צו הבל וריק (דער נאמען פאסט גוט).
עס איז דאס דומסטע קאמענטאר וואס איך האב ווען אימער געזען.
אויך דיינע פלואדערייען אין דיין דומען זייטל ברענגט צו עקל און גועל נפש פאר יעדן געזעסענעם מענטש.
עס איז פאר נידעריגע און פינסטערע פארשטאנדלאזע באשעפענישן (וויא דער שרייבער און זיינס גלייכן)
פארבלאנדזעט אין די טירגארטענ'ס פון די איזעקטן מיט רעפטייל'ס מיט די שמעקעדיגע גערוכען פון די ווערמינען א.א.וו. .
ראשעל

קארל,
גוט אז די האסט ריכטיג מעורר געווען, איך האב נישט געוואלט אריין גיין אין פלפולים, אבער אז די האסט מעורר געוון וועל איך דיר זאגן, אמת ביסט גערעכט וואס די זאגסט דער ר"ת האט געהאלטן די זון גייט אריין אין הימל אין דאס מיינט בוקע חלוני רקיע, אזוי שטייט אין גליון הש"ס פסחים צ"ד ע"ב בשם דעם שיטה מקובצת.

אבער ממה נפשך איז ריכטיג וואס איך האב געשריבן, קודם כל לולא דעם ש"מ איז דאס שווער צו זאגן אז דער ר"ת זאל מחולק זיין מיט רבי וואס זאגט דארט ונראה דבריהם מדברינו רבי האט דאך א ראיה אז מעיינות רותחין בלילה.

און אף גם אויב מיר וועלען זאגן וויא רעק"א בשם ש"מ אז ר"ת האלט אז "ונראין דבריהם מדברינו" מיינט אז זיי האבן נצחון בטענות כדברי הגליון הש"ס, אבער אין מציאות איז דא בוקע חלוני רקיע, אבער וואס טוט ער מיט די ראיות וואס די אומות העולם האבן אז מעיינות רותחין אין מיר האבן נישט וויא אזוי דאס צו פארנטפערן, --- אלא מאי דאס מציאות וואס מיר זעען מיט די אויגן איז נאר א גוטע ראיה פאר גוים, אבער מיר ווייסען אז דאס מציאות פון דעם שכל הבשרי אין בכלל נישט מעלה ומוריד וכנתבאר במכתב הקודם.

אסאך ראשונים האלטן וויא דער ר"ת אבער נישט ווייל די זון גייט אין הימל אריין, נאר ווען די זון ווערט נתכסה מעינינו איז תחלת שקיעה, אבער עס איז נאך דא אור השמש ביז די זון גייט אויפן מיטן פון כדור, דאס מיינט 90 מעלות (דעגריס) פון וויא מען שטייט, אין דעמאלטס איז ביאת אורו.

והנה לפי זה קען מען זאגן בפשטות אז דער שטח וויא די זון גייט פון ווען עס ווערט נתכסה מעינינו ביז ער ווערט אין גאנצען פינסטער און קומט אריין אין דעם נעקסטן רביע העולם דאס איז חלוני רקיע, מיט א לשון דמיוני ווייל ער שיינט נאך אביסל אזוי וויא ער וואלט געשטאנען ביים פענסטער און אריין געשיינט.

אבער מען דארף נישט קיין הסברים ווייל אונזער פליישיגער מח איז באגרעניצט, - חאטשיק די לאכסט.

לאמיר דיר אביסל מער מסביר זיין, דער רבש"ע האט באשאפען יעדן מיט זיין שכל, די חיה מיט זיין שכל דעם מענטש מיט זיין שכל, וכו' וכו', אין דעם רבונו של עולם'ס שכל איז איבער אלעם, --- אין ביי דעם שכל פון דעם מענטש זענען דא פופציג דרגות, ביז מען קומט אן צום תכלית השכל וואס א מענטש קען גרייכן (דאס רופט זיך חמשים שערי בינה),

אונז אנשים פשוטים האבן מיר דעם מינימום פון דעם מענטשליכן שכל, און אז דער רבש"ע וויל איינער פון זיינע קנעכט (עבדיו הנביאים) זאלן לערנען זיין פאלק וויא זיך צו פירען, געבט ער אים א גרעסערן שער בינה, ער זאל מער פארשטיין אין שכל העליון זאכן וואס פאר אונז זעט אויס בולשיט בעלאני שטותים, משה רבינו האט באקומען מ"ט שערי בינה ותחסרהו מעט מאלקים, --- די חכמי התורה וואס דער רבש"ע האט געוואלט זיי זאלן איינשטעלען דעם דת נאכן חורבן ביהמ"ק ווען נביאים זענען בטל געווארן קרבנות השראת השכינה איז בטל געווארן אין ביהמ"ק, האט דער רבש"ע געזען אז יודישקייט וועט זיך נישט קענען האלטן ווען יודן זענען צעשפרייט אין די וועלט.

האט דער רבש"ע משפיע געווען פאר עבדיו חכמי התורה א גרעסערן דרגה אין בינה, אין זיי האבן פארשטאנען מער וואס דער רבש"ע וויל זיי זאלען איינשטעלן ביים יודישן פאלק, - און מבאר זיין פונקטליכע מהנגים, וויא דאווענען דריי מאל א טאג בציבור, דיני תפלין שבת וכדו' (זאכן וואס זענען דרבנן) ימים טובים חנוכה פורים וכו' וכו', זאכען וואס מיט דעם וועט זיך דער כלל ישראל האלטן חאשטיק זיי זענען צושפרייט אויף די וועלט.

עס קען זיין אז אזוי ווי דער שכל העליון די נ' שערי בינה זענען נישט נשלם געווען ביי די חכמים, וועגען דעם הגם אלע האבען אייגעשטימט בדרך כללי וואס עס איז דער רצון ה' מתקן צו זיין, אבער עס איז געווען חילוקי דיעות אין פרטי הדינים, דאס זענין די מחלוקות תנאים אמוראים ראשונים פוסקים.

אין יעדן דור איז דער רבש"ע משפיע א חלק פון די שערי בינה פאר חכמי הדור צו וויסען וואס מתקן זיין לפי הדור, דאס איז דער רצון הבורא, חאטשיק אין די תורה זענן נישט דערמאנט די זאכן, --- אין ספרים שטייט אז דער מלך שטעלט א משנה למלך מיט שרים היושבים ראשונה במלכות אין הייסט זיי מחוקק זיין חוקים לפי הצורך בעת ההוא, --- אויב איינער פאלגט נישט דעם חוק פון משנה למלך איז ער א מורד אין מלך אליין.

געב א קוק מיר האלטען כמעט צוויי טאזנט יאר נאכן חורבן אין יודען זענען צושפרייט אין די גאנצע וועלט מיט שמדות ורדיפות אין שפאניע אין איראק אין פראנקרייך אין רוסלאנד אין אפריקה אין ענגלאנד אין דייטשלאנד האלאנד שוועדיע אמעריקה מהודו ועד כוש, אין דאס יודישקייט האלט זיך איבעראל מער ווייניגער דאס זעלבע מיט כמה שינויי מנהגים, --- זעט מען דען נישט אז דאס איז מאת ה' היתה זאת צו האלטען כלל ישראל פון ווערען בטל חלילה.

ענשוליג מיר איך מוז ענדיגן ווייל איך האב אסאך צו זאגן ביטע אויב די ווילסט שרייב מיר וואס שטערט דיר אין אויב השי"ת וועט מיר געבען שכל וועל אין זאגן.

די אונטערשטע שורה,

דער רבש"ע זאגט פאר זיינע נביאים ווען איך האב אויך אייך משפיע געווען חסד האט איר בועט געווען אין זיך באהאפטן צו די עבודה זרהס פון די פעלקער, ווען איך האב אייך געשטראפט, זענט איר געווארן צובראכן און געפרעגט איה אלקינו, האב איך ענק געהאלפען האט איר ווידערגעשפעניגט אין מיר, האב איך אייך געשטראפט אין נישט צו געהערט אייער געבעט האט איר געלייקנט אין מיר ווייל אין אלקים בארץ גאט הערט נישט ווען מיר בעטען, --- האב איך חרוב געמאכט ביהמ"ק אין אייך פארטריבן אין גלות אין געשטעלט מיינע קנעכט זאלען אייך פירן, און מיט דעם וועט איר זיך האלטען, אויב וועט איר זיין שלעכט וועל איך אייך שיקן צרות ביז איר וועט אייך צוריק קערן צו מיר. ---- סוף כל סוף וועל איך אייך צוריק ברענגען, אזוי האבען אונז געזאגט די חכמים וואס האבן באקומען שכל העליון, חאטשיק מיט אונזער שכל דאכט זיך אנדערש, (און לויט אונזער שכל איז אויך נישט אנדערש מען דארף דינען השי"ת אין האלטן זיין תורה אפילו אויב עס איז נישטא קיין משיח אין קיין תחית המתים אין קיין השארת הנפש, ה' הוא אלקינו ולו אנחנו עבדים התורה הוא חיינו ולה אנחנו משעובדים, ובשכל האנושי אין אנו מתחשבים ובהשכלת הסכלים אין אנו מאמינים בדרך התורה נלך באש ובמים לקדש שם שמים לעשות נחת רוח להשם יתברך.

