טעאַטער
פֿון לייזער בורקאָ (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

רפֿאל גאָלדוואַסער
אײַ, דער ייִדישער טעאַטער איז הײַנט נישט דאָס וואָס געווען. מיט הונדערט יאָר צוריק זײַנען געווען צענדליקער טעאַטערס, די גרעסטע שטערן — אַדלער, קעסלער, טאָמאַשעווסקי — און דער עולם איז געווען אַ ריזיקער; ווײַל פֿאַר מיליאָנען פּשוטע ייִדן, אַרבעטער, איז דער טעאַטער געווען די הויפּט־פֿאַרווײַלונג (אַזוי ווי ס׳איז דעמאָלט נאָך נישט געווען קיין טעלעוויזיע, קיין אינטערנעץ, אַפֿילו נישט קיין ראַדיאָ). און הײַנט, נעבעך, בעוונותינו הרבים, איז די וועלט שוין מער ניטאָ: ניטאָ קיין גרויסע שטערן, ניטאָ קיין עולם. וואָס געווען איז געווען. איז לאָמיר לאָזן אַ טרער פֿאַרן אַמאָליקן ייִדישן טעאַטער און פֿאַרמאַכן שוין דאָס קלייטל...
ניין, גראָד פֿאַרקערט! עס שטעלט זיך אַרויס, אַז הײַנט איז זייער אַן אינטערעסאַנטע צײַט פֿאַרן ייִדישן טעאַטער דאָ אין ניו־יאָרק. עס שפּילן צוויי טעאַטערס — די גרויסע "פֿאָלקסבינע" און דער קליינער "נײַער ייִדישער רעפּערטואַר" (ני״ר) — און מע שפּילט דווקא גוטע סחורה. די וואָך, למשל, בין איך געווען אויף אַ געראָטענער פֿאָרשטעלונג פֿון שלום־עליכמס "אַגענטן" בײַם ני"ר, ווי אויך אַליין געשפּילט אין אַ פּרעכטיקער פֿאָרלייענונג פֿון "ליבע, אַרבעט, פֿאַרלוסט" (בעסער אויף ענגליש: Love, Labor, Loss), באַזירט אויף דרײַ איינאַקטערס פֿון כאַווער פּאַווער, שלום־עליכם און משה נאַדיר. עס לייגט זיך ניט אויפֿן שׂכל, אַז אַן אַקטיאָר זאָל רעצענזירן אַ פֿאָרשטעלונג, אין וועלכער ער אַליין טרעט אויף; אָבער מײַן ראָלע איז גענוג קליין, אַז איך מעג זאָגן מיט דער גאַנצער זשורנאַליסטישער אָביעקטיווקייט, אַז דאָס איז אַן אויסנאַם פֿון אַ פּיעסע, אַ מחיהדיקער מוזיקאַלישער ספּעקטאַקל, וואָס דאָס פּובליקום האָט עס ליב ווי אַן אייגן קינד. דאָס אַלץ אַ דאַנק דער באַאַרבעטונג און רעזשי פֿון מאָטל דידנער, ווי אויך דער מוזיקאַלישער אָנפֿירונג פֿון אַבֿי פֿאָקס־ראָזען. (אַלע אַקטיאָרן און מוזיקער קען איך דאָ ניט אויסרעכענען, אָבער אויף איין פֿוס: אַלע שפּילן וווּנדערלעך!) זעט איר, ייִדן, דאָס רעדל דרייט זיך: גוטע טעאַטערס זײַנען דאָ, גוטע אַקטיאָרן, פּיעסעס — ס׳איז אונדז דאָך ווויל ווי די וועלט.

