פּערל פֿון ‫ייִדישער פּאָעזיע
פֿון חנה מלאָטעק
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

שוין אַן ערך‮ ‬30‮ ‬יאָר ווי ס׳איז אויפֿגעקומען דער פֿענאָמען פֿון קלעזמער־מוזיק וואָס איז געוואָרן פֿאַרשפּרייט איבער גאָר דער וועלט‮, בײַ ייִדן ווי אויך בײַ ניט־ייִדן‮. אַחוץ קאָנצערטן און חתונות און שׂימחות, וווּ קלעזמאָרים טרעטן אויף‮, ‬גיבן זיי כּסדר אַרויס קאָמפּאַקט־דיסקן‮, ‬און דער רעפּערטואַר איז היפּשלעך צעוואַקסן‮. ‬אַפֿילו דער גרויסער קינסטלער יצחק פּערלמאַן איז באַווירקט געוואָרן פֿון דעם טיפּ ייִדישער מוזיק‮. ‬עס איז אויך געוואָרן אַן ענין פֿון פֿאָרשונג און מאָנאָגראַפֿיעס‮: ‬פֿון הענרי סאַפּאָזניק‮, ‬יואל רובין‮, ‬סעט ראָגאַוויי‮, ‬יעל סטראָם‮, ‬הענקוס נעצקי אַ״אַנד‮. ‬געוויסע אַלטע באַרימטע קלעזמאָרים ווי דייוו טאַראַס‮, ‬נפֿתּלי בראַנדוויין‮, ‬שלומקע בעקערמאַן אַ״אַנד. האָבן באַקומען נײַע נאָכפֿאָלגער‮. ‬פֿריִער האָט משה בערעגאָווסקי געשריבן וועגן אַלטע באַרימטע קלעזמאָרים ווי פּעדאָצער‮ (‬אַהרן־משה‮ ‬כאָלאָדענקאָ‮), ‬סטעמפּעניו‮ (‬יאָסעלע דרוקער‮), ‬מיכאל־יוסף גוזיקאָוו אַ״אַנד‮.‬
דאָס קלעזמער־לשון איז אויך אַרײַנגעדרונגען אין דער ייִדישער שפּראַך און אין דעם שפּריכוואָרט מיט אַזעלכע דוגמאָות ווי בערעגאָווסקי גיט אָן אין זײַן אַרבעט‮ "‬ייִדישע אינסטרומענטאַלע פֿאָלקס־מוזיק"‭:‬ "וואָס פֿאַר אַ קלעזמער — אַזאַ חתונה"‮, "‬אַז מען ציילט ספֿירה קומט אויף די קלעזמער אַ פּגירה"‮, "‬אַ לוויה אָן געוויין איז ווי אַ חתונה אָן קלעזמער"‮.‬
אין דעם ייִדישן פֿאָלקס־‮ ‬און פּאָפּולערן ליד איז דער קלעזמער היפּשלעך פֿאַרטראָטן‮. ‬למשל‮, ‬אין דעם ליד‮ "‬די מיזינקע אויסגעגעבן"‮ ‬פֿון מאַרק וואַרשאַווסקי‮, ‬זינגט דער טאַטע‭:‬‮: "איציק‮, ‬שפּיציק‮, ‬וואָס שווײַגסטו מיטן שמיציק‮? ‬אויף די קלעזמער גיב אַ געשריי‮, ‬צי שפּילן זיי‮, ‬צי שלאָפֿן זיי‮? ‬רײַסט די סטרונעס אויף צוויי"‮. ‬אין דעם פֿאַרשפּרייטן ייִדישן פֿאָלקסליד‮ "‬צען ברידער זענען מיר געווען"‮ ‬זינגט זיך וועגן‮ "‬שמערל מיטן פֿידל‮, ‬טבֿיה מיטן באַס‮, ‬שפּילט זשע מיר אַ לידל‮, ‬אויפֿן מיטן גאַס"‮.‬ דאָס האָט באַווירקט איציק מאַנגערס באַרימט ליד וועגן‮ "‬ייִדל מיטן פֿידל"‮ ‬אין דעם פֿילם מיט דעם זעלביקן נאָמען‮. ‬דאָס ליד וועגן דעם רבי אַלימלך וואָס האָט געשיקט נאָך די פֿידלערס‮, ‬צימבלערס‮, ‬פּײַקלערס איז אויך באַקאַנט‮.‬
אין אַן אַנדער פֿאָלקסליד זינגט אַ חתונה־גאַסט:‭‬‮ "‬בײַט זשע מיר אויס אַ פֿינפֿאונצוואַנציקער אויף סאַמעראָדנע דרײַער"‮ ‬און ער בעט די קלעזמאָרימלעך צו שפּילן‮ "‬אַ ניגון אַ נײַעם"‮. ‬אין‮ "‬כאַצקעלע"‮, ‬בעט זיך די אָרעמע מומע‮ "‬שפּיל מיר אַ קאַזאַצקעלע"‮. ‬אויך אין דעם אַמעריקאַנער טעאַטער־ליד פֿון אייב עלשטיין‮ "‬אוי‮, ‬מאַמע‮, ‬בין איך פֿאַרליבט"‮ ‬זינגט דאָס מיידל צו איר מאַמען:‬‮ "‬אַ קלעזמער־ייִנגל‮, ‬מאַמע געטרײַע‮, ‬ליגט מיר גאָר אין זין"‮. ‬און אין אַן אַלט ליד פֿון צבֿי־הירש גרשוני זינגט דער ייִד:‭:‬‮ "פֿון שפּאַניע טראָג איך מײַן צימבל אַהער"‮ ‬וואָס דערציילט וועגן די אַלע רדיפֿות אויף ייִדן‮, ‬און לאָזט זיך אויס, אַז דער זינגער וויל בלײַבן אַ ייִד‮.‬
עס זײַנען אויך פֿאַראַן אַ צאָל אַנדערע ווענדונגען צו קלעזמאָרים‮, ‬זיי זאָלן שפּילן פֿאַרשיידענע לידער‮, ‬ווי למשל מרדכי געבירטיגס‮ "‬אָ‮ ‬נעם‮, ‬גוטער קלעזמער‮, ‬דײַן פֿידל אין האַנט און שפּיל מיר דאָס לידל פֿון גאָלדענעם לאַנד"‮. ‬זעליק באַרדיטשעווער אין זײַן ליד‮ "‬דוינע"‮ ‬זינגט‮ "‬שפּיל‮, ‬דו קלעזמער‮, ‬מיר אַ וואָלאַך‮, ‬געלט מזומן אָטאָ צאָל איך"‮ ‬און אין אַנדערע לידער זינגט מען‮ "‬שפּילט זשע מיר אַ לידעלע פֿון שלום"‮.‬
דער באַרימטער בדחן אַליקום צונזער האָט אויסגערעכנט אין זײַן ליד‮ "‬דער סנדק"‮ ‬צום עופֿעלע פֿאַרשיידענע פֿאַכן צו וועלכע דאָס קינד קען זיך נעמען ווען ער וועט אויסוואַקסן‮, ‬און וועגן קלעזמאָרים דערציילט ער וועגן‮ ‬זייערע שלעכטע מידות‭:‬


