‫פֿון רעדאַקציע

די לעצטע געשעענישן אין מיטעלן מיזרח האָבן פּלוצעם אַנטדעקט פֿאַר דער וועלט, אַז אין יענעם טייל האָט במשך פֿון צענדליקער יאָרן אויסגערײַפֿט אַ מכּה, וואָס קיינער — נישט די דיקטאַטאָרישע פֿירער פֿון די לענדער און נישט די פֿרײַע וועלט — האָבן זי נישט געוואָלט באַמערקן. אַלע זײַנען פֿאַרבלענדט פֿון דער בעלמע אין זייערע אויגן, וואָס הייסט, ישׂראל־פּאַלעסטינער קאָנפֿליקט. אַזאַ קורצזיכטיקע, הינערפּלעטנדיקע פּאָליטיק האָט געלוינט סײַ די דיקטאַטאָרן אָנצוהאַלטן זייער מאַכט, און סײַ די דעמאָקראַטישע מערבֿדיקע רעגירונגען צו האָבן מיט אַזאַ מאַכט פֿרײַנדלעכע באַציִונגען.


"הערט מיך אויס"
דער פּסיכאַאַנאַליטיקער פֿון פּאַריז ד״ר מאַקס כּהן

שמועסט מיט לייבל באָטוויניק (ישׂראל)

Hear Me Out
Dr. Max Kohn, Psychoanalyst from Paris,
Talks with Leybl Botwinik (Israel)

פּובליציסטיק
פֿון יצחק לודען (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"
די אַנטי־רעגירונג דעמאָנסטראַנטן אין תּימן צעשטערן אַן אויטאָ, וואָס געהערט צו די שטיצער פֿון דער רעגירונג, דינסטיק, בעת אַ מאַניפֿעסטאַציע בײַם "סאַנאַאַ־אוניווערסיטעט"

גוט־מאָרגן, ישׂראל. שלום.

ווי האַלט עס מיט דער וווּלקאַן־שׂרפֿה דאָרט בײַ אײַך אין דעם נאָענטן און מיטעלן אָריענט? און ווי האַלט עס דאָרט מיטן שלום?

אַן אַלטער וויץ וואָס פֿלעגט ווערן צוגעפּאַסט צו פֿאַרשיידענע געענדערטע אומשטאַנדן דערציילט, לאָמיר זאָגן, וועגן אַ ייִדישער פֿרוי אין סטאַלינס צײַטן אין סאָוועט־רוסלאַנד, וואָס האָט געשוואַנגערט גאַנצע צוועלף יאָר. יעדעס יאָר פֿלעגט דאָס קינד אַרויסשטעקן דאָס קעפּל און פֿרעגן, צי סטאַלין לעבט נאָך, און דאַן אַן אַנטוישטער צוריק אַרײַנשטעקן דאָס קעפּעלע אין דער מאַמעס טראַכט. ווען סטאַלין איז ענדלעך געשטאָרבן און דאָס ייִנגעלע איז, מיט מזל, געבוירן געוואָרן, האָט מען עס, גלײַך נאָכן ברית אָנגעהויבן צוגרייטן אויפֿן אַנדערן יאָר, צו זײַן בר-מיצווה.

דאָס פּינטעלע ייִדיש
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

"החדר׃ מחקרים, תעודות, פּרקי ספֿרות וזיכרונות".
עורכים׃ עמנואל אטקס ודוד אַסף.
אוניברסיטת תל אביב, 2010.

דער חדר איז אפֿשר די סאַמע צענטראַלע אינסטיטוציע פֿון דער אַשכּנזישער קולטור. "אין משך פֿון הונדערטער יאָרן איז דער חדר געווען דאָס אָרט, וווּ עס האָבן באַקומען דערציִונג דאָס רובֿ־רובם פֿון ייִדישע ייִנגלעך" — מיטן קאָנסטאַטירן דעם דאָזיקן פֿאַקט עפֿנט זיך דער וואָגיקער באַנד (570 זײַטן פֿון גרויסן פֿאָרמאַט) מיטן טיטל "חדר׃ פֿאָרשונגען, עדותן, קאַפּיטלען ליטעראַטור און זכרונות", וואָס איז אַרויס אינעם פֿאַרלאַג פֿונעם תּל־אָבֿיבֿער אוניווערסיטעט בשותּפֿות מיט בית שלום־עליכם אונטער דער רעדאַקציע פֿון עמנואל אטקס און דוד אַסף, צוויי באַקאַנטע מומחים אויף דער געשיכטע פֿון דער טראַדיציאָנעלער ייִדישקייט אין מיזרח־אייראָפּע.