געזעלשאַפֿט
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

בײַ דער קאָנפֿערענץ וועגן באָגדאַן כמעלניצקי
איך האָב שוין געהאַט דערמאָנט, אַז אָנהייב מײַ האָב איך זיך באַטייליקט אין אַ קאָנפֿערענץ וועגן באָגדאַן כמעלניצקי. אָרגאַניזירט האָט עס אַמעליאַ גלאַסער, וואָס איז אַ פּראָפֿעסאָר אין סאַן-דיעגאָ. איך מיין, אַז דאָס איז געווען אַ געראָטענע צונויפֿקומעניש פֿון אַקאַדעמיקער, וואָס באַשעפֿטיקן זיך מיט גאַנץ פֿאַרשיידענע זאַכן — מיט געשיכטע, ליטעראַטור און קינאָ, מיט ייִדישע, אוקראַיִנישע און פּוילישע טעמעס. איך גלייב, אַז אין דעם באַנד, וואָס וועט קאָנסטרויִרט ווערן אויפֿן סמך פֿון דער קאָנפֿערענץ, וועט דער אוקראַיִנישער פֿירער אַרויסקומען ניט קיין פֿלאַכער. און די געשעענישן אַרום דער דאָזיקער פֿיגור, אין לעבן און אין קונסט, וועלן אויך אָפּגעשפּיגלט ווערן, מאַכנדיק טיפֿער, מיט מער ניואַנסן, אונדזער קענטעניש פֿון געשיכטע, ליטעראַטור און קונסט.
איך בין, אַגבֿ, ניט זיכער, צי אַלע לייענער פֿון "פֿאָרווערטס" האָבן אַ מאָל געהערט אַזאַ נאָמען: באָגדאַן כמעלניצקי. איך דערמאָן עס, ווײַל סטודענטן האָבן, בדרך-כּלל, קיין אַנונג ניט וועגן אַזאַ היסטאָרישער פֿיגור און קיין מאָל ניט געהערט וועגן די גזירות תּ״ח-ותּ״ט. מיט זעכציק יאָר צוריק, אין יאַנואַר 1952, בײַם אַרומרעדן אין דער כּנסת די פֿראַגן פֿון דײַטשישע רעפּאַראַציעס, האָט משה שרתּ, דער דעמאָלטיקער אויסערן-מיניסטער פֿון ישׂראל, געזאָגט: "מיר האָבן ניט פֿאַרגעסן כמעלניצקי, און די וואָס וועלן פֿאַרגעסן, וועלן אויפֿהערן צו זײַן ייִדן". מיר שײַנט, אַז ס’רובֿ הײַנטיקע ייִדן האָבן כמעלניצקין ניט פֿאַרגעסן — זיי האָבן פּשוט ניט געהאַט וואָס צו פֿאַרגעסן, ווײַל קיינער האָט זיי וועגן אים קיין מאָל ניט דערציילט.
בעת דער קאָנפֿערענץ האָב איך אַ סך געלערנט. אָבער נאָך מער פֿראַגעס זײַנען פֿאַרבליבן אָפֿן. למשל, אויב כמעלניצקי איז טאַקע פֿאַרגעדענקט געוואָרן ווי דער שרעקלעכער גזלן, וועמענס קאָזאַקן האָבן אויסגעהרגעט צענדליקער טויזנטער ייִדן, טאָ פֿאַר וואָס און ווי אַזוי האָבן ניט ווייניק ייִדן דערנאָך געטראָגן דעם פֿאַמיליע-נאָמען כמעלניצקי? איך וועל ניט גיין זייער ווײַט נאָך אַ בײַשפּיל: מלך כמעלניצקי (1885—1946), דער ייִדישער דיכטער און זשורנאַליסט. זינט 1919 ביז זײַן טויט האָט ער געדרוקט אין "פֿאָרווערטס" אַרטיקלען אויף מעדיצינישע טעמעס. קיין פּסעוודאָנים האָט ער ניט געהאַט, אַזוי אַז די אַרטיקלען פֿלעגן זיך דרוקן אונטער זײַן נאָמען.