פֿילײַכט וועט דיר דריקן דײַן נויט‮,‬
דו זאָלסט פֿון פֿידל זוכן דײַן ברויט‮.‬
פֿיר זיך נישט ווי די כּלי־זמר אַלע‮,‬
צו זידלען מחותּנים‮, ‬זידלען חתן־כּלה‮;‬
קומען אויף אַ חתונה נאָר לאַכן און כאַפּן‮,‬
זוכן נאָר בראָנפֿן‮, ‬אַ שנאַפּס צו דערטאַפּן‮,‬
שלאָגן זיך אויפֿן גאַס‮, ‬אויסטאָן די בושה‮,‬
מיין נישט‮, ‬אַז כּלי־זמר האָבן דאָס בירושה‮!‬


ער זאָגט אים אָן‭:‬
דוד המלך האָט אויך געקענט שפּילן אויפֿן פֿידל
און איז זיך געווען אַ גאַנץ פֿײַנער ייִדל‮,‬



און ער פֿירט אויס‭:‬
מע מעג קאָנען שפּילן און זײַן אַן ערלעכער מאַן‮...‬


אין דער פּאָעמע‮ "‬די קאַפּעליע"‮ ‬פֿון דוד אַפּאָטהעקער גיט דער מחבר אַ זעלטענע באַשרײַבונג פֿון דער קאַפּעליעס אויפֿטריט בײַם גראַף פֿון שטעטל‮. ‬מיר ברענגען די ערשטע‮ ‬העלפֿט פֿונעם ליד‮. ‬די רעשט וועלן מיר דרוקן קומעדיקן מאָל‭:‬



ר׳‮ ‬איציק דער כּלי־זמר אַ קינסטלער אַ פֿידלער‮,‬
באַרימט מיט זײַן שפּילן בײַ ייִדן אין פּוילן‮,‬
פֿלעגט אָפֿט אָט די מעשׂה‮, ‬וואָס אים האָט געטראָפֿן‮,‬
בין מינחה למעריבֿ פֿאַר אַלע דערציילן‭:‬