געשיכטע
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"
די עפֿענונג פֿון דער ערשטער זיצונג פֿון דער דריטער דומע, 1907, פּעטערבורג

אין אַ יאָר אַרום וועט מען אין רוסלאַנד, אַ פּנים, פּראַווען דעם 250סטן יוביליי פֿונעם טאָג, ווען — נאָך אַן איבערקערעניש — האָט זיך אויפֿן טראָן אַוועקגעזעצט די מלכּה קאַטערינאַ די צווייטע. ס׳איז אָנגענומען געוואָרן צו האַלטן די תּקופֿה פֿון איר ממשלה, 1762—1796, ווי די בלי-צײַט פֿון דער רוסישער אימפּעריע. אין דער ייִדישער געשיכטע איז עס אויך אַ ביז גאָר וויכטיקע צײַט, ווײַל בימי קאַטערינאַ האָט זיך פֿאַרלייגט דער יסוד פֿונעם רוסישן ייִדנטום. גראָד אין יענע יאָרן איז פּוילן פֿאַרשוווּנדן פֿון דער מאַפּע ווי אַן אומאָפּהענגיקע מדינה, און דער גרעסטער טייל פֿון די פּוילישע טעריטאָריעס און תּושבֿים (ייִדן בתוכם) זײַנען אַריבער צו רוסלאַנד. דער סוף איז געווען, אַז אין משך פֿון דעם 19טן יאָרהונדערט האָבן זיך באַוויזן ייִדן פֿון אַ נײַעם מין — דעם רוסישן.

יצחק באַשעוויס־זינגער (אין מיטן) צווישן די אַקטיאָרן פֿונעם "פּאַרקוויי־טעאַטער" 1950ער יאָרן

מיידלעך פֿאַרשטעלט ווי ישיבֿה־בחורים, שלומיאלן און שדים

בעת זײַן לעבן (1904—1991) האָט יצחק באַשעוויס־זינגער געקראָגן אַ סך לויב פֿאַר זײַנע דערציילונגען און ראָמאַנען, וואָס זענען געדרוקט געוואָרן אויף ייִדיש (בדרך־כּלל אין "פֿאָרווערטס") און אין דער איבערזעצונג אויף ענגליש. די אַמעריקאַנער ליטעראַרישע קריטיקער האָבן אים אַרײַנגענומען אין קאָן פֿון דער אַלגעמיינער בעלעטריסטיק, נאָך דעם ווי אַ צאָל פֿון זײַנע איבערגעזעצטע דערציילונגען האָבן זיך באַוויזן אין די ענגליש־שפּראַכיקע זשורנאַלן ווי "פּאַרטיזאַן רעוויו" (Partisan Review), "די ניו־יאָרקער" (The New Yorker) און "פּלייבוי" (Playboy).

פֿונעם אייביקן קוואַל
פֿון מ. אַלקין
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

"ויקהל משה" — משה רבינו האָט צונויפֿגערופֿן אַלע ייִדן, און האָט זיי געוואָרנט, אַז זיי מעגן אַרבעטן בלויז אין דער וואָכן, נאָר נישט שבת. דערנאָך דערציילט אונדז די תּורה ווײַטער וועגן דעם, ווי אַזוי אַלע ייִדן האָבן צוזאַמען אויפֿגעשטעלט דעם מישכּן.

די תּורה דערקלערט עטלעכע מאָל, אַז מע טאָר נישט טאָן שבת קיין שום מלאָכה. די חז״ל דערקלערן, אַז אין דעם איצטיקן פֿאַל האָט דער אָנזאָג וועגן שבת אַ שײַכות צום אַלגעמיינעם אינהאַלט פֿון דער הײַנטיקער סדרה. די ייִדן האָבן געקאָנט משער זײַן זיך, אַז די מלאכת־המישכּן איז וויכטיקער ווי שבת. די כּהנים האָבן יאָ אויסגעפֿירט זייער עבֿודה די גאַנצע צײַט, אַפֿילו שבת און יום־כּיפּור. דערפֿאַר האָט משה ספּעציעל געוואָרנט די ייִדן, אַז הגם די עבֿודת־הכּהנים איז טאַקע העכער ווי שמירת־שבת, מיינט עס נישט, אַז מע מעג אויך ברעכן דעם הייליקן יום־המנוחה צוליב דער צוגרייט־אַרבעט אַרום דעם מישכּן.