מען האט געפרעגט א גדול אמיתי וועגן די צרות פון דעם לעצטן דור וויא קען דער רבש"ע דאס טון פאר זיין געליבט פאלק, האט ער געענפערט איך וואונדער מיך וואו אזוי האט ער זיך איינגעהאלטן ביז יעצט.
ה' ירחם ידידך המצפה לשמוע ממך כי נפתחו עיניך המסכנים.
חיים אלימך

טייערער בעל "להבל וריק"

עס שטייט אל תען כסיל, אבער עס שטייט אויך ענה כסיל, אין הגם איך האלט דיך נישט פאר א כסיל נאר פאר איינעם וואס לפי דעתו רעדט ער זייער צו דער זאך דברים של טעם, (נאר עס פעלט דיר אביסל ידיעות וואס איך וועל דא צום סוף מרמז זיין), אבער היות איך וויל נישט אנדערע זאלען מיינען אז די ביסט טאקע גערעכט מיט דיינע דברי חכמה וטעם, מוז איך מקיים זיין ענה כסיל כאוולתו.

די שרייבסט "צו די אלע קאמענטירער וואס פלוידערן איבער די זעלבע בולשיט וואס די רביס האבן געפרעדיגט אין חדר, קוקטס אויף דעם זייטל ... ", - עס איז אמת אז אסאך זאכען וואס די קאמענטארן האבן געשריבען זענען וואס די רביס אין חדר האבען געזאגט, - אבער מיין טייערער די האסט פארגעסען אז נאך אפאר יודן וואס זענען חשובער וויא דיין רבי אין חדר האבען אויך אזוי געהאלטן און געגלייבט אין פארשטאנען מיט זייערען לויטערן שכל און האבן דאס זעלבע געזאגט, (און דאס זענען אזאלכע יודן וואס די וועסט מודה זיין אז זיי זענען געווען קלוגע מענטשען גדולים בשכל ובדעת, וואס מען דארף זיך נישט פארלאזן אויף א פשוטן בשר ודם צו וויסען אז זיי זענען געווען גרויס קלוגער פין דיר און מיר, וויא די שרייבסט אין דיין פיליזאפיע אריינפיר).

וויא צום ביישפיל, דער חזון איש, די לובאוויטשער רביס (פון תניא ביז דעם לעצטען), דער חפץ חיים, ר' שמשון רפאל הירש, דער ווילנער גאון (בקי בכל התורה ובכל החכמות), דער חיד"א (בקי בכל התורה ובכל החכמות), דער חתם סופר, דער ר' עקיבא איגר, דער קצות החושן, דער חוות דעת, ר' צדוק הכהן (בעל מח נורא ואדיר וויא עס זעהט זיינע עמקותדיגע און היקפדיגע ספרים סיי אין לומדות סיי אין פיליסופיא) אדער דער אבני נזר די אלע זענען אויסר זייער גדלות בתורה געווען בקי בחכמת העולם.

זיי האבען שוין געוואוסט אז די וועלט איז רונדיג, און אויך האבן זיי געוואוסט וואס עס שטייט אין תורה וכי תאמר בלבבך איכה נדע את הדבר אשר לא דיברו ה' אשר ידבר הנביא בשם ה' ולא יבא הוא הדבר אשר לא דברו ה' בזדון דברו הנביא, און דאך האבען זיי נישט געטוישט זייער אמונה אין די תפלה און חכמים מסדרי התפלה צו זאגן אז זיי האבן געלעבט אין אילוזיעס ווייל עס איז נישט דא חלוני רקיע, --- און די מיט דיין געוואלדיגן פקחות האסטו מחדש געווען אז יעדער ווארט פון די מסדרי התפלה איז שקר ווייל עס איז נישט דא חלוני רקיע, הפלא ופלא אויסגעטראפן אמעריקה (מח קטן).

[אגב דער ר"ת האלט תחלת שקיעה ווען די זון הייבט אן אריין צו גיין אין הימל און סוף שקיעה ווען עס איז אדארך די הימל, חאטשיק דער ר"ת האט געוואוסט אז ביי נאכט גייט די זון אונטער די ערד, וויא די גמרא אליין זאגט אז הודו חכמי ישראל לחכמי אוה"ע, דאך איז דאס אמת אז עס איז דא תחלת שקיעה וסוף שקיעה וויא פריער געזאגט, מוז מען לויט דיין דעת זאגן אז דער ר"ת איז געווען ר"ל חסר דיעה, ווייל פון איין זייט גייט די זון נישט אריין אין הימל און פון די צווייטע זייט זאגסטו תחלת שקיעה ווען עס הייבט אן אריינגיין אין הימל וסוף שקיעה ווען עס גייט אדארך די גאנצע דיקקייט פון הימל, - אין איך מיין אז ווען די וועסט קוקן אביסל אין תוספות און אין ספר הישר לר"ת דאס קלארקייט אין עמקות פון רבינו תם, וועסטו מודה זיין אז דער רבינו תם אין אלע בעלי תוספות זענען נישט געווען חסר דיעה נאר אסאך אסאך גרעסער מיט זייער מח וחכמה פון יעדען מענטש בדורינו, --- א"כ וואס טוט זיך דא, --- אלא מאי עס איז דא עפעס טיפער פון אונזער שכל הישר והעמוק, עס איז דא חלוני רקיע אפילו אויב עס איז נישט דא, עס איז א רקיע אפילו מיר זאלען זאגן אז עס איז גארנישטא קיין הימל העכער אונזער קאפ נאר ספעיס בלי שיעור, נישט אלעס מיינט אזוי וויא אונזער מח הקטן פארשטייט, -- אוודאי האבען אונזערע רביים און חכמים אונז נישט געקענט זאגן נאר לויט וויפיל אונזער מח פארשטייט, דאס מיינט דברה תורה כלשון בני אדם און לשבר את האוזן].

און וואס טוט זיך מיט דעם רמב"ם ראב"ד רש"י און אבן עזרא און מאירי רשב"א רא"ש רמב"ן און די אלע ראשונים, רבינו תם ר"י ריב"א רשב"ם ר"י מפאריז רבינו שמשון מקוצי דער ברטנורא דעת תוספות יו"ט, און וואס טוט זיך מיט די גאונים, - (עס איז געווען איין יחיד פון די גאונים ר' שמואל בן חפני גאון וואס שרייבט אז חאטשיק עס זעט אוס פון חז"ל כך וכך... אבער דער שכל איז מכחיש לערנט ער אנדערש פשט, אבער די אנדערע גאונים רב סעדיה ורב האי און אנדערע שרייבן אוף דעם אז הרבה לקרות בספרי נכרים וכו' ואנו סוברים כי הקב"ה עושה נסים לצדיקים ומראה אותן פנימיות היכליו וכו').

נו ווילסטו מיר זאגן אז רב האי ורב סעדיה זענען געווען טפשים און געגלייבט ווייל דער רבי אין חדר האט געפרעדיגט בולשיט, - גיי אדארך אין דיין מחשבה אלע רביים פון יודישן פאלק פון היינט ביז שמאי והלל בזמן הבית, (אן קיין הבדל פון וועלכע קרייז) און טראכט אריין ווען זיי וואלטען דא געווען אין די וואלסט זיי געפרעגט די שאלה וואס וואלטען זיי געענפערט, איך רעד נישט פון די פרומע רעבעס וואס די קענסט זאגן זיי זענן נאריש, נאר פון די גדולי עולם בקיאים בכל החכמות והפליזאפיע בעלי מוח גדול וואס האבן זיך נישט געשראקען צו זאגן דעם אמת לאמתו אזוי וויא עס איז ביי זיי קלאר.

דער הייליגער רמב"ם האט זיך נישט געשראקן צו זאגן וואס ער האט געהאלטן וויא באקאנט מאכט ער אוועק די שדים און מזיקים און רוחות רעות חאטשיק די גמרא רעט פון דעם אן א שיעור, דער רמב"ם האט געקענט האלטן אז עס איז נישט אזוי, --- (און דער גר"א שרייבט טאקע שטארק קעגן דעם כידוע, דער גר"א איז אויך נישט געווען קיין מפיל-קינד ער האט אויך געוויסט אלע חכמות וויא די גרעסטע פיליזאפען), --- אבער אף על פי כן ווען עס קומט צו הלכה למעשה איז נישט דא א האר וואס דער הייליגער רמב"ם זאל פארשטיין אנדערש וויא די חכמי התורה, ביי שדים ורוחות איז נישט מעלה ומוריד יא אדער נישט אבער ביי דיני התורה איז דאס א הימלישע שכל העליון, אזוי וויל דער רבש"ע מען זאל זיך פירען, דארט איז דער גרויסער רמב"ם נישט געווען אזוי קלוג וויא דו מיט די אלע אויבער חכמים, --- קען אפשר איינער פון די פקחים אפיקורסים'לעך מאכן א' רמב"ם הלכות קידוש החודש, קען איינער אפשר מאכן א מורה נבוכים, אדער א משנה תורה וואס דארט איז דא כל התורה כולה ממש, --- אבער אין ענקערע אויגן קומט דאך אויס אז דער רמב"ם איז געווען א צוריק-געבליבענער, ווייל ער האט געגלייבט בלינד אפילו דאס אויג זעט אנדערש, --- ער האט נישט געזען וואס די היינטיגע חכמים אפיקורסים זעען ?, -- אה ער איז געווען פאנאטיש ער האט געלעבט אין עלעפטען יאר הונדערט ד' אלפים תת"ק, אבער נישט אין די קלוגע תקופה פון צוואנציגסטן יארהונדערט, --- חפארשטיי, נו לאמיר זעהן אז דו חכם זאלסט וויסן חאטשיק א משהו מן המשהו פון וואס ער האט געקענט, ------- (נאר דא שטעלט זיך אפ דיין גרויס חכמה צו זאגן אז די אלע חכמי הדורות זענען בהמות בלינד-גלייבענדע אומוויסענדע מענטשען, ווייל זיי לעבען מיט פוסטע דמיונות פון חלוני רקיע, הו הא א געוואלדיגער אויפטוה אין פקחות, - איך האב געזען א ראציגן פויער וואס איז געווען א אנאלפאבעט, וואס האט אויך אויסגעטראפן די געוואלדיגע חכמה, --- גלייבסט מיר נישט? קוק דיך אן, אין קיין ישיבה האסטו נישט געלערנט אפשר זיך געדרייט א ביסל, - אין אוניבערסיטא ביסטו נישט געגאנגען, אין קיין אפיס זיצטו נישט, ביסט נעבעך א רחמנותיגער גאסן-יונג (נעבעך סאיז זייער ביטער אין איך האב אמתע מיטלייד מיט דיר אין דיינע נעבעכדיגע עלטערן וואס וויינען זיך אף די יאהרן ה' ירחם), דרייסט דיך ארום פוסט או פאסט, האסט נישט וואס צו טין בחייך, האסטו דיך גענומען שרייבן דיינע געוואלדיגע פקחות אויפן אינטטערנעט, און פלוצלונג האסטו אויסגעטראפן אמעריקה אז מען קען טון וואס מען וויל ווייל קיין באשעפער איז נישטא קיין תורה איז נישטא די חכמים און אלע וואס האבן אונז איבערגעגעבן די תורה זענן פראסטע בשר ודםס, און מען מוז זיי גארנישט גלייבן, די מציאות ווייזט אנדערש אין אזוי ווייטער ------- ס'איז א פיליזאפיע עמוקה עמוקה אלע בהמות שטייען אין ווערן נתפעל פון דיר, טיפש איינער.