קינאָ
פֿון עדי מהלאל (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

סאַשאַ באַראָן-כּהן שפּילט די ראָלע פֿון אַלאַדין אינעם נייעם פֿילם "דער דיקטאַטאָר"
בײַם אָנהייב האָט טשאַרלי טשאַפּלין געשאַפֿן דעם דיקטאַטאָר־ העלד אין זײַן אומפֿאַרגעסלעכן קלאַסישן פֿילם "דער גרויסער דיקטאַטאָר" (The Great Dictator, 1940). אין יענעם פֿילם האָט טשאַפּלין חוכא-וטלולא געמאַכט פֿון די אייראָפּעיִשע פֿאַשיסטישע פֿירער, בראָש מיט דעם דײַטשישן ימח-שמוניק. "דעמאָקראַטיע שטינקט! פֿרײַהייט שטינקט! פֿרײַע רעדע שטינקט!", האָט הינקעל, טשאַפּלינס אויסגעטראַכטער פֿירער, פּראָקלאַמירט. אָט די באַרימטע סאַטירע איז געשאַפֿן געוואָרן אין אַ תּקופֿה ווען גרויסע אידעאָלאָגיעס פֿלעגן זיך קריגן איינע קעגן דער אַנדערער. מע זאָגט, אַז אין אונדזער נאָך-אידעאָלאָגישער צײַט איז אוממעגלעך צו שאַפֿן אַ סאַטירע, אַ זשאַנער וואָס איז געבויט אויפֿן געדאַנק, אַז אַן אַלטערנאַטיווע צו דער איצטיקער רעאַליטעט איז פֿאַראַן. די ליבעראַלע דעמאָקראַטיע — ‘די בעסטע פֿון אַלע מעגלעכע וועלטן’ — איז אין דער צײַט פֿון טשאַפּלינס פֿילם געווען די ברירה, און זי האָט גובֿר געווען אַלע אַנדערע ברירות.
נו, עס איז געקומען דאָס יאָר 2008 מיטן עקאָנאָמישן קריזיס און איבערגעקערט דעם דאָזיקן נאַיִוון אָפּטימיזם. אַזוי, אַז ווען מע שאַפֿט הײַנט אַ סאַטירע קעגן אַ מוסולמענישן דיקטאַטאָר, מוז מען גלײַכצײַטיק אָפּלאַכן פֿון דער שוואַכער אַלטערנאַטיווע וואָס די מערבֿ-וועלט לייגט פֿאָר — די נעאָ-ליבעראַלע דעמאָקראַטיע.
"שטעלט אײַך פֿאָר אַ מלוכישע סיסטעם" — פּראָבירט איבערצײַגן דעם עולם דער דיקטאַטאָר אַלאַדין, צום סוף פֿונעם נײַעם פֿילם "דער דיקטאַטאָר" (The Dictator, 2012), אין די גרויסע מעלות פֿון דער דיקטאַטור אַנטקעגן דער דעמאָקראַטיע — "וווּ איין פּראָצענט פֿון דער באַפֿעלקערונג הערשט איבער די איבעריקע".

געזעלשאַפֿט
פֿון מיכאל מאַסאַרסקי (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

די משפּחה קאַופֿמאַן (פֿון רעכטס): קען, סידני גליק, דוד, קלייר, לינדע, בעל (שלום־עליכמס אייניקל), ד״ר שערווין קאַופֿמאַן
די "שטאָט פֿון גרויסן עפּל" פֿאַרנעמט אַ בכּבֿודיק אָרט אינעם לעבן און שאַפֿן פֿון איינעם פֿון די גדולי־ישׂראל, דעם קלאַסיקער פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור, שלום־עליכם. אין אָנהייב פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט, צווישן די הונדערטער טויזנטער ייִדישע תּושבֿים פֿון ניו־יאָרק, וואָס אַ היפּשע צאָל פֿון זיי זײַנען אויך געווען די ליבהאָבער פֿונעם שרײַבערס שאַפֿונגען; עס האָבן "געלעבט" מאָטל פּייסי דעם חזנס און נאָך אַנדערע פּערסאָנאַזשן פֿון זײַנע ליטעראַרישע ווערק, וועלכע זײַנען געקומען צו פֿאָרן אין דער "גאָלדענער מדינה" זוכן אַ בעסער לעבן פֿאַר זיך און פֿאַר זייערע משפּחות. שלום־עליכם גופֿא האָט דאָ אָפּגעלעבט די לעצטע יאָרן זײַנע; און טאַקע דאָ, אויפֿן אַלטן "הר־הכּרמל" בית־עולם, געפֿינט זיך זײַן לעצטער מקום־מנוחה. זײַן לוויה, דעם 15טן מײַ 1916 (אין יענער צײַט, אפֿשר, די גרעסטע אין דער געשיכטע פֿון דער שטאָט) האָט געבראַכט אויף די ניו־יאָרקער גאַסן העכער הונדערט טויזנט מענטשן און האָט מיטגעהאָלפֿען צו קאָנסאָלידירן די אָרטיקע ייִדישע געמיינדע. אַ טאָג נאָך דער לוויה האָט די צײַטונג The New York Times פֿאַרעפֿנטלעכט שלום־עליכמס צוואה, וואָס רעכנט זיך פֿאַר איינער פֿון די בעסטע עטישע צוואָות אין דער געשיכטע פֿון דער וועלט־קולטור. און זינט דעמאָלט ביז צום הײַנטיקן טאָג איז ניו־יאָרק געווען דאָס אָרט פֿון שלום־עליכמס יאָרצײַטן, אָרגאַניזירט פֿון זײַנע קרובֿים אויפֿן סמך פֿון אָט דער צוואה.
די הײַיאָריקע עפֿנטלעכע פֿאַרזאַמלונג לכּבֿוד דעם אָנדענק פֿון שלום־עליכמען איז פֿאָרגעקומען זונטיק, דעם 20סטן מײַ, אינעם בנין פֿון דער "ברודערשאַפֿט"-סינאַגאָגע אין מאַנהעטן. דערעפֿנט די פֿאַרזאַמלונג האָט איר באַשטענדיקער פֿאָרזיצער, איינער פֿונעם שרײַבערס אוראייניקלעך, קענעט קאַופֿמאַן. ער האָט פֿאָרגעשטעלט פֿאַרן עולם די בײַגעוועזענע מיטגלידער פֿון שלום־עליכמס קרובֿים־סבֿיבֿה און זייערע נאָענטע פֿרײַנד און אויסגעדריקט אַ יישר־כּוח פֿאַר אַלע, וועלכע האָבן געהאָלפֿן צוגרייטן די דאָזיקע אונטערנעמונג. אַ פֿראַגמענט פֿון שלום־עליכמס צוואה איז פֿאָרגעלייענט געוואָרן אויף ייִדיש פֿונעם באַקאַנטן ניו־יאָרקער אַקטיאָר, שיין בייקער, און אויף ענגליש פֿונעם שרײַבערס אייניקל, שערווין קאַופֿמאַן, וועלכער וועט אין חודש יולי ווערן 92 יאָר אַלט.