פֿון אונדזער פֿאָלקלאָר־אוצר
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון איציק גאָטעסמאַן

ווען נח פּרילוצקי האָט פֿאַר דער ערשטער וועלט־מלחמה אָרגאַניזירט אַרום זיך אין וואַרשע אַ גרופּע יונגע פֿאָלקלאָר־זאַמלערס, צווישן זיי: אַ. אַלמי, יהושע פּערלע און פּנחס גראַובאַרד, האָט ער בײַ זיי געבעטן פּינקטלעך פֿאַרשרײַבן ווי מע רעדט אַרויס די ווערטער, כּדי אויפֿצוכאַפּן דעם ייִדישן דיאַלעקט. פּרילוצקי איז געווען אַ וואָלינער ייִד, און די זאַמלערס האָבן געשטאַמט פֿון וואַרשע און פֿון אַנדערע דערבײַיִקע פּוילישע שטעט. אָבער אַזוי ווי ער איז געווען דער איינציקער פֿילאָלאָג צווישן זיי, האָט ער געהאַלטן, אַז ער קען בעסער הערן דעם דיאַלעקט און האָט "אויסגעבעסערט" די שפּראַך פֿונעם פֿאָלקלאָר וואָס מע האָט פֿאַר אים געזאַמלט. ווען אַ זאַמלער האָט געשריבן "הימל" האָט ער געביטן אויף "אימעל". אַלמי האָט שפּעטער באַמערקט, אַז ביידע צדדים האָבן זיך טועה געווען, ווײַל אין וואַרשע האָט מען דאָס וואָרט אַרויסגערעדט "הימו". צוליב די מחלוקתן אין דעם אַרויסרעד, איז די קליינע גרופּע זיך צעפֿאַלן נאָך אַ יאָר־צוויי פֿון צוזאַמען־אַרבעט.

פּערזענלעכקײטן
פֿון יעקבֿ לאָנדאָן (אָקספֿאָרד)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"
ד״ר דוד כּ״ץ

פֿאַר אַ סך לייענער פֿון "פֿאָרווערטס" איז דוד כּ״ץ (פֿריִער דוד קאַץ און צו מאָל הירשע-דוד מעינקעס) ניט קיין פּנים-חדשות. ס׳איז געווען אַ צײַט, ווען ער האָט זיך געשניטן אויף אַ פֿירנדיקן ייִדישן שפּראַך-קענער, אָבער איצט איז שוין שווער צו דערמאָנען זיך, ווען ס׳איז אַרויס זײַן לעצטע באמת וויסנשאַפֿטלעכע אַרבעט. דערנאָך האָט ער זיך געשניטן אויף אַ ייִדישן שרײַבער, געדרוקט ביכער, באַקומען ליטעראַרישע אויסצייכענונג, אָבער דאָס איז אויך, דאַכט זיך, געבליבן אין דעם עבֿר. אַ מענטש פֿון אַ סך כּישרונות, האָט ער ניט קיין איין וויכטיקן טאַלאַנט, צי פּשוט אַ פֿעיִקייט, צו פֿאַרשטיין אַ מאָס אין זײַנע באַציִונגען מיטן כּלל און מיט אַ יחיד.

