פֿונעם אייביקן קוואַל

אין דער הײַנטיקער פּרשה ווערט דערציילט, ווי דער אייבערשטער האָט געזאָגן די ייִדן, דורך משה רבינו, צו זאַמלען פֿאַרשיידענע מינים מאַטעריאַלן — טײַערע מעטאַלן, פֿלאַקס און קאָליריקע וואָל, לעדער און האָלץ פֿון אַ ספּעציעלן, איילבערט־אייל, געווירצן און אַדלשטיינער — כּדי צו שאַפֿן דעם מישכּן — אַ הייליק אָרט, וווּ עס זאָל רוען די ג־טלעכע שכינה. די תּורה גיט איבער פּרטימדיקע אינסטרוקציעס, ווי אַזוי פּינקטלעך אויסצובויען אַזאַ אָרט צו קאָנסטרויִרן.

אין דער אמתן איז דער אייבערשטער, פֿאַרשטייט זיך, בנימצאָ אומעטום. נישט יעדער איז אָבער זוכה צו זען זײַן אַנטפּלעקונג, הגם יעדע זאַך אין דער וועלט איז אַ מאַניפֿעסטאַציע פֿונעם באַשעפֿער. דער פֿאַרשיידנאַרטיקער כאַראַקטער פֿון מאַטעריאַלן, וואָס מע האָט גענוצט אינעם מישכּן, ווײַזט אָן, אַז מע קאָן אַרײַנברענגען קדושה אין אַלע מדרגות פֿון דער גשמיותדיקער וועלט, פֿון שטיינער ביז פֿלאַנצן און חיות. די כּהנים, וועלכע האָבן געבראַכט די קרבנות אינעם משכּן, האָבן רעפּרעזענטירט דעם מענטשלעכן טייל פֿונעם אוניווערס, וועלכע קאָן אויך פֿאַרהייליקט ווערן דורך כּוונות און מעשׂים לשם־שמים. יעדער קלענסטער פּרט אינעם מישכּן האָט געמוזט אויסגעפֿירט ווערן אויף אַ פּינטקלעכן, ריכטיקן אופֿן; ווען עפּעס וואָלט געפֿעלט, וואָלט די גאַנצע סטרוקטור ניט געטויגט.

אין דער פֿאָריקער פּרשה, "משפּטים", האָבן מיר באַטראַכט די פֿאַרבינדונג צווישן מיצוות־תּפֿילה און ברידערלעכע באַציִונגען צווישן מענטשן. די הײַנטיקע פּרשה דערקלערט דעם זעלבן ענין אויף אַ נאָך מער בולטן אופֿן.

על־פּי־קבלה, ווערט דבֿקות מיטן אייבערשטן דערגרייכט דורך שאַפֿן יושרדיקע און ברידערלעכע באַציִונגען צווישן מענטשן אויפֿן יסוד פֿון גלײַכקייט, אַלטרויִזם און ליבשאַפֿט. די גאַנצע שיטה פֿונעם גרויסן מקובל רבי יהודה־לייב אַשלג איז געבויט אויף דעם דאָזיקן יסוד. אַן אַנדער גרויסער מקובל, רבי פּינחס־אליהו האָראָוויץ, שרײַבט אין זײַן "ספֿר־הברית", אַז אַחדות און אַהבֿת־רעים צווישן מענטשן פֿון אַלע פֿעלקער און גלויבנס איז דער הויפּט־שליסל צו רוח־הקודש.

די מקובלים דערקלערן נאָך טיפֿער, אַז אַחדות און ליבשאַפֿט צווישן מענטשן איז נישט בלויז אַ וועג צו דבֿקות, נאָר איז אַליין די גרעסטע אַנטפּלעקונג פֿון ג־טלעכקייט.

לויט אַ באַקאַנטן קבלה־כּלל, זענען דער הקדוש־ברוך־הוא, די תּורה און "כּנסת־ישׂראל" ממש איין זאַך. אין דער אמתן, איז עס אַן אוניווערסאַלער פּרינציפּ, וואָס איז גובֿר די גרענעצן צווישן די פֿעלקער. ווי עס שטייט אינעם ספֿר־הזוהר, שטעקט אין די טיפֿענישן פֿון דער מענטשלעכער נשמה אַן אינערלעכער "ספֿר" — אַ קוואַל פֿון ג־טלעכער חכמה. יעדער באמת הייליקער געדאַנק, יעדע ריינע כּוונה לשם־שמים, איז אַ טייל פֿון אַ פּערזענלעכער תּורה. למשל, שלמה־המלך האָט געזען ג־טלעכקייט אין אַלע חכמות פֿון דער וועלט, דעריבער האָט ער געקאָנט פֿאַרוואַנדלען אין הייליקע דבֿרי־תּורה אַפֿילו אַזעלכע זאַכן, וואָס אַן אַנדער מענטש וואָלט באַטראַכט ווי וועלטלעכע און אומריינע. דער רמב״ם האָט געשריבן, אַז אַסטראָנאָמיע און אַנדערע געביטן פֿון נאַטור־וויסנשאַפֿט זענען טיפֿע סודות־התּורה. ס׳איז כּדאַי צו באַמערקן, אַז אַ צאָל מקובלים האָבן שאַרף קריטיקירט אַזאַ צוגאַנג און געטענהט, אַז הגם דער רמב״ם איז געווען אַ גרויסער ייִדישער דענקער, האָט ער אַזוי הויך געשאַצט די גשמיותדיקע וויסנשאַפֿט, ווײַל ער האָט נישט געלערנט די אמתע סודות־התּורה — קבלה. אין דער אמתן איז עס אָבער נישט קיין סתּירה: יעדער חכמה אין דער וועלט, ווען זי ווערט שטודירט און טאַקע אויסגענוצט לשם־שמים, ווערט ממש אַ טייל פֿון דער תּורה.