פֿונעם אייביקן קוואַל
פֿון מ. אַלקין
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

די פֿאַרגאַנגענע וואָך האָבן מיר אָנגעהויבן לייענען דעם חומש "במדבר", מיט זיינע לאַנגע רייען פֿון חשבונות, און באַטראַכט דעם לייטמאָטיוו פֿונעם דאָזיקן טייל פֿון חמישה־חומשי־תּורה.
מע קאָן זאָגן, אַז די עיקר־טעמע פֿונעם דאָזיקן תּורה־טייל זענען די באַציִונגען צווישן אָרדינאַרע און אומגעוויינטלעכע אַספּעקטן פֿונעם וועזן; צווישן הייליקע און וועלטלעכע זאַכן, צווישן כּללים און אויסנאַמען. אין דער פֿאָריקער פּרשה איז געגאַנגען אַ רייד וועגן דעם, ווי דער אייבערשטער האָט געהייסן משה רבינו איבערציילן אַלע דערוואַקסענע ייִדישע מענער פֿון 20 ביז 60 יאָר, יעדן שבֿט באַזונדערס. צוליב דעם, וואָס כּמעט די גאַנצע סדרה באַשטייט פֿון חשבונות און איבערציילונגען פֿון נעמען, איז דער גאַנצער חומש "במדבר" אויך באַקאַנט ווי "ספֿר הפּקודים" — "דער ספֿר פֿון חשבונות". אויף אַנדערע שפּראַכן טראָגט ער אויך אַזאַ נאָמען (למשל, Numbers אויף ענגליש).
בוכשטעבלעך, הייסט דער פֿערטער טייל פֿון דער תּורה "במדבר" — "אינעם מידבר". מע קאָן זאָגן, אַז אַ מידבר איז בעצם אַ נודנע אָרט. למשל, אַנטאַרקטיקע איז אַן אײַזענער מידבר, וווּ עס אַרבעטן בלויז אַ קליינע צאָל מענטשן און עס זענען פֿאַראַן זייער ווייניק פֿלאַנצן און בעלי־חיים. בדרך־כּלל, איז עס אַ גרויס ווײַס פֿעלד. דער קאָסמאָס איז אויך אַ פּוסטער מידבר, וווּ ס’איז אַפֿילו נישטאָ קיין לופֿט צו אָטעמען. און די לבֿנה איז אַ קאָמבינאַציע פֿון אַ פּוסטן פּלאַץ מיט דער קאָסמישער אָפּוועזנהייט פֿון דער לופֿט. אויף יעדן פּשוטן ווינקל אויף דער ערד קומען פֿאָר, מסתּמא, מער פֿאַרשיידנאַרטיקע געשעענישן, ווי אויף דער לבֿנה.