בקיצור אונזער הייליגע אמונה טהורה איז נישט "פלוידערן די זעלבע בולשיט וואס די רביס האבן געפרעדיגט אין חדר", נאר עס איז די קלארע און ריינע אמונה פון אונזערע גרויסע וועג פירערס, בעלי דעת אנשי אמת און נישט קיין פארנארטע מאמינים אין די וועלט אריין, איי די האסט קשיות (זייער גוטע קשיות, א קאמפלימענט!) אבער וויסן זאלסטו דאס אוך דער מאזעלע האט קשיות אויף דעם מענטש, לפי דעתו פארשטייט ער נישט פארוואס דארף מען לייגן א פאנגער עם צו חאפן, אויך פארשטייט ער נישט וואס איז שלעכט אז ער לעכערט דורך די קליידער און פאפירן ביכער און ספרים אא"ו, אויך גלייבט נישט דער מייזל ווען דער מענטש וועט עהם זאגן אז די פרישע קרישעלעך זענין געקומען פון יאפאן, ווייל די מציאות לפי דעתו איז עס מכחיש, ווייל א מאזל וואס איז אין ארץ ישראל וועט קיין מאל נישט זיין אין יאפאן און א ברויט פון יאפאן וועט קיין מאל נישט אן קומען קיין נו יארק (נאר נאך הונדערט יאר הארט וויא א שטיין) לויט די מציאות פון דעם מייזערישן שכל, נו גיי ווענד עם אף, ער וועט זאגען אויף אלעמען "בולשיט פין די רביס אין חדר", ווייל עס איז סותר די מציאות פון זיין מייזערישן שכל.

אמאל אין שלאף חָלֶעמט זיך עפעס וואס זעיט אויס קראנט אין מקושר איין חלק צום אנדערן, אמאל א תורה וואס זעט אויס הפלאדיג, אמאל מען איז געגאנגען די שטיגן האט די דאך זיך געלעכרט זענין די קארטאפל געוואקסען באנאעס און די חתונה איז קראנק געווארן האט דער האן געשטויסן מיט די הערנער, אלעס שטומט אין חלום מיט א סדר און קשר, מען חאפט זיך אויף און הייבט אן איבערצוטראכטן זעט מען עס איז הודל בודל איין ווארט קלעפט זיך נישט מיטן צווייטן פשוטע שטותים והבלים, - איז דאך איינע פון די צוויי נישט א ריכטיגער שכל, חאטש עס דאכט זיך בשעת מעשה אז עס איז קלאר וויא דער טאג, אדער איז דער פליישיגער שכל פון מח (וואס איז א קליין שטיקעלע בלוט אין פלייש) נישט א אמתדיגר שכל (ער האט נישט באקומען נאר א פיצעל דעת ווייטער פארשטייט ער גארנישט, פענסטערס אין הימל איז ביי אים א לאכעדיגע זאך), אין דער שכל פון חלום אפשר איז עס א שכל פין דעם רוח עס זעט אין פארשטייט גאר אנדערע זאכן, - אדער פארקערט אז דער שכל פון שלאף איז נישט קיין שכל השלם, אבער יהיה איך שיהיה זעסטו דאך עס איז פארהאן א שכל וואס עס דאכט זיך אים בשעת מעשה אז עס איז קלאר אזוי וויא ער פארשטייט, און ווען ער קומט אן צו איין אנדערן שכל זעט ער גאנץ אנדערש.

יעצט געב א קוק ווער זענען די חכמים וואס האבן געזאגט דאס וואס דו זאגסט, אפאר אפיקורסים וואס האבן זיך געלאזט פירן פון זייער קליינעם שכל (און רוב מאהל גרויסע תאוות), מסתמא זענען געווען געציילטע וואס זענען טאקע געווען בעלי שכל, נאר זיי האבן זיך פארלאזט אויף זייער מייזערישן שכל, און אוועק געווארפן דעם שכל וואס די נביאי וצדיקי הדור האבן איבער געגעבן, -

אין פרטים איז נישט מעגליך אריין גיין, אבער איך האב נאר געוואלט מוציא זיין מלבך אז דאס וואס די רביס אין חדר האבן געפרעדיגט איז נישט בולשיט, אויך וואס אונזער שכל זאגט איז נישט מוכרח ווען עס איז קעגן די קבלה פון די מאורי הדורות מאז ומעולם.

איך בעט דיך, זוך נישט גריבל נישט, אין אודאי פראביר נישט אויפצוקלערן די אפיקורסישע דיעות פאר טייערע ערליכע יודישע נשמות, אדרבה קער דיך צוריק לדרך פון דיינע אבות פון אלע דורות, אזוי ביסטו פארזיכערט אז די טוסט זיכער גוט.

דיין פריינד וואס צערט זי צו זעהן א נפש יקר משלנו ממש וואס קומט פון הייליגע אבות פארקריכט פון וועג אזוי וויא די אפיקורסים פון אלע דורות וואס עס איז ביי זיי נישט געבליבן קיין נין ונכד נאר ערירים ימותו, והצדיקים יתענגו על רוב שלום.

דיין פריינד וואס ווייטאגט דיין צער און האפט דיך צו זעהן חוזר בלב ונפש, קענסט מיר שרייבן א בריף וועל איך דיר זאגן וואס עס איז דא בלבי, חיים אלימלך
CHAIMELIMLECH ביי עי או על דאט קאם

זיי מיר מוחל איך בין אנגעקומן צו די זייטל אין די פארווערטט איך בין איבעראשט געווארן פון די גאנצע סעריע בריוון וואס רעדן פון אמונה איך בין אליין געווארען געשטארקט מיט זאכן וואס איך האב ניט פארשטענען גוט, האב איך ארויס געפרינטעט די גאנצע זייטל די ארידזענל בריף מיט אלע קאממענטס אין איך האב עס איבער געגעבן פאר מיין נאנטער וואס איז ערליך און פארשטענדליך, ער האט עס געליינט אין זער איבערגענומען געווארן פון די גאנצע זאך, פון איין זייט די צער אויף דיר, און פון די אנדערע זייט ווי גוט אפאר קאמענטראס שרייבן, ער האט מיר געזאגט ער האפט דו וועסט גוט אדורך ליינען די בריוון אויב דו ביסט א בר דעת וועסטו זיכער עפענן די אויגן, נאך א פאר שעה האט ער מיך געבעטן אריין לייגן זיין בריוו וואס ער שרייבט אין לשון קודש וואס ער איז מער רגיל, די נאמן לחזות בנועם האט ער געשריבן

פון דא אין ווייטער איז פין הרב הנ"ל

אמור נא לי ידידי כמה תעניתים התענית, וכמה דמעות בתפלה שפכת וכמה יגיעת התורה נתייגעת קודם שהגעת לידי החלטות אלו שעלו על דעתך, לאבד ולכפור בשאט נפש את האמונה שאבותיך בכל הדורות מסרו נפשם עליה.

ואם אינך מאמין בכל המעשיות, - אילו במעשיות של דורות האחרונים היית מכחיש אף שגם בזה אינו טוב כי הכחשה אחת מביא לידי שניה, (הגם שכל בר דעת יודע שיש הרבה מעשיות כזבים ברורים שאנשי רשע או הוזי הוברים בדו מלבם כי שקר תרמיתם).

אבל כל דבר עד חיתום הש"ס החיוב על כל בר ישראל להאמין כי כן יסדו לנו מורי התורה, (והביא ח"ס תשו' ט"ז שכ' רמב"ן בספרו מלחמות חובה דכל מה שלא נמצא בש"ס בבלי וירושלמי ומדרשיהם אין אדם מחוייב להאמינו והמאמין יאמין), ואם קשה להאמין בשכלינו אל לנו לחשוב מזה ולא לדבר מזה ואז לא נהיה מתחייבים בו לא אמונה ולא הכחשה, ונרגיע נפשינו כי אם אינם בפשוטם יש דברים בגו, גם נדע כי כמו שלא יבין היתוש מחשבות הזאב ולא הזאב מחשבות האדם, כן לא נבין אנו מחשבות רבותינו שהיו לגבינו כמלאכים, ועל אחת כו"כ שלא נבין מחשבות יוצרינו במה שכתב בתורה דברים שאין שכלינו מסכמת עליהם ואין הרגשותינו תופסים בו כטיפה מן הים.

