט מעג מען זאָגן, אַז אויב גאָלדפֿאַדען איז געווען דער גרינדער פֿון ייִדישן טעאַטער, איז גאָטלאָבער געווען זײַן סנדק".