פֿון אונדזער פֿאָלקלאָר־אוצר

במשך פֿונעם הײַנטיקן יאָר בעת וועלכן מע מערקט אָפּ 100 נאָך ש. אַנ־סקיס היסטאָרישע פֿאָלקלאָר־עקספּעדיציעס, וועט אונדז אויסקומען צו שרײַבן וועגן דער וויכטיקער פּערזענלעכקייט, אַנ־סקי, מער ווי איין מאָל. וועגן זײַן בוך־לאַנגער אַנקעטע, "דאָס ייִדישע עטנאָגראַפֿישע פּראָגראַם" וואָס ער האָט נאָר באַוויזן אַרויסצוגעבן דעם ערשטן טייל אין 1914, האָבן מיר אויך שוין געשריבן. אָבער איצט האָבן מיר באַקומען אין דער האַנט די ענגלישע איבערזעצונג פֿון דער אַנקעטע, איבערגעזעצט און אַנאָטירט פֿון פּראָפֿ׳ נתּניאל דויטש (Nathaniel Deutsch) אונטערן טיטל "דער ייִדישער טונקעלער קאָנטינענט: דאָס לעבן און דער טויט אינעם תּחום־המושבֿ", [The Jewish Dark Continent: Life and Death in the Russian Pale of Settlement] אַרויסגעגעבן פֿונעם האַרוואַרדער אוניווערסיטעט־פֿאַרלאַג אין 2011.
דער אויסדרוק "דער טונקעלער קאָנטינענט" האָט צו ערשט באַטײַט דעם אַפֿריקאַנער קאָנטינענט. אָבער דער היסטאָריקער שמעון דובנאָוו האָט אויך געניצט דעם אויסדרוק אין 1891 צו באַשרײַבן דעם ייִדישן תּחום־המושבֿ, מיינענדיק דערמיט, אַז די ייִדישע היסטאָריקער ווייסן באמת זייער ווייניק פֿונעם ייִדישן לעבן און מע דאַרף דאָס פֿאָרשן — "עס ליגט פֿאַר אונדז אונדזער אייגענער טונקעלער קאָנטינענט, ווי די ענגלענדער האָבן באַצייכנט דעם אינעווייניקסטן שטח פֿון אַפֿריקע, וואָס מע דאַרף אויספֿאָרשן און באַלויכטן" — האָט דובנאָוו געשריבן.
פּראָפֿ׳ דויטש באַטאָנט, אַז ווען דובנאָוו דריקט זיך אויס מיט אַזאַ טערמין ווי "טונקעלער קאָנטינענט", מאַכט ער דורך דעם אַ פֿאַרגלײַך צווישן די פּרימיטיווע אַפֿריקאַנער שבֿטים און די "פּרימיטיווע" ייִדן פֿון שטעטל. עס קומט אויס, אַז די ייִדן פֿון דער "מאָדערנער" ציוויליזאַציע, דאַרפֿן ראַטעווען די שטעטלדיקע ייִדן פֿון זייער "פֿינצטערניש", אַ פֿאַרשפּרייטע משׂכּילישע אידעאָלאָגיע.

דער ייִחוס פֿון ייִדישע ווערטער
פֿון הערשל גלעזער (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