(אבין שיאמר לך לבך בקטע זה, הלא גם זה הכותב רוצה שאהיה בער ופתי המאמין לכל דבר אף למה שאין השכל מסכים אליו, וא"כ מה יוסיף לי באריכות דבריו כל זה ידעתי כל השנים הללו שצריכים להאמין כפתי וכטיפש אבל עכשיו הכרתי שצריך לחשוב עם השכל ולא להיות כחמור אשר אין בו דעת, וכל מה שמפטפטים הפטפטנים הוא מאמין בו בלי שכל, וכמו שאמר שלמה פתי יאמין לכל דבר),

הנה ראה נא ידידי והתבונן, כי מזה שאדם מאמין כמו פתי ודאי לא יגיע לך נזק ותחיה חיים נעימים עם אשתך ובניך בלי אשמה ובלי בעיטת האמונה, ולא יגיע מזה רעה לא לך ולא לזרעך, ואת חריפות שכלך תוציא בתורה הנצחית שיהיה מזה תועלת לך ולדורות עולם כי הגיוני לבך בתורה תרשום ותפרסם, ואם בכל זאת מוכרח אתה להשתלם בשארי חכמות הלא תוכל לעשות כן בהיתר למהדרין, וכמה גדולי עולם היו פייטנים ופילוסופין ורופאים וכדו', אך בזמנינו הדבר מסוכן יותר, והטוב בעיני אלקים יבחר לו להוציא חשקות הללו מלבו.

אך לומר דכיון דאין דעתינו מסכמת לדברים שבתורה (בכתב או בעל פה) או שנראה לנו שהמציאות אינו משתווה עם הכתוב בתורה א"כ אבדה האמונה ואין אמת בו ח"ו, - חכמה זו הוא חכמת נבלים אמר נבל בלבו אין אלקים, גם רשע כגובה אפו בל ידרוש אין אלקים כל מזימותיו.

ודוד ידע מכל אלו החכמים הכופרים והיה יודע גם טעם כפירתם וקושייתם וראייתם על דעתם, ומכל מקום היה מאמין ביציאת מצרים וקריאת ים סוף ומתן תורה כמו שמלא בתהילותיו (בקע ים ויעבירם וגו'), והוא היה רק פחות מד' מאות שנה אחר המעשה, וגם שאר המשוררים בתהלים אמרו אבותינו ספרו לנו פועל פעלת בימיהם ימי קדם וגו', - וגם מלכי הגויים ידעו מכל נסי ה' אשר עשה עם עמו, כמו שאמר מלך בני עמון בשופטים י"א ויאמר מלך בני עמון אל מלאכי יפתח כי לקח ישראל את ארצי בעלותו ממצרים מארנון ועד היבק ועד הירדן ועתה השיבה אתהן בשלום וגו' כל הפרשה, ועוד אין מספר, - ולא אפונה לחשדך כי תאמר כי כל ההסטוריה הזאת של התנ"ך והתהלים אין בהם אמת וסמך לבנות עליו, כי לא יאמר כן אפילו כופר בר דעת.

ולעצם הענין להלכה למעשה אמור נא ידידי אצל כמה ערליכע יודען צדיקי אמת הסתובבת וחסת בצילם וראית הקדושה החופפת עליהם או שאלת לדעתם טרם החלטת להלוך במחשובת עקומות הללו, הן מהחסידים והן מהמתנגדים, כגון הרבנים מסקולען וויזניץ אמונת ישראל ועוד הידועים או בלי פירמע כלל כאן או בא"י אנשים אשר ד' אמותיהם מלא קדושה ויראת ה', ומי שמסתובב זמן ממושך בחברתם ניצל מפגעים הללו.

וחוששני שאתה מפחד להסתובב אתם או לדבר אתם, כי יסיר ממך החשק אשר הכניסו בו הקלים והקלות אשר עצתם ידריכוך והם יורוך איך להתייחס להמוכיחים, והם מסבירים לך כי כל אלו המדברים אליך בדרך התורה הם קומץ אנשים מוזרים שאין בהם חכמה ודעת כלל, והם השחורים האדוקים בתורתם המיושנה בלי מחשבה שאין תועלת בהם כלל והם רק היזק לעולם הנאור וצריכים לפנות אליהם עורף ולא לשמוע דבריהם כלל ובודאי לא להתייחס על דבריהם שהוא איבוד הזמן כי זה יובילך גם אתה לשחת ובוץ שכולם טבועים בו.

ברור לי כי אלו היועצים הם גוים גמורים מדובקים בטומאת וחלאת הזומהא של כפירה ותאוות, והם בורחים מכל דבר שבקדושה כבורח מן האש, והם לא יניחוך לקבל דברים של אמת שיש להם שייכות של הייליגקייט.

ראה בני נתפטמת על ידיהם לאהבה אל הגייסט של טשערניחובסקי או של ביאליק, (ובחדא מחתא לא נשרף פיך מלצרף עמהם להבדיל אלף אלפי הבדלות את ר' יהודה הלוי בעל הכוזרי המקודש לעם הקודש שהיה תלמיד הרי"ף וחברו של הר"י מיגא"ש וחיבר זמר יום ליבשה והקינה אלי ציון המקודשים).

איני יודע מה ראית בהם בטשערניחובסקי וביאליק כי לא עסקתי בהבליהם, אבל מסתמא ראית בהם איזו שירים ב"אידיש" או בעברית אשר הוציאו את בטוייהם לאיזו דברים מופשטים ונבדלים ובלתי מובנים גם לעצמם, ושמא אמרו גם דברים שיש בהם תוכן שיש למי שיש לו חוש פיוטי להתפעל מבטוייהם (כמו שכתבת על איזה דבר שהביאך לבכי ואני לא בכיתי מזה וגם לא הבנתי מה יש בזה לבכות) ונמשך לבך גם כן להיות פייטני כמו טשערניחובסקי.

לא אפלפל עמך בדבר שלא אדע, - אך התבונן נא האם לא יותר טוב להיות למדני כמו החתם סופר ור' עקיבא איגר, האם אין זה עולם מלא של נעימות וטהרה, מלהיות פיוטי כמו ביאליק וטשערניחובסקי, הלא הראשונים מלאים קדושה ודבקים בבוראם יום ולילה וכל דיבוריהם קדושה וטהרה ולדורי דורות הוגים בתורתם המון בית ישראל מדן ועד באר שבע וזכרם לא ימוש מישראל לעולמי עד, והשנייים הלא זולת פיוטיהם אין להם כלום, ובודאי היו בעלי תאוות כמו כל הברואים, ואם יש להם זכר בעולם הוא זמני ודמיוני ורק לאלו שצריכים למלאות עתם ורגעיהם בדבר מה ועל כן מתפעלים מהבליהם של טשערניחובסקי וביאליק, כי זה אינו מחייבם כלום ומותר לעשות כל העולה על הרוח, אבל דרכי התורה מוגבלות בטהרה ובקדושה וכו', - וא"כ מה לך כי נתחשקת אליהם, - איזה שטויות אתה מדבר לומר להיות קרוב לאלהים על ידי המדעים האלו.

שמע בני, אנטלויף פון דארט מִיַד, הפסק וכרות כל הנימין המקשרים אותך אליהם, - שטופ אליס אף אוף א שטיק צאט עד שתחזור לדעתך ואז תוכל לחשוב במח ברורה ובהירה מה הוא החלטתך, ותוכל לשמוע מיראים חכמים באמת מה דעתם בזה.

נשברתי לשברים לראותך תועה בדרך עיוור ועל כן אבקשך שאם כבר נרפא הנגע הודיע נא כדברי החכם אל תמנע טוב מבעליו בהיות לאל ידך לעשות, והשם ית' ינחך בדרך אמת כי הוא יתברך חושב מחשבות לבלתי ידח ממנו נדח.

ואם חלילה וחלילה לא יהא בך הכח לעמוד נגד עצמך, מוכרחני לעוררך כי כל מה שאתה מושך חן היום הן אצל ידידיך בעבר והן אצל הרוצים להעבירך לחברתם החצונית, הכל יאבד ממך, כי תאבד גם אצלם כל החשיבות כי הם עצמם יבזוך בלבם על שמכרת אמונתך המזהירה בנזיד עדשים, (ולענין אם תצליח בלימודיך שם או שהמציאות יובילך בדרך אשר לא בחרת בו זהו ספק גדול, גם אם יהיה לך מימון על השטודיעס שלבך להוט להם הוא ספק גדול אף שנראה לך כעת בכל החשבונות לצד ההן אבל רוב פעמים המציאות אינו משתווה על החשבונות ואם חכם אתה אין צריך להוכיח זאת, ויש לך כאן כל כך עולם יפה וברה ומאירה וזוהרת וזורחת חן ואהבה וחיבה יתירה בעולמה ובעמלה של תורה, (וברח לך מן אותה החסידות אשר טפח לך על פניך, וכלשונך עס האט מיר געפאטשט אין פנים אראן, ברדיפות הכבוד המדומה הבולעת איש את רעהו).