דער באַגריף "ישׂראל" אָדער "כּנסת־ישׂראל", ווען עס ווערט באַנוצט אין אַ מיסטישן קאָנטעקסט, מיינט אויך נישט בלויז דאָס ייִדישע פֿאָלק. ווי עס דערקלערט רבי נחמן בראַצלעווער און אַנדערע חסידישע צדיקים, איז אין אַלע מענטשלעכע נשמות פֿאַראַן אַ פֿינקל פֿון דער הייליקער שכינה; אין קבלה, זענען די ווערטער "שכינה" און "כּנסת־ישׂראל" סינאָנימען, וועלכע באַשרײַבן דעם זעלבן ענין — די ג־טלעכע אָנוועזנהייט אין דער וועלט, דער אַנטפּלעקטער אַספּעקט פֿון ג־טלעכקייט. אין דער אמתן, איז די גאַנצע וועלט אַ מאַניפֿעסטאַציע פֿונעם רבונו־של־עולם, אָבער נישט תּמיד איז עס גרינג צו זען; ווען די ג־טלעכע נאַטור פֿון דער וועלט איז באַהאַלטן, געפֿינט זיך די הייליקע שכינה, כּבֿיכול, אין גלות — אין דער געפֿענקעניש פֿון דער אילוזיע, וואָס צייכנט אַ סוביעקטיווע גרענעץ צווישן דעם באַשעפֿער און די באַשעפֿענישן. אַזוי ווי אינעם דערמאָנטן בײַשפּיל מיט נאַטור־וויסנשאַפֿט, וואָס קאָן דינען סײַ ווי אַ וועלטלעכע אָדער, חלילה, אַ דעסטרוקטיווע חכמה, אָדער ווערן ממש אַ טייל פֿון דער הייליקער תּורה, קאָן די וועלט אַליין אויסזען ווי אַ פֿינצטערע געפֿענקעניש אָדער אַן אַנטפּלעקונג פֿונעם ג־טלעכן ליכט — ס׳ווענדט זיך, ווי מע קוקט אויף דער וועלט און ווי אַזוי די מענטשן באַציִען זיך איינער צום צווייטן. יעדער מאָראַלישער מענטש — אַ ייִד צי נישט — וועלכער פֿירט אַ לעבן, וואָס שטימט מיט די תּורה־אידעאַלן פֿון אַחדות און אַהבֿת־רעים איז אַ טייל פֿון "כּנסת־ישׂראל" און אַן "אבֿר" פֿון דער הייליקער שכינה.

אויב מע טראַכט זיך אַרײַן, קאָן מען פֿאַרשטיין, פֿאַרוואָס דער אייבערשטער, די תּורה און די ספּיריטואַליזירטע און פֿאַראייניקע מענטשהייט איז ממש איין זאַך. דער אייבערשטער אַליין איז אין־סוף, דער אַבסטראַקטער אַבסאָלוט, העכער פֿון אַלע השׂגות און באַגריפֿן. דווקא דורך די מענטשן ווערט ער אַנטפּלעקט נישט בלויז ווי אַ דערהויבענע אַבסטראַקציע, נאָר ווי אַן אַקטועלער ג־ט. דורך הייליקע געדאַנקען און ברידערלעכע באַציִונגען צווישן די מענטשן ווערט ג־טלעכקייט אַנטפּלעקט אין דער וועלט. ווען די פֿינקעלעך פֿון ג־טלעכן ליכט, וואָס באַהאַלטן זיך אין יעדן מענטש, ווערן אַנטפּלעקט און פֿאַראייניקט, גייט די שכינה אַרויס פֿון איר גלות, און די וועלט ווערט אָנגעפֿילט מיט קדושה. דערפֿאַר, ווי מיר האָבן באַהאַנדלט אין דער פֿאָריקער פּרשה, איז עבֿודת־השם, אינעם אַלגעמיינעם זין פֿונעם וואָרט — די וויכטיקסטע סאָציאַלע מיצווה. ווען די מענטשלעכע סאָלידאַריטעט ווערט באַטראַכט ווי אַ פֿאַראייניקונג פֿון צעשפּרייטע פֿינקלעך פֿון ג־טלעכקייט, איז עס גופֿא עבֿודת־השם, און פֿאַרקערט — אַלע תּפֿילות אין דער וועלט זענען פֿאַלש, אויב זיי ברענגען נישט צום מענטשלעכן אַחדות.

אַלע ייִדן האָבן זיך באַטייליקט צוזאַמען אינעם בויען דעם הייליקן מישכּן, אָפּגעבנדיק זייער גאָלד און זייער מי פֿאַר אַן אידעאַליסטישן ג־טלעכן צוועק. די תּורה ווײַזט אונדז, ווי דאָס מענטשלעכע ברודערשאַפֿט איז גופֿא די גרעסטע עבֿודת־השם, וואָס פֿאַרוואַנדלט די גשמיותדיקע וועלט אין אַ היים פֿאַר דער הייליקער שכינה.