וואָס קען זײַן בעסער און געשמאַקער און זיסער פֿון אַ מאַראַנץ? וואָס קען טאַקע זײַן געזינטער — אַ דאַנק מאַראַנצן, מיט זייער וויטאַמין צע (C), איז די קרענק סקאָרבוט געוואָרן אַ זעלטנהייט. די מאַראַנצן וואָס מיר עסן דאָ אין ניו-יאָרק קריגן מיר ס׳רובֿ פֿון פֿלאָרידע; זיי וואַקסן אויך אַ סך אין קאַליפֿאָרניע. נישט אומזיסט איז אין ביידע שטאַטן דאָ אַ קאַנט (county בלע״ז) מיטן נאָמען Orange. אײַ, אינעם שטאַט ניו-יאָרק איז אויך דאָ אַ קאַנט מיט אַזאַ נאָמען — הייסט עס, אַז דאָ אין צפֿון וואַקסן אויך מאַראַנצן? ניין; פֿון וואַנען דער נאָמען שטאַמט וועט נאָך קומען צו רייד.
דער מאַראַנץ איז אַ געוויקס פֿונעם מין ציטרוס (Citrus). אין דעם מין גייען אויך אַרײַן, כּידוע, לימענעס, גרייפּפֿרוכט אד״גל. דער ערשטער מאַראַנץ וואָס איז אָנגעקומען קיין אייראָפּע איז דער ביטערער, וואָס מע רופֿט אים אויך "כושכאַש״ — אויף ענגליש bitter אָדער (sour orange Citrus aurantium). לויט איין מקור וואַקסט ער פֿון פּערסיע, לויט אַן אַנדערן — פֿון כינע. נאָר איינס איז קלאָר: כּמעט אַלע שייכדיקע ווערטער וואַקסן פֿון פּערסישן narang, וואָס זײַנע וואָרצלען שטעקן אינעם סאַנסקריטישן naranga. אין פֿיל-ווינציקער דער פֿאָרעם איז דאָס וואָרט אַרײַן אין איטאַליעניש (arancia), שפּאַניש (naranja), פּאָרטוגאַליש (laranja), אונגעריש (narancs) און אַראַביש (narandzh). אָנגעקומען קיין אייראָפּע האָט ער געקערט אינעם 14טן יאָרהונדערט.
נאָר פֿראַנצייזיש איז זיך געגאַנגען אַן אַנדער וועג, וואָס האָט געהאַט אַ השפּעה אויף אַ סך אַנדערע לשונות. דאָס הײַנטיקע וואָרט איז טאַקע orange, אָבער ווען די פּרי האָט זיך באַוויזן מיט הונדערטער יאָרן צוריק האָט מען געזאָגט pomme d’orange ׳עפּל פֿון (דער שטאָט) אָראַנזש׳ — אַ שטאָט וואָס דורך איר פֿלעגט מען אימפּאָרטירן דעם מאַראַנץ. (ווי מיר ווייסן, גיט מען זייער אָפֿט אַ נאָמען אַ נײַ-אָנגעקומענער פּרי אָדער גרינוואַרג מיטן וואָרט ׳עפּל׳, אַזוי ווי, למשל, דאָס פֿראַנצויזישע pomme de terre מיטן עבֿריתּישן "תּפּוח-אדמה״ ׳קאַרטאָפֿל׳.)

ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

Harry Fox, Justin Jaron Lewis.
Many Pious Women:
Edition and Translation.
Berlin: De Gruyter, 2011



די פּובליקאַציע פֿון אַ ייִדישן מאַנוסקריפּט פֿון ווענעציע פֿון דער רענעסאַנס־תּקופֿה עפֿנט אַ נײַ פֿענצטערל אינעם אַמאָליקן לעבן פֿון אַשכּנזישע ייִדן. צוויי קאַנאַדער פֿאָרשער פֿון יודאַיִסטיק — פּראָפֿעסאָר האַרי פֿאָקס פֿון טאָראָנטאָ און פּראָפֿעסאָר דזשאָסטין לויִס פֿון וויניפּעג — האָבן צוגעגרייט אַ שיינע אויסגאַבע פֿונעם טעקסט, וואָס זיי האָבן באַטיטלט "פֿילע פֿרומע פֿרויען".
אין תּוך גענומען איז דאָס אַ לאַנגער פֿראַגמענט פֿון אַ גרעסערן כּתבֿ-יד, וואָס איז געשאַפֿן געוואָרן אין מיטן–16טן יאָרהונדערט און שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ נאַראַטיווע דידאַקטישע פּאָעמע אין ריטמישע געגראַמטע קופּלעטן. די רעדאַקטאָרן נעמען אָן, אַז מען האָט פֿאָרגעזונגען דעם דאָזיקן טעקסט מיט אַ ניגון, הגם עס איז ניט קלאָר, בײַ וועלכע געלעגנהייטן און פֿאַר וואָס פֿאַר אַן עולם צוהערער אָדער צוהערערינס.
דער מחבר פֿונעם דאָזיקן טעקסט איז געווען אַ מאַנצביל, אָבער די טעמע זײַנע איז די שווערע דאָליע פֿון דער ייִדישער פֿרוי. דער אָפּגעהיטער טעקסט הייבט זיך אָן מיט אַ פּרק וועגן טראָגן און האָבן׃


זיי האָבן בויך דאָס זיי וואָלן צערײַסן
און גייען דאַהער מיט דען גרויסן ברוסטן


(דער אויסלייג איז אַ ביסל מאָדערניזירט אין פֿאַרגלײַך מיטן געדרוקטן אָריגינאַל).