ואם בנחיצות רבה אתה מוכרח להתחיל עכשיו בלימודים שחיסרת עד הנה כאשר ראיתי במכתבך, הלא תוכל לעשות כן בלימוד התורה אשר בודאי גם עד הנה אינך זר אליה, אלא שלא נתרגלת לירד לעומקה בעמל ויגיעה (וזאת ברור לי כי מי שמתרגל לזה אינו יכול לבא למחשבות פיגולים אלו) ועל כן נא אל תמהר לחתום בעצמך את גזר דינך כתבתי במהירות ונחיצות ודי לחכימא.

המצפה לישועתך בכליון עינים

הגם כי אחר כל הכתיבה אמרתי שלא לשלוח לך מכתב זה כי בודאי לא יועיל יותר ממה שכבר ראיתי כתבים אחרים שהסבירו כמה ענינים ביתר שאת, מ"מ כיון שהדבר נגע ללבי לאין נשוא, ואין משבותי אתי לעיין בדברי תורה, אמרתי לשלוח השורות הללו ויהי מה, ויעזור השי"ת לערות עליך רוח ממרום בזכות אבות

איך וויל פשוט אויפמערקזאם מאכן אז איך האב די צווייטע מאל געמאכט א טעות
מיין אימעיל אדרעס איז
ephraum.rich9@gmail.com
און צו דיר פארוויינטע אוגין. וויל איך דיר זאגן אז איך קען נישט צומאכן קיין אויגן זינט איך דיין בריוו געזעהן, איך גיי ממש אויס פאר צער, מיטפילענדיג דיין אינערליכע ווייטאג און צומישעניש.
בעט איך דיר זיי זיך מקשר מיט מיר וואס פריער
הצלחה און ברכה בכל דרכיך

טייערע פארוויינטע אויגן.
איך זיץ און איך ווארט, צו הערן פון אייך, ביטע שרייב מיר צוריק צו מיין אימעיל אדרעס כאטש א ווארט.
ephraum.rich@gmail.com

טייערער חשובע פארוויינטע אויגן.
איך האב געזעהן דיין בריוו. איך ווייס נישט ווער די ביסט, און דאך האב איך געפילט א געוואלדיגע מיטגעפיל מיט דיר. איך וויל נישט מאריך זיין מיט קיין רעליגיעזע צערעמאניעס און שרייבערישע רעטאריק, און זיכער נישט קיין פאלשע חנופה אדער אפאלאגעטישע דריידלעך. איך ערלויב מיר נישט אפצומאכן פאר דיר ווי אזוי צו לעבן. איך רעספעקטיר אן החלטה פון א מענטש, אפגעזען מיין אייגענע דעה אדער רעליגיע, כל זמן דער מענטש איז א מאראלישער און רעכטדענקיגער, און אויב די האסט אפגעמאכט אז דאס יודישקייט איז נישט פאר דיר, נעם איך דאס אן.
. נאר איין זאך וויל איך דיר זאגן: עס דוכט זיך מיר אז איך פארשטיי דיין קלעם. די ביסט געווארן צוריסן ציווישן דיין חינוך אן דיין אויטענטישער "איך", דיינע פערזענליכע דעדאנקן, געפילן, און אינסטינקטן. די ביסט געווארן מחונך אין זייער א פארמאכטער קולטור, מצומצם אין לאגישער רעאליסטישער שכל, און באגרעיצט פון די אלוועלטליכער פאנאראמע. און וועגן דעם קומט דיר אויס אז די תורה איז א קעגנזאץ פונעם לעבן, און איז געגעבען געווארן לכתחילה צו באגרעניצן דעם מענטשן פונעם לעבן, פון די בריייטע וועלט, און פון אלע אירע צועדיגע,ערהאבענע, און אפילו אידיאליסטישע אנשויאינגען. דאס וואס דיין חסיד'ישער חינוך האט פארגעטעלט פאר דיר, דאס אקוראט שטעלט פאר די גאנצע תורה מיט דער באשעפער פאר דיר, און דערפאר האסטו באשלאסן אפצולאזן אלץ, אינערליך אין דיר.
איך האב א גאנצע בריוו צו שרייבן נאר איך וויל דאס נישט שרייבן בפרהסיא צוליב כמה סיבות.
איך שרייב מיין אימעיל אדרעס ביטע שיק מיר דיין אימעיל אדרעס כדי איך זאל עס קענען שיקן פריוואט.
איך קוק ארויס און האף אז איך וועל דיר קענען העלפן

ephraum.rich9@gmail.com

צו הער פאַרוויינטע אויגן
איך וועל ניט רעדן וועגן די רעליגיעז פּערספּעקטיוו פון טאן אַזאַ לעבן טויש, זינט איך בין ניט אַזאַ קו ווי די אנדערע קאָממענטאָרס.
איצט וועגן טאן אַזאַ אַ אַקט, איר דאַרפֿן צו פֿאַרשטיין אַז די לעבן אין די גויישע וועלט איז ניט אַזוי מער עקסייטינג ווי די אידישע וועלט.
יאָ איר באַקומען מער פֿרייַהייט אָבער רובֿ ענינים אין לעבן איז נאָך דער זעלביקער אַלטע נודנע לעבן.
איר וועט נאָך האָבן צו האַנדלען רובֿ פון דיין טאָג מיט דיין ענינים, אַרבעט, פרוי, קינדער, און מער, פּונקט ווי פריער.
די ביסל פֿרייַהייט אַז איר נאָך פעלן פון זייַענדיק אין דעם חסידישע סביבה, איר קענט שטענדיק האָבן אַ קאַר און דרייווען ווי איר ווילט און טאָן וואָס איר ווילט.
איר וועט זייַן סאַפּרייזד צו וויסן ווי פילע מענטשן ווי דו, זענען אין דער זעלביקער שיפל.
די סיבה איר בלויז זען די נאַריש מענטשן ענדערן זייער לייפסטייל, וואס טאָן ניט מאַכן אַ גוט רושם איז ווייַל די אַינטעליגענטע צווישן אונדז לעבן אַ באדעקט לעבן, עס איז מער באַקוועם און מאכט מער געפיל זינט מיר נאָך באַקומען צו האָבן אַ קשר צו אונדזער פריינט און משפּחה און טאָן די אנדערע גיטע זאכן אַרויס פון שטאָט. אויב איר נאָך האָבן אַ פּראָבלעם מיט וועמען צו רעדן וועגן די זאכן וואָס איר האָט דערמאנט
, footstepsorg.org זאָלט איר קאָנטאַקטן

און איר וועט קענען האָבן גענוג מענטשן מיט וועמען צו רעדן, איין מאָל דו ביסט פריינט מיט איינער פון די גרופּע, איר וועט ווערן פארבונדן מיט מער און מער מענטשן.
unpious.com און dovbear.blogspot.com טשעק אויס
.צווישן אנדערע
.איבערזעצונג Google אנטשולדיגט פֿאַר די שלעכט

טייערער חשובער ערשטער און צווייטער חסידישער וואס קלאגט אויף דעם חסידיש'ן לעבנס שטייגער, איך זעה א שטארקען טענה צו די חסידישע וועלט דאס מען מאכט זיך צו די אויגן צו וויסנשאפט מיט קונסט וכדו', והא ראיה דאס אפילו די אייגענע שפראך שרייבט מען נישט גוט, (דאס הייסט נישט לויט די פארשריפטען פון די פארווערטס אידישיסט'ן), - אהובי ידידי געב דיך א קוק אום וויא די שטייסט, וואס פאר א נארישע זאכען גייען דיר אין קאפ פאר וואס דאס חסידיזמוס איז דיר פארמיאוסט געווארען, - ראשית כל בין איך א יוד וואס רעדט ריין יודיש אזוי וויא מען האט גערעדט ביי מיינע עלטערן און אור עלטערען (און דער ווערטער אויסשטעל וואס איך שרייב איז אויך וויא מיינע עלטערן אין מחנכים האבען מיך געלערנט), און איך זעה צופעליג אין די אלע בריפען וואס איך האב דא געליינט אין דעם אנגעלעגענהייט א ריכטיגן היימישן יודיש (נישט "אידיש" נור "יודיש", ווייל עס שטייט איש יהודי און נישט איש אידי).

אין אויך לאמיר זאגען אז די וואלסט געטראפען איינער שרייבט א פארדרייטען אמעריקאנער "ענגליש יודיש" אדער ער וועט שרייבען אדער נוצען ווערטער גרייזיג, נו ממילא וואס איז, איז דאס דען דער יסוד פון יודישקייט צו קענען יודיש מיט דעם גאנצען דקדוק ?, פארדעם ווערט דאס חסידיזם קריטיקירט ווייל מען לייגט זיך נישט אריין אין קענען א פערפעקטען יודיש, זענען מיר דען א פאלק וויא אלע פעלקער וואס האבען נישט וואס צו טון מיט די צייט אין די שולעס און מען מוז טרעפען וואס צו טון צו באנוצן דעם מח, לערנט מען כל מיני לימודים שאין בהם מועיל כלל וכלל, ובתוכם גראמא"רgrammar, - מיר זענען דאך פארנומען מיט די השם יתברך'ס געבאטן די תורה אין הלכה נו קען מען נישט קיין גוטען יודיש, וואס קומט דען ארויס (אפילו אויף דער וועלט) פון קענען א גוטן יודיש, נאר איבוד הזמן, די צייט פון לעבען ווערט פארפוסטעוועט אויף הבל וריק, און מען קומט נישט אן צו קיין שום זאך וואס האט שייכות מיט תורה און ערליכקייט אין הייליגקייט, וואס מיט דעם איז א יוד העכער פון די עמי הארץ און פון די בעלי חיים, - סוף כל סוף וועט אנקומען דער טויט פריער אדער שפעטער און צו קיין תכלית האט מען זיך נישט דערלעבט ווייל מען איז געווען פארנומען מיט "וויסנשאפט" יודיש גראמא"ר און אנדערע הבלים.

