אַ ניו־יאָרקער ייִד אין כינע
רעפּאָרטאַזשן פֿון אונדזער קאָרעספּאָנדענט שמואל פּערלין
אויף דער עלטער אין כינע

A New York Jew in China
A Report From Our Correspondent Ross Perlin
Growing Old in China

דער נאָמען פֿון דעם קינסטלער מאַרק עפּשטיין (1899—1949) פֿאַרנעמט נישט קיין חשובֿן אָרט אין דער ייִדישער קולטור־געשיכטע; אָבער איצט קערט ער זיך אום קיין קיִעוו, דער שטאָט, וווּ ער האָט געשאַפֿן אַלע זײַנע וויכטיקע ווערק. די אויסשטעלונג "דער אומקער פֿונעם מײַסטער" אין דעם נאַציאָנאַלן קונסט־מוזיי פֿון אוקראַיִנע איז די ערשטע גרויסע עקספּאָזיציע, וואָס ווײַזט די ירושה פֿון אָט דעם אייגנאַרטיקן, אָבער פֿאַרגעסענעם מײַסטער פֿון ייִדישן אַוואַנגאַרד.

עפּשטיין איז געווען נישט בלויז אַ באַגאַבטער מאָלער, גראַפֿיקער און סקולפּטאָר, נאָר אויך אַן אַקטיווער געזעלשאַפֿטלעכער טוער. אין 1917 איז ער געוואָרן איינער פֿון די גרינדער פֿון דער קיִעווער "קולטור־ליגע", וווּ ער האָט געשאַפֿן די קונסט־סעקציע און אָרגאַניזירט די ערשטע אויסשטעלונגען פֿון ייִדישער קונסט. ער איז פֿאַרבליבן אין קיִעוו נאָך דעם, ווי די קיִעווער "קולטור־ליגע" איז אַריבער אונטער דער השגחה פֿון דער סאָוועטישער מאַכט און די באַרימטע קינסטלער און ליטעראַטן האָבן פֿאַרלאָזט די שטאָט, כּדי צו זוכן גליקן אין מאָסקווע און אין אויסלאַנד. עפּשטיין האָט פֿאַרנומען די שטעלע פֿונעם דירעקטאָר פֿון דער ייִדישער קונסט־אינדוסטריעלער שול (1923—1931), די איינציקע אינסטיטוציע, וואָס האָט ממשיך געווען די מאָדערניסטישע טראַדיציע פֿון ייִדישער קונסט.

דעם 30סטן יאַנואַר, אין לעטברידזש, אַלבערטאַ, קאַנאַדע, איז געשטאָרבן די שרײַבערין חוה ראָזענפֿאַרב אין עלטער פֿון 87 יאָר, איינע פֿון די אָנגעזעענסטע ייִדישע פּראָזע־שרײַבערנס נאָכן חורבן; בפֿרט אין קאַנאַדע, וווּ זי האָט זיך באַזעצט אין 1950. אירע עפּישע ווערק זענען געווען אַ זעלטנקייט, ספּעציעל פֿאַר אַ פֿרויען־שרײַבערין אויף ייִדיש.

חוה ראָזענפֿאַרב איז געבוירן געוואָרן דעם 9טן פֿעברואַר 1923. אירע טאַטע־מאַמע זענען געווען אַקטיוו אין "בונד" און ראָזענפֿאַרב האָט זיך געלערנט אין דער בונדישער "מעדעם"־שול. אין לאָדזשער געטאָ, אין 1941, האָט זי גראַדויִרט פֿון גימנאַזיום. אין געטאָ האָט זי געוויזן אירע ערשטע לידער דעם פּאָעט שׂימחה־בונעם שײַעוויטש און ער האָט זי מקרבֿ געווען און אַרײַנגענומען אינעם קרײַז פֿון דער שרײַבער־גרופּע אין געטאָ — די ייִנגסטע צווישן זיי.

דינסטיק, דעם 25סטן יאַנואַר, אין די ראַמען פֿון דעם "אינטערנאַציאָנאַלן חורבן־טאָג", האָט מען הײַיאָר אויך אָפּגעמערקט דעם היסטאָרישן אײַכמאַן־פּראָצעס, וואָס איז פֿאָרגעקומען מיט 50 יאָר צוריק אין ירושלים.

די עלטערע אײַנוווינער פֿון ירושלים גופֿא, ווי אויך פֿון גאַנצן לאַנד, וועלכע זענען דאַן פּערזענלעך אָנוועזנד געווען אין דעם געריכט־זאַל בעת דעם מישפּט, געדענקען נאָך זייער גוט יענע טעג, ווען זיי איז געלונגען אַרײַנצוקומען אין דעם ניט גאָר גרויסן זאַל, כּדי צו הערן די האַרצרײַסנדיקע שילדערונגען פֿון די עדות: פֿון דעם אומפֿאַרגעסלעכן דיכטער, אַבֿרהם סוצקעווער ז״ל, פֿון אַבא קאָוונער ז״ל, און פֿון די צענדליקער אַנדערע לעבן־געבליבענע, על־פּי נס געראַטעוועטע פֿון טויט, צו הערן דעם באַשולדיקונגס־אַקט פֿון דעם פּראָקוראָר גדעון האַוזנער, ווען ער האָט אויסגערופֿן, אַז ער "רעדט אין נאָמען פֿון די 6,000,000 אומגעבראַכטע, דערמאָרדעטע קדושים; פֿון פֿרויען, מענער, קינדער און אַלטע לײַט".