פּערל פֿון ‫ייִדישער פּאָעזיע
פֿון חנה מלאָטעק
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

שוין אַן ערך‮ ‬30‮ ‬יאָר ווי ס׳איז אויפֿגעקומען דער פֿענאָמען פֿון קלעזמער־מוזיק וואָס איז געוואָרן פֿאַרשפּרייט איבער גאָר דער וועלט‮, בײַ ייִדן ווי אויך בײַ ניט־ייִדן‮. אַחוץ קאָנצערטן און חתונות און שׂימחות, וווּ קלעזמאָרים טרעטן אויף‮, ‬גיבן זיי כּסדר אַרויס קאָמפּאַקט־דיסקן‮, ‬און דער רעפּערטואַר איז היפּשלעך צעוואַקסן‮. ‬אַפֿילו דער גרויסער קינסטלער יצחק פּערלמאַן איז באַווירקט געוואָרן פֿון דעם טיפּ ייִדישער מוזיק‮. ‬עס איז אויך געוואָרן אַן ענין פֿון פֿאָרשונג און מאָנאָגראַפֿיעס‮: ‬פֿון הענרי סאַפּאָזניק‮, ‬יואל רובין‮, ‬סעט ראָגאַוויי‮, ‬יעל סטראָם‮, ‬הענקוס נעצקי אַ״אַנד‮. ‬געוויסע אַלטע באַרימטע קלעזמאָרים ווי דייוו טאַראַס‮, ‬נפֿתּלי בראַנדוויין‮, ‬שלומקע בעקערמאַן אַ״אַנד. האָבן באַקומען נײַע נאָכפֿאָלגער‮. ‬פֿריִער האָט משה בערעגאָווסקי געשריבן וועגן אַלטע באַרימטע קלעזמאָרים ווי פּעדאָצער‮ (‬אַהרן־משה‮ ‬כאָלאָדענקאָ‮), ‬סטעמפּעניו‮ (‬יאָסעלע דרוקער‮), ‬מיכאל־יוסף גוזיקאָוו אַ״אַנד‮.‬
דאָס קלעזמער־לשון איז אויך אַרײַנגעדרונגען אין דער ייִדישער שפּראַך און אין דעם שפּריכוואָרט מיט אַזעלכע דוגמאָות ווי בערעגאָווסקי גיט אָן אין זײַן אַרבעט‮ "‬ייִדישע אינסטרומענטאַלע פֿאָלקס־מוזיק"‭:‬ "וואָס פֿאַר אַ קלעזמער — אַזאַ חתונה"‮, "‬אַז מען ציילט ספֿירה קומט אויף די קלעזמער אַ פּגירה"‮, "‬אַ לוויה אָן געוויין איז ווי אַ חתונה אָן קלעזמער"‮.‬
אין דעם ייִדישן פֿאָלקס־‮ ‬און פּאָפּולערן ליד איז דער קלעזמער היפּשלעך פֿאַרטראָטן‮. ‬למשל‮, ‬אין דעם ליד‮ "‬די מיזינקע אויסגעגעבן"‮ ‬פֿון מאַרק וואַרשאַווסקי‮, ‬זינגט דער טאַטע‭:‬‮: "איציק‮, ‬שפּיציק‮, ‬וואָס שווײַגסטו מיטן שמיציק‮? ‬אויף די קלעזמער גיב אַ געשריי‮, ‬צי שפּילן זיי‮, ‬צי שלאָפֿן זיי‮? ‬רײַסט די סטרונעס אויף צוויי"‮. ‬אין דעם פֿאַרשפּרייטן ייִדישן פֿאָלקסליד‮ "‬צען ברידער זענען מיר געווען"‮ ‬זינגט זיך וועגן‮ "‬שמערל מיטן פֿידל‮, ‬טבֿיה מיטן באַס‮, ‬שפּילט זשע מיר אַ לידל‮, ‬אויפֿן מיטן גאַס"‮.‬