הלא זאת הוא דרכם של המשכילים פון אלע פריערדיגע לעצטע דורות וואס זיי האבען מיט דעם אריינגעכאפט שלומי אמוני ישראל, מיט כלומר'שטע תמימות'דיגע דקדוק לימודים, (דאן איז געווען לשון קודש און די רעדסט פון יודיש, מה בין זה לזה), סוף כל סוף זענען רוב פון די וואס האבען זיך געזוכט א ברייטען וויסנשאפט פון דקדוק און אנדערע שטותים געווארען גוים גמורים בכל התורה כולה, און יודישע דורות איז נעבעך אין זכר למו .

פילייכט איז דיין חסידישע געזעלשאפט ביי נעבעך'דיגע דורכגעפאלענע נשמות, וואס האבן נישט קיין תורה און נישט קיין חכמה און זענען פוסט פון אלע תוכן'דיגע ענינים, און פון זיי האסטו דיך פארמיאוסט, - דאס איז מיין למוד זכות אויף דיר, ווייל מבין השורות פון דיינע ציילען פיל איך א שטארקע הערצה צו דיר לויט מיין הרגשה ביסטו יא א בעל השגה ותוכן, נאר עפעס האט זיך דא געמאכט מעשה יצר, (אפשר האסטו א הויכע נשמה...), - אפשר ביסטו מאוכזב (disappointed) געווארן פון בעלי אגרוף אנשי רשע וואס געפונען זיך אין די חסידישע וועלט און די האסט דיר פון דעם געמאכט א כלליות'דיגן באשולדיגונג אויף דעם גאנצען כלל, - דאן זאלסטו וויסן דאס אויך ביי די גרויסע חכמים וויסענשאפטלער וואס לפי דעתך יעצט זענען זיי אזוי גוט און מענטשליך וועסטו אויך טרעפען נידעריגע פרשוינען, ליידער איז דאס היינט אויך ביי אזוי גערופענע חסידישע יודן (פון געוויסע חסידותן) שטארק נתרבה, - אבער דאס האט גאהר נישט מיט דיין פריוואטען לעבענס שטייגער, אויב פארעקל'סטו זיך פון די בעלי אגרוף אינשי דלא מעלי, דערווייטער זיך פון זיי און באהעפט דיך צו די איידעלע ערליכע געהויבענע חסידישע יונגעלייט, זיכער קענסטו זיי טרעפען אויך צווישען דיין קרייז אויב נישט וואס דארפסטו שפרונגען ביז צו די מאדערנע קרייז שפרינג צו דעם חסידישן קרייז וויא די ערליכע הייליגע יונגעלייט דרייען זיך דארט. א גוטן טאג

אוי אוי אוי סאיז צרות, סאיז ביטער ווי דער גאל, ליבער מאן טאטע זון ברודער שוואגער איידעם ביטע נעם א חלף און שעכט אונז אלע אויס פאר די גייסט דאס טון, עס וועט אונז זיין ערגער וויא הונדערט מאהל טויט אויאוי אוי מיר האלטן עס נישט אויס
דיינע געליבסטע

א דאנק אייך טייערע ברידער און שוועסטער פאר אייערע קאמענטארן, ס'לאזט זיך פילן אייער אמת'ער ברידערליכער זארג און אידיש הארץ. איך וויל קיין סאך נישט רעאגירן, נאר איך פיל דאך א פליכט צו ענטפערן פאר די וואוילע מענטשן וואס זארגן זיך וועגן דעם צער פון מיינע נאנטע. איך אליין קען קוים אריבערטראגן צו טראכטן וועגן דעם וואס איך וויל זיי אנמאכן. איר קענט נישט באגרייפן ווי טיף דאס פייניגט. איך בין זייער צוגעבונדן צו מיין משפחה, איך האב זייער ליב מיין ווייב און קינדער, איך האב אן אמת'ע כשר'ע טייערע פרוי מיט זיסע קינדערלעך (זייער צאל, גלייך ווי מיין עלטער, איז געענדערט געווארן צוליב פארשטענדליכע סיבות), און איך האף זייער אז זיי וועלן אויף אן אופן גרייט זיין מיך צו אקצעפטירן אזוי ווי איך בין.

הארציגע ברידער און שוועסטער, איר וועט קיינמאל קיינמאל נישט פארשטיין דאס וואס איך גיי אריבער אין די יעצטיגע טעג אין מיין הארץ. דאנקט גאט וואס איר מאכט אזעלכס נישט מיט. יעדנפאלס, איילט אייך נישט צו אורטיילן אנדערע מענטשן וואס איר זענט קיינמאל אויף זייער פלאץ נישט געווען. איך אליין זע פאר די אויגן דעם גרויסן אומגליק וואס ס'שטייט פאר מיר און מיין פאמיליע צוליב דעם וואס איך האב פארלוירן דעם וועג צו אמונה. גלייך דערמיט קען נישט יעדער פארשטיין וואס עס טוט זיך אפ ביי א צווייטן מענטש אין דער נשמה, וויפיל עס רוישט און נאגט. ניין טייערע ברידער, איך האב אייך ליב מיטן גאנצן הארץ, אויך די וואס האבן געשאטן מיט הייסע קללות, נאר פרואווט זיך צו לערנען ווי זיך צו פירן מיט טאלעראנץ.

איך האב ביי מיין חתונה זיך נישט געוואקלט אין אידישקייט און איך האב דעריבער קיינעם נישט בא'עוול'ט. איך האב נישט פארלאנגט מ'זאל מיך חתונה מאכן אזוי יונג, און לגבי דעם פאקט אז איך האב זיך דערטאפט צו אנדערע לעבנסוועגן פאר מיין נשמה קומט מיר גארנישט דערפאר. עס איז נישט זעלטן ביי יונגע מענטשן אז זייער יסוד צעפאלט און זיי טרעפן זיך אין אן אנדערן טייל פון לעבן, דערפאר טאקע איז אין דער ברייטערער וועלט איינגעפירט צו הייראטן שפעטער ווען דאס נפש איז שוין מער געזעצט. פארשטייט ביטע, אייער צער איז מיין צער, איך פיל זייער דעם לייד פון אלע מיינע פריינט און באקאנטע וועמען איך וועל וויי טון מיט מיינע טריט (אויב איך וועל טאקע נישט טרעפן קיין וועג פאר מיר צו בלייבן). איך פארשטיי אייער ווייטאג וואס קומט ארויס פון אייער אחריות'דיג אידיש הארץ. איר גלייבט אז איך גיי אין א שלעכטן וועג און איר ווילט מיט אלע כוחות מיך אפראטעווען פון גליטשן. איך וואלט געקענט באשטיין אז איך זאל עס זען גלייך ווי איר און דערמיט פארמיידן אט דעם גרויסן שאקל אין לעבן, נאר מיר איז לכאורה נישט אזוי באשערט...

איך האב דעם בריוו געשריבן אין גרויסן טייל כדי די פראגע פון לאיאליטעט בעסער אויסצוקלארן. ס'האט איינע געשריבן אז אין דער אפענער וועלט איז "נישט אנגענומען" צו בענקען נאך אנדערע פרויען, דאס איז אבער זייער מאדנע צו ציען פאראלעלן ווען ס'האנדלט זיך אין א וועלט וואס איז אינגאנצן אפן צווישן די צוויי מינים. ס'איז ביי מיר קיין ספק אז יעדעס עמפפינדליכע הארץ וואלט זיך געפייניגט גאר שטארק ווען מ'זאל אים אזוי אויסשליסן אינגאנצן פון יעדן ביסל פרויען-פארב אין זיין לעבן. אין דער חסידישער געזעלשאפט זענען דא אסאך וואס פאלן צוליב דעם אריין אין שלעכטע וועגן און פארלירן דעם גאנצן מוסר. דאס האט געברענגט די הפקר קולטור וואס איז שטילערהייט פארשפרייט צווישן געוויסע יונגערע ארבעט שיכטן ביי חסידים.

איך אליין האב איינגעשטעלט דעם אינטערנעט ביי מיר אין שטוב פאר צוויי חדשים צוריק (ניין, מיין אמונה איז איבערהויפט נישט געענדערט געווארן צוליב אינטערנעט, בליצבריוולעך, א.ד.ג. וואס כ'האב ביז יעצט קוים געהאט), און איך האב דערויף קיין כשר-נעט נישט געמאכט. דערפאר אבער קומט מיר קיינמאל נישט אויס צו באזוכן פארנאגראפישע וועבזייטלען – אפילו נישט בטעות. איך טו דאס נישט צוליב גאט, צוליב מיין מעמד, אדער סיי וואס א סיבה, נאר גאנץ פשוט צוליב מיין נשמה. איך בין נישט גרייט צו פארלירן מיין קשר צו רוחניות, ווי אויך זע איך דאס אלץ א דערנידערונג קעגן דעם טייערן באגריף פון דער פרוי. איך ערקלער דערמיט אפן אז איך האב ליב פרויען, איך האב זיי זייער ליב, נאר צוליב דעם טאקע אנערקען איך זייער הויכן מעמד און היט דאס אפ מיט הייליגקייט.