אין דער הײַנטיקער פּרשה ווערט דערציילט, ווי דער אייבערשטער האָט געזאָגן די ייִדן, דורך משה רבינו, צו זאַמלען פֿאַרשיידענע מינים מאַטעריאַלן — טײַערע מעטאַלן, פֿלאַקס און קאָליריקע וואָל, לעדער און האָלץ פֿון אַ ספּעציעלן, איילבערט־אייל, געווירצן און אַדלשטיינער — כּדי צו שאַפֿן דעם מישכּן — אַ הייליק אָרט, וווּ עס זאָל רוען די ג־טלעכע שכינה. די תּורה גיט איבער פּרטימדיקע אינסטרוקציעס, ווי אַזוי פּינקטלעך אויסצובויען אַזאַ אָרט צו קאָנסטרויִרן.

דאָס חזרט זיך איבער יעדעס יאָר: רײַכע לײַט, באַקאַנטע פּאָליטיקער און פֿירנדיקע אינטעלעקטואַלן קלײַבן זיך צונויף אין דעם בילד-שיינעם שווייצער שטעטל דאַוואָס. צו ווערן אַ מיטגליד פֿון דער עליטאַרער דאַוואָסער מחנה איז ניט גרינג. קודם-כּל, מוז מען קריגן אַ פֿאַרבעטונג צי אַ רעקאָמענדאַציע. דערצו קאָסט עס גרויסע געלטער — מע דאַרף זיך צעבײַטלען ניט ווייניקער ווי אויף אַ הונדערט טויזנט דאָלאַר. סײַדן, עס צאָלט פֿאַר דעם אַלץ די מלוכה אָדער די פֿירמע, וואָס שיקט אַהין. די אידעע פֿון אַזאַ יערלעכער צונויפֿקומעניש איז אײַנגעפֿאַלן דעם פּראָפֿעסאָר פֿון עקאָנאָמיע קלאַוס שוואַב — אַ געבוירענער אין דײַטשלאַנד, וווינט ער שוין לאַנג אין דער שווייץ.

די טעג איז מיר אָנגעקומען אַ בליצפּאָסט, וווּ איך האָב געמוזט זיך פֿאַרבײַסן די ליפּן. דאָס בליצפּאָסטל קומט פֿון איינער וואָס הייסט דאָראַ בראַמסאָן, וווּ זי שרײַבט:

איך שרײַב צו לאָזן אײַך וויסן וועגן אַן אויסער ווי געוויינטלעכער געלעגנהייט פֿאַר סטודענטן וואָס זײַנען פֿאַראינטערעסירט צו שטודירן מעבֿר־לים. אונדזער פּראָגראַם הייסט 'אוישוויץ־ייִדישער צענטער,’ צוגעפּאַסט פֿאַר סטודענטן וואָס ווילן זיך לערנען אין די מרחקים.

אַן עמאָציאָנעל־געלונגענעם אימאַזש פֿון דער פֿאַרשוווּנדענער טעאַטער־וועלט שטעלט מיט זיך פֿאָר דער ספּעקטאַקל, וואָס פֿירט איצט אויף דער "ייִדישפּיל"־טעאַטער אין תּל־אָבֿיבֿ. און טאַקע ווער נאָך איז הײַנט צו טאָג גערופֿן אָפּצוגעבן דעם געהעריקן כּבֿוד יענע ייִדישע קינסטלער וואָס האָבן אַמאָל געהערשט אויף דער בינע און זײַנען פֿאַרשוווּנדן געוואָרן אויף אייביק? האָט "ייִדישפּיל" זיך בפֿירוש אונטערגענומען אויפֿצופֿירן דעם ספּעקטאַקל "ליכטיק ווי די שטערן" אין גײַסט און אין די פֿוסטריט פֿון יענע אומפֿאַרגעסלעכע קינסטלער אין ניו־יאָרק, די בעסטע פֿאָרשטייער פֿון לײַכטן פֿאַרווײַלנדיקן טעאַטער.

טײַערע חזנטע,

איך בין אַן אַקטריסע און אַ רעזשיסאָרין. לעצטנס האָב איך מסכּים געווען צו רעזשיסירן אַ פֿאָרשטעלונג אין מײַן שיל. מיר האָבן כּמעט אַ פּערפֿעקטע טרופּע, אָבער, ווי געוויינטלעך, איז אונדז שווערער צו געפֿינען מענער וועלכע זינגען, ווי פֿרויען. מיר האָבן געבעטן געוויסע אַקטיאָרן צו קומען און שפּילן. אָבער עס פֿעלט אונדז נאָך איין מאַן. גאָר נייטיק דאַרף איך אַ גוטן אַקטיאָר מיט אַ שיין קול. אַזוי ווי אונדזער טעאַטער איז, וואָס מע רופֿט אַ "קהילה־טעאַטער", דאַרף מען געפֿינען עמעצן, וואָס וועט זײַן איבערגעגעבן און אַרײַנלייגן שעהען אַרבעט, אָבער אָן קיין שום לוין.