געווען איז עס איין מאָל אַ חתונה־אָוונט‮,‬
מיר האָבן גאַנץ פֿריילעך געשפּילט און געזונגען
הנרות הללו‮, ‬אויך לאַטקעס געגעסן‮...‬
דאַן האָט עס אין קלויסטער צו‮ "‬ניטל"‮ ‬געקלונגען‮.‬


פּלוצעם מיר הערן עס קלאַפּט אין די לאָדן‮,‬
מיר לויפֿן אַרויסעט‮, ‬און ווער איז פֿאַרפֿאָרן‮?‬
פּעטרושקאַ דער קוטשער פֿון גראַף פֿון דעם שטעטל‮,‬
אַ גוי אַ געזונטער‮, ‬אַ ייִנגל מיט שפּאָרן‭:‬


— ‬פּאַן איצקאַ‮, ‬נעם גיכער דײַן גאַנצע קאַפּעליע‮,‬
— ‬די כּלים‮, ‬די נאָטן‮, ‬אַ חתונה שפּילן
— ‬בײַם גראַף מיט אַ גרעפֿין‮, ‬און אַלע אין הויף דאָרט
—‮ ‬די מוזיק פֿון אײַער קאַפּעליע זיי ווילן‮.‬


אַ זעלטן פֿאַרדינסטל‮! ‬מיר כאַפּן די כּלים‮,‬
די גאַנצע קאַפּעליע זי זיצט שוין אין וואָגן‮;‬
פּעטרושקאַ ער פֿײַפֿט זיך אַ גוייִשן לידל‮,‬
די פֿערד נאָר ווי אָדלערס זיי פֿליִען און טראָגן‮.‬


זיי פֿליִען און טראָגן מיט קפֿיצת־הדרך‮,‬
גאַנץ שווער צו דערקענען וווּ איצטער מיר זײַנען‮;‬
און באַלד טאַקע זעען דעם הויף מיר פֿון ווײַטן
מיט העלע לאַמטערנעס‮, ‬ווי שטערן באַשײַנען‮.‬


מיר קומען אַרײַנעט‮, ‬עס בלענדעט די אויגן‮!‬
פֿיל לאָמפּן און ליכטער אין טויזנט קאָלירן
באַלײַכטן די גילדערנע פּרעכטיקע זאַלן‮,‬
סטאַטוען און זײַלן‮, ‬גאַרדינען און טירן‮.‬


און פֿאָרנעמע מענער‮, ‬נאָר פֿירשטן און גראַפֿן
מיט שווערדן‮, ‬פּאַלעטן‮, ‬מיט שניר און מעדאַלן‮;‬
זיי טרינקען שאַמפּאַניער‮, ‬זיי שטיפֿן און לאַכן‮,‬
און פֿירן די דאַמען אַרום אין די זאַלן‮.‬


אַ וווּנק פֿון מחותּן‮, ‬אונדז כאַפּן לאַקייען
און פֿירן אַרויף אויף אַ בימה מיט בלומען‮;‬
מיר שטעלן זיך אויסעט און סטרויען די כּלים
און באַלד זיך מיט חשק צום שפּילן גענומען‮.‬


מיר שפּילן באַלד אויפֿעט דאָס ליד‮ "‬נאַשאַ פּאָלשטשאַ"‮,‬
זיי וואַרפֿן אונדז רענדלעך און אויך אימפּעריאַלן‮;‬
מיר שפּילן‮ "‬מאַזורקאַ"‮ ‬און אויך‮ "‬קראַקאָוויאַקען"‮,‬
און רענדלעך‮, ‬ווי האָגל אין הימל זיי פֿאַלן‮.‬


מיר שפּילן אויך פּאָלקאַ און וואַלצן‮, ‬קאַדרילן‮,‬
די הערן און דאַמען‮, ‬זיי טאַנצן און קוועלן‮;‬
מיר שפּילן מיט חשק‮, ‬מיט האַרץ און נשמה‮,‬
זיי שיטן מיט רענדלעך‮, ‬עס איז זיי געפֿעלן‮.‬

‮(‬דאָס איבעריקע וועלן מיר דרוקן קומעדיקן מאָל‮).




מיר ווילן בלויז צוגעבן צו דער רשימה י. י‮. ‬סיגאַלס ליד וועגן קלעזמער‮, ‬צו וועלכן דער באַרימטער קאָמפּאָזיטאָר לענאַרד בערנשטיין האָט געשאַפֿן מוזיק‮.