וואס שייך דאס אויסשמועסן זיך מיט אן אנדערע פרוי, איז דערין קיין פארראט נישטא לויט די אלגעמיינע כללים, נאר ס'איז א פראבלעם לויט די פרומע כללים. ווי געזאגט האב איך טאקע דאס איבערהויפט געוואלט אויסקלארן מיט מיין בריוו. ס'איז נישט מער ווי נאטירליך אז איך זאל נישט וויסן גענוי וואו צו שטיין ווען אלעס ארום מיר איז אזוי שטארק אומקלאר. (פארהאן נאך א פאקטאר, איבער וועלכן איך האב געשריבן אינעם בריוו, וואס האט דאס בילד מער פארשטענדליך געמאכט, נאר דאס איז ארויסגעלאזט געווארן פון דער צייטונג.) אגב, איך האב נישט קיין שום נאנטע חתונה פלענער, אין פאל אז איך וועל זיך טאקע טרעפן אליין, נאר איך וואלט צוערשט עטליכע יאר געפרובט אניאגן אין לימודים אלץ וואס איך האב פארפאסט ביז אהער. למעשה האף איך גאר שטארק אז ס'וועט זיך מיר איינגעבן צו טרעפן א וועג מיט מיין פאמיליע אן דעם וואס דער חתונה-בונד זאל זיך צעפאלן. נאר צו פליען אין הימל איז מעגליך מער רעאליסטיש... ווער ווייסט?

איר זאגט אז איר קענט אזעלכע וואס "קומען שוין פון דארט", אדער אז איר אליין זענט גאר פון דארט, און איר באצייכענט דאס לעבן אינדרויסן ווי מיסט, פינסטער, א.ד.ג. מיך וואונדערט נאר וואס א וועלט איר האט געזען. די וועלט איז זייער א ברייטע און ארומנעמיגע זאך. זי נעמט אריין אן א שיעור קולטורן, שפראכן, לידער און לעבנס-ארטן. אין איין פאלק אליין קענען עקזיסטירן עטליכע קולטורן, און אין איין געזעלשאפט קען צומאל די קולטור אויסגעפירט ווערן אויף פארשידענע אופנים, און אז ס'גייט ווייט קענען זיי פארמירן אפיציעלע סובקולטורן אונטער דער אייגענער הויפט קולטור. פארגעסט נישט אז "חסידות" איז אליין א טייל פון דער גרויסער וועלט (ווי איך האב דאס דערמאנט אינעם בריוו לגבי רעליגיע).

ווי איך פארשטיי האבן זיי באקענט אינדרויסן א מאטעריאליסטיש לעבן מיט אומבאגרעניצטע מעגליכקייטן וואס האט פארפירט די נשמה אין תהום. ווי דערמאנט פריער קען אזא שטייגער לעבן פראקטיצירט ווערן אויך אינערהאלב דער חסידישער געזעלשאפט, א פראגע וויאזוי מ'באציט זיך צום לעבן און צו זיך אליין. פון דער צווייטער זייט זענען פארהאן נאבעלע לעבנס-ארטן אין דער ברייטער וועלט וואס מ'קען מיט זיי דערלאנגען צו גאט נישט ווייניגער ווי די חסידים קענען דאס טון מיט זייער פרישות, און אפשר נאך מער. איך זוך נישט דאס לעבן פון הארלעם-סטיל ווי ס'האט איינער געפרובט מרמז צו זיין, נאר איך זוך טאקע דווקא די וועלט פון רבי יהודה הלוי, אל-חריזי, ביאליק, טשרניחובסקי, און נאך וואונדערליכע אידישע גדולים. איך זוך די וועלט פון מחשבה, די וועלט פון חכמה, פון הארץ און קונסט.

ווען איך קוק צו דער וועלט וועל איך מיך באנוצן מיט די רירנדע ווערטער פון רבי יהודה הלוי: "מימי דמעות לחכה אשך, וגם אבני לבבות שחקו מימיך... לא אשמעה קולך, אבל אשמע עלי סתרי לבבי קול צעדותיך". איך וועל וויינען צו דער וועלט ווי ער האט געוויינט פאר זיין געליבטע "ביני ובינך ים דמעות יהמו גליו, ולא אוכל עבור אליך, אך לו פעמיך לעברו קרבו, אז נבקעו מימיו לכף רגליך..." אומגלויבליך! מיין גאנצער קערפער טרייסלט ווען איך ליין אט די ריינע ווערטער. ניין, טייערע געשוויסטער איר פארשטייט מיך נישט. איר מוזט נישט פארשטיין.

קען זיך עמיצער גלייכן צו דעם גייסט פון טשרניחובסקי וואס האט אפילו צו די גריכישע געטער געלאזט פאלן זיינע ווערטער פון ליבשאפט? זיין הארץ האט אים נישט געלאזט טיילן צווישן מענטש און מענטש אדער צווישן גאט און גאט. ער איז געפאלן מיט בענקשאפט פאר אפאלא, פאר ווענוס און עשתורת. איך ווייס אז איר קענט דאס נישט הערן, איך אליין האב אויך אזוי אמאל געפילט, נאר איך האב דאך איבערגעלעבט פון דאן אזעלכע וואונדערליכע געפילן וואס איך קען נישט באשרייבן. יא, איך בין צו שטארק צוגעבונדן צו דער רייכקייט פון דער וועלטליכער טיפקייט. איך זע אז דאס קען מיינען א טראגעדיע פאר מיר און מיין פאמיליע, נאר דער אויסוואל איז נישט מוכרח אז ס'איז בכלל אין מיינע הענט. ס'איז זיכער פארהאן וועגן ווי צו פאראייניגן רעליגיע מיט וועלטליכקייט [כאטש מיין פאמיליע וואלט אויך דאס ווארשיינליך אפגעווארפן], נאר אין מיין פאל איז דאס נישט אזוי. דעם פונקט פון אמונה וואלט איך בעסער נישט בארירט אין דעם פארום. אין סך הכל זע איך מיך ווי א קליין קינד וואס האט דערזען פונדערווייטנס דאס פנים פון זיין מאמע אן געהעריגע מעגליכקייט צוצוקומען צו איר.

ובכן, וואס א וועלט האבן די מענטשן וועגן וועלכע איר רעדט באקענט? האבן דען די מענטשן שטודירט? געזוכט דעם וועג צו דער מערב-קולטור? מילא זיך געדרייט אין די גאסן אן קיין שום מסגרת. א מענטש וואס האט שיין פארברענגט אין אוניווערזיטעט, און געגאנגען געהעריג אין שפאן מיט דעם קלאסישן מערב לעבנסשטייגער, האט איר ווארשיינליך קיינמאל נישט באקענט און אוודאי נישט געזען צוריקקומען ענטוישט פון דער מיאוס'קייט פון דער וועלט [ס'זענען געווען וואס זענען צוריק, כאטש ווייניג, נאר נישט מכח דער סיבה]. פון אייערע ווערטער איז קלאר אז ס'גייט די רייד וועגן אזעלכע וואס האבן קיין שום מסגרת נישט געוואלט פארנעמען. קען דען בכלל געמאלט זיין אז אזא מענטש זאל זיך טרעפן סיי וואו ס'איז דאס פלאץ? יעדע ציוויליזאציע האט דאך געוויסע אנגענומענע וועגן פון לעבן, וואס אויב פאסט מען זיך אין זיי נישט אריין פאלט מען ארויס. איז דען נישט קלאר אז צו זיין א מענטש דארף מען האבן געוויסע פארמען? ווען נישט דעם וואלט מען דאך געקענט גיין אויך אן קליידער אויף דער גאס, אדער וואוינען אין א הייל גלייך ווי די בעלי חיים, עסן אן א טעלער, א.ד.ג. מוז דאך אמאל קלאר זיין אז אן אינטעגראלער טייל פון דעם מענטשליכן מהות איז דאס אנשליסן זיך אין א געוויסן ראַם. עס איז נאר דער ענין וואס ס'דארף זיך יעדער מענטש אויפזוכן דעם מסגרת וואס איז פאסיג פאר אים. געדענקט אבער, אז דער ראַם וואס זעט אייך אויס הונדערט פראצענט פאסיג, דער איינציגער אידעאלער וועג, דאס שענסטע און בעסטע, קען זיין פאר אן אנדערן מענטש אן אוממעגליכער וועג פון לעבן.

איך ענדיג דערמיט מיין רעאקציע צו אייערע קאמענטארן. איך וואלט גארנישט רעאגירט ווען נישט וואס איך דערפיל אזוי טיף אין הארץ אייער ווייטאג און רחמנות. עס טוט מיר זייער וויי וואס איך האב אייך פארשאפט אזא צער. מיין אייגענער עתיד איז מיר אליין זייער שרעקעדיג. נישט איינמאל ציטערן מיר אלע ביינער ווען איך הייב אן טראכטן וועגן מיין צוקונפט. איך האב קיין אנונג נישט וויאזוי איך וועל קענען שטעלן טריט אין א וועלט אן רעליגיע, אן א פערזענליכן גאט צו מיין רעכטער האנט. מאמענטאל זע איך אין דער וועלט נאר א טרייסט צו מיינע לעבנס ראנגלענישן. נאכאמאל, געדענקט און פארשטייט, מענטשן וויילן זיך נישט אליין אויס וויאזוי דאס לעבן זאל זיך אויסשטעלן. פאר אייך איז רעליגיע די איינציגע נאנטקייט צו גאט, די וועלט פון רעליגיע איז אייך אזוי קלאר ווי דער טאג, ביי מיר איז דאס בילד גאנץ אן אנדערע. איך נעם אייך אלע הארציג ארום, איך וויין מיך טאקע זייער אסאך אויס אין דער לעצטער צייט. איך ווייס אז קיינער פארשטייט מיך נישט און קיינער וועט מיך נישט פארשטיין. הלואי זאל איך טרעפן א הארץ צווישן מיינע נאנטע.