טעאַטער
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַ סצענע פֿון דער פֿאָרשטעלונג "אַ באַשיידענער פֿאָרשלאָג"
כ׳ווייס נישט. עפּעס די טעג איז מיר אויסגעקומען צו זען אַ שלל מיט פֿאָרשטעלונגען, פֿילמען, ענגלישע און ייִדישע. זינט דער סעמעסטער האָט זיך געענדיקט, קען איך גאָרנישט אָפּכאַפּן דעם אָטעם. אינטערעסאַנט צו באַמערקן, אַ סך פֿון די פֿאָרשטעלונגען און פֿילמען געהערן צו דער קאַטעגאָריע פֿון אויסלענדישן אָדער פֿרעמד־שפּראַכיקן אימפּאָרט, אָדער דראַמאַטורגן וואָס געהערן צו צוויי וועלטן.
רעדט זיך דאָ וועגן אַ פֿאָרשטעלונג וואָס הייסט "אַ באַשיידענער פֿאָרשלאָג." געשריבן האָט די פּיעסע דער ישׂראלדיק־אַמעריקאַנער דראַמאַטורג קען קייסאַר, וועלכער איז געבוירן געוואָרן אין רמת־גן און צו זײַנע צוויי יאָר האָט זיך זײַן משפּחה איבערגעפּעקלט קיין אינדיאַנאַפּאָליס. מיט דער צײַט האָט ער זיך באַזעצט אין ניו־יאָרק און האָט זיך גענומען צו דער מלאָכה פֿון שריפֿטשטעלערײַ.
ערשטנס, האָט ער זיך מיט דער דראַמע אַרײַנגעלאָזט אין דער טעמע אַנטיסעמיטיזם, ייִדישער מאַסנמאָרד, און בכלל — וועגן ייִדנהאַס דורך די דורות. די שלאָג־ווערטער: "ייִדן זײַנען גײַציק אויף געלט," "רײַך," "קאַרג," "פֿאַרנעמען די בעסטע שטעלעס," דער עיקר אין דער פֿילם־אינדוסטריע. שוין אָפּגערעדט פֿון "יעזוס־מערדער."
דאָס טעאַטערל זעלבסט פֿאַרמאָגט נישט מער ווי אַ 75 זיצפּלעצער, און נישט מער ווי אַ צוויי טוץ מענטשן האָבן באַזעצט די שטולן. איך האָב פֿאַרגעסן צו דערמאָנען, אַז ס׳איז פּונקט אויסגעפֿאַלן "מוטערס־טאָג". זײַנען אַלע מאַמעס געווען רעקרוטירט צו עסן אין די רעסטאָראַנען, באַהאָנגען מיט בלומען־קראַנצן, אײַנגעטונקען אין די שאָקאָלאַדנע באָנבאָניערעס, אָדער גאָר געזעסן אין די היימען און געוואַרט אויף אַ טעלעפֿאָן־קלונג, געלאַשטשעט זיך אויף אַ גוטער ווינטשעוואַניע.

רעצעפּטן
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון שׂרה־רחל שעכטער

די מיטללענדישע מאכלים פּאַסן זיך גוט צו צו דער הײַנטיקער דיעטע ווײַל זיי באַשטייען, געוויינטלעך, פֿון ווייניק פֿעטס. אין דעם רעצעפּט מאַרינירט מען פֿיש אויף 2־3 שעה, און דערנאָך באַקט מען עס אין אויוון. די געשמאַקע ריחות פֿון די געווירצן וועלן זיך פֿאַרשפּרייטן אין אַלע ווינקלען פֿון הויז.


2־3 ציינדלעך קנאָבל, צעהאַקט
2 לעפֿל צעשניטענע פּעטרישקע
1 לעפֿעלע קמיניק
1 לעפֿעלע פּאַפּריקע
1/2 לעפֿעלע זאַפֿרען, צעקוועטשט מיט די פֿינגער
2 לעפֿל ווײַסער ווײַן־עסיק
זאַפֿט פֿון 1 לימענע
1 לעפֿל פּאָמידאָרן־פּאַסטע
4 באַס־פֿילעען
4 גרויסע גאָלדענע קאַרטאָפֿל, אָפּגעשיילט
3 לעפֿל איילבערט־בוימל
זאַלץ און שוואַרצער פֿעפֿער
1 רויטער זיסער פֿעפֿער, צעשניטן אין דינע רעפֿטלעך
2 טעפּלעך קאַרש־פּאָמידאָרן, צעשניטן אויף דער העלפֿט
1/2 טעפּל שוואַרצע מאַסלינעס