ליטעראַטור, פּערזענלעכקײטן
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"
שמעון פֿרוג

"פֿאַרשאָלטן איז דער, וועמען גאָט האָט באַשאַפֿן צו זײַן אַ משורר בײַ ייִדן" — די דאָזיקע שורות האָט אָנגעשריבן דער דרײַסיק־יאָריקער שמעון־שמואל פֿרוג (1860—1916), אפֿשר דער סאַמע פּאָפּולערער ייִדישער דיכטער אין זײַן דור. אין 1910 האָט מען מיט אַ פֿײַערלעכן באַנקעט אָפּגעמערקט אין פּעטערבורג דעם 30סטן יובֿל פֿון זײַן ליטעראַרישער טעטיקייט, ווי עס איז דעמאָלט געווען אַ מינהג צווישן רוסישע ליטעראַטן. אין ניו־יאָרק איז אין דעם אייגענעם יאָר אַרויס אַן אויסגאַבע פֿון פֿרוגס "אַלע שריפֿטן" אויף ייִדיש אין דרײַ שיינע בענד מיט דער הקדמה פֿון ראובֿן ברײַנין. מען זאָגט — אפֿשר אַ ביסל איבערגעטריבן — אַז ווען פֿרוג איז געשטאָרבן אין אָדעס אין 1916, זײַנען אויף זײַן לוויה געקומען 100,000 מענטשן.

פֿאַרשײדנס
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

איך זיץ זיך אַזוי און שרײַב מײַנע אַרטיקעלעך און עס פֿעלן מיר אויס ווערטער. איך האַק זיך קאָפּ אָן וואַנט, ווי האָט מען געזאָגט?.. ווי האָט עס די מאַמע געזאָגט?.. און אַ מערכה וואָס יעדעס מאָל וואָס איך דערמאָן זיך אַ וואָרט, פֿאַרשרײַב איך עס. אַזוי אַז איך האָב פֿון וואַנען צו שעפּן.

פֿאַרשטייט זיך, אַז די מאַמע האָט איר ווערטער־אוצר פֿאַרבונדן מיט עפּעס אַ מענטשן, אַ געשעעניש אָדער אַ ברוגז. שלעפּ איך אַרויס פֿון דער פֿאַרגעסענער שפּראַך־וואַליזקע די אוצרות און שטעל זיי צונויף, ווײַל איך דערמאָן זיך ווי מײַן מאַמע האָט זיך באַנוצט מיט אונדזער מאַמע־לשון. ווען מײַן מאַמע האָט געוואָלט אונדז מודיע זײַן אַז אַ חבֿרטע אירע האָט נישט געלעבט בשלום מיט איר מאַן, און אַז זי האָט געליטן געברענטע צרות ס׳גאַנצע לעבן, פֿלעגט זי זאָגן:

"די הויכע רושקע האָט נישט געהאַט קיין גלאַטן שליטוועגס."

שאלות און תּשובֿות אין "הלכות ליבע"
פֿון חנה סלעק (לאָס־אַנדזשעלעס)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

טײַערע חזנטע,

איך געפֿין זיך אין אַ חסידישער געזעלשאַַפֿט, אַָנגעטאַָן גלײַך ווי אַלע אין פֿולן טראַַדיציאַָנעלן לבֿוש. נאַָר טיף אינעווייניק, בין איך פֿאַַרליבט אינעם לעבן מיט מײַן גאַַנצן האַַרצן. איך האַָב ליב דאַָס לעבן נישט מיט עגאַָיִזם, נאָר מיט אמתער אויפֿריכטיקער ליבשאַַפֿט. איך וואַָלט פֿאַַר איר אַַפֿילו מײַן לעבן מקריבֿ געווען...

איך האַָב ליב מענטשן, נישט וויכטיק, צו וועלכער קולטור אַָדער ראַַסע זיי געהערן. מײַן בליק אויף דער וועלט איז אין גאַַנצן אַַ פֿאַַרקערטער פֿון דעם, ווי איך בין דערצויגן געוואַָרן. איך באַוווּנדער די שיינקייט פֿון דער וועלט, און איך פֿיל לעצטנס אַַלץ מער ווי דאַָס פֿאַַרבלײַבן אין דער חסידישער געזעלשאַַפֿט, איז מיר פּשוט דערעסן געוואָרן. עס גייט אַַזוי ווײַט, אַז איך האַָב פּשוט נישט מיט וועמען אויסצוטוישן אַַ וואַָרט (עס איז אַַוודאי נישטאַָ פֿאַר וועמען צו אַנטדעקן אַזעלכע געפילן). ייִדישקייט איז מיר זייער ליב, אָבער עס איז, למעשׂה, נישט מער ווי איין קליינער, שיינער טייל פֿון דער גרויסער וועלט.