פארוויינטע אויגן

נ.ב. איך האב דעם איינעם קאמענטאר געשריבן פילנדיג א פליכט זיך וויסנדיג צו מאכן פון די טייערע מענטשן וואס האבן דא קאמענטירט איבער מיין ענין. איך וויל נישט שאפן א ויכוח וואס קען נאר מער וויי טון, איך וועל דעריבער בלי נדר מער נישט רעאגירן אויף אנדערע קאמענטארן. אן אויסנאם קען זיין אז איך וועל ציטירן שטיקלעך פון דעם יעצטיגן קאמענטאר, אדער פון מיין בריוו, דערמיט צו ענטפערן אויף שאלות וואס זענען שוין בארירט געווארן אין מיינע ווערטער. איך האף אבער בכלל נישט צו רעאגירן ווייטער.

וויא איך זעה איז דא פלאץ צו שמועסען צו די נשמות וואס זוכען אבער טרעפען נישט באפרידיגונג, און דערפאר ווערען זיי א כופר הכל לית דין ולית דיין, און דאס איז נעבעך א מלתא דשכיחא אין די לעצטע דורות מער און מער, ווייל דער מח עפענט זיך אין מען וויל נישט גלייבען וואס מען פארשטייט נישט קלאר אין זיכער, און אויך זענען זיך מתרבה די מסיתים ומדיחים אזוי גערופענע אויפגעקלערטע מתחכמים ומשכילים וואס זייער מויל איז ביי זיי אפען הפקר מסביר צו זיין פאר וועם זיי קענען נאר אז צו זיין א מאמין איז א פאנאטיש-קייט וואס געהערט צום מיטל-אלטר און נישט פאר היינטיגע אפענע צייטען.

עס איז שווער זיי אפצופרעגען, אבער אויב די כפירה איז נאך נישט געגאנגען צו ווייט, דאס הייסט און תורה שבכתב גלייבטסו, אז יודן זענען ארויס פון מצרים און מתן תורה גלייבסטו, נאר קענסט נישט פארשטיין מיט וואס פאר א רעכט זענען געקומען שפעטער די חכמים אין האבען געמאכט וויא א נייע רעליגיע, זאכן וואס אין די תורה שטייט נישט האבען זיי מחדש געווען נייע איסורים און נייע מצוות און נייע אמונות וואס בזמן הבית האט דאס נאך נישט עקזעסטירט, און בפרט וואס פון דאן און ווייטער זענען געקומען די חכמי הדור און אויסגעטראפען נייע זאכען וויא אין זוהר און אין כתבי אר"י און תלמידי בעל שם טוב, און אויך און די פוסקישע וועלט, דער גאנצער שלחן ערוך איז פול מיט מנהגים מחודשים דינים אשר לא שערום אבותינו, און טאמער איז איינער מפקפק אין די זאכען איז ער א אפיקורס, -- פרעגט זיך די שאלה וואס פאר א רעליגיע איז דאס דער רבש"ע האט דאך די אלע זאכען נישט געזאגט, אויך משה יהושע שמואל און דוד און שלמה האבען פון די זאכען נישט געוואוסט איז דאך דאס א נייע רעליגיע נישט וואס דער רבש"ע האט געגעבען אויפען בארג סיני, וואס דאס איז באשטאנדען פון צען דברות, און די אנדערע וואס משה האט נאך דעם איבער געגעבען בשמו של השם ב"ה דאס וואס עס שטייט אין חומש, אבער מער פון דעם מאן דכר שמיה, טו ווער קען מיך מחייב זיין צו טון און צו גלייבען, עס איז זייער א שווערע שאלה יא אמת.

לאז מיך פארציילען א מעשה, א מלך פון גרויסע מדינות האט מחליט געווען ער וויל גרינדען א מדינה בפני עצמה, א קליינע לפי הערך, אבער עס זאל זיין א אידיאלישע מדינה פול מיט הנהגות טובות, פול מיט חסד און מיט אמת מיט ערליכקייט אין תמימות, אלע וואס וואוינען אין די מדינה זאללען זיין ערליכע לייט מיט גוטע און זיסע מדות, אז מען זאל קענען אנווייזען אין די גאנצע וועלט אז די יעניגע מדינה וואס איז דער פריוואטער לענדעל פון דעם מלך און איז דארך איהם געגרונדעט געווארען און זיין נאמען ווערט אויף איהר גערופען און דאס איז הודו ותפארתו, די מדינה איז איינס און די וועלט, עס איז דארט קיין פארברעכענס נישט פערהאנען, קיין גזלנים קיין רוצחים קיינע תפיסות די פאליציי האבען נישט קיין ארבעט פון שטראפען נאר פארנעמען זיך מיט העלפען די איינוואוינער און אלע זייערע געברויכען און אזוי ווייטער.

אבער עס פארשטייט זיך אז א וועלטס מלך פון גרויסע מדינות קען נישט אפלאזען די גאנצע וועלט איך זיך אומקוקען תמיד אין זייך מדינה, און אפילו אויך אויב ער קען עס יא, דאך עס איז נישט דער דרך און כבוד אז דער מלך זאלל זיך אליין אפגעבען מיט אלע טעגליכע הנהגות פון די מדינה, - און נאך על אחת כמה וכמה ווען דער הויפט צילל איז אז די בני המדינה זאללען זיין דעם מלך'ס געטרייע ליבהאבערס און טון אלעס וואס עס געברויכט זיך לכבודו ולתפארתו פון מלך, קען זיכער נישט דער מלך בכבודו ובעצמו שטיין אין די מדינה און זאגען תמיד די הנהגות וואס עס פעלט זיך אויס לכבוד המלוכה, ווייל עס איז נישט דער כבוד און דרך המלך בזאת.

ועל כן האט דער מלך ווען ער האט מייסד געווען די מדינה צוזאמען גענומען אלע בני המדינה און האט זיי געזאגט עטליכע הויפט שטריכען (גיידליינס) אויף וואס די מדינה איז נתייסד געווארען, - און נאך דעם האט ער זיי געזאגט דער יסוד היסודות איז אז איך וועל ענק שטעלען שרים מיינע קנעכט וואס קענען מיין רצון און זענען געטריי צו מיר, וואס זיי וועלען תמיד מחליט זיין וואס עס פעלט זיך אויס צו מאכען געזעצען להנהגת המדינה על פי דרכי וברצוני, - און איך מלך בין אייך מצוה א ציווי כללי, ועשית ככל אשר יורוך, לא תסור מן הדבר אשר יגידו לך ימין ושמאל, נביא מקרבך יקום לך ה' אלקיך אליו תשמון, -- היינט הייבט זיך נאר אן דער יסוד המדינה קען איך אייך נישט זאגען נאר אפאר יסודות, אבער די חקיקות החוקים די געזעצען פון די הנהגת המדינה לאז איך פאר מיינע קנעכט די שופטים ושוטרים פון אלע דורות, וואס זיי וועלען אריין לייגען אין די חוקי המדינה דאס איז מיין באפעל, דאס איז מיין רצון און איך ווער עס וועט זיך נישט צוהערען צו זייערע געזעצען וועט שווער באשטראפט ווערען אזוי וויא איך אליין וואלט איהם בפה מלא געהייסען טוען כך וכך און ער איז עובר אויף מיין באפעל, ווייל אויף דעם יסוד איז די מדינה געבויט עס זאלל תמיד הערשען דארט ריינקייט אין הייליגקייט לעכטיגקייט און ליבשאפט צו מיר אללע שמוץ און אומריינקייט וואס הערשט איבער די וועלט זאל דא נישט טרעפען קיין פלאץ, דערווייל גענוג ווייל די צייט לאזט נישט מאריך זיין יעצט, אבער איך מיין אז מען פארשטייט שוין וואס דא גייט פאר, די גמרא איז נישט קיין נייע רעליגיע עס איז א המשך צו דעם וואס הקב"ה האט באפוילען, אמת די חכמים פון נאכען חורבן האבען זיך שטארקער גענומען צו די חקיקת החוקים כרצון הקב"ה, עס קען זיין כמה טעמים, פילייכט ווייל אין די דורות פריער זענען די נבואות געווען קאנצעטרירט אויף די אנגייענדיגע געשעענישען וויא יודען האבען געהאט א מלוכה און זיך גדארפט ספראווען מיט הנהגת המלוכה, אדער... אדער...

דערווייל בעט איך אלע וואס זענען צעמישט און די אמונה, ווערטס נישט מיואש, מיינטס נישט אז מיט דעם זענט איר שוין אפגעפרעגט און פסול, איר זאלט וויסען וויא לאנג די מעשים זענען כשר לויט די פארשריפטען פון די הלכה תורה שבכתב ושבעל פה והשולחן ערוך, איז מען דעם רבונו של עולמס כשרע געטרייע קנעכט, אף גם ווען די זאכען זענען אין אייערע אויגן איבעריג און נישט וויכטיג, דער רבונו של עולם בעט דאס נישט און דארף דאס נישט אדער ער ווייס נישט אדער... דאס אלעס וואס די ספיקות זענען מנקר במח, איז מען דאך נאר א מענטש. סטאפ

טייערע פארוויינטע אויגן

כאטש איך בין א שטענדיגע ליינערין פון פארווערטס, און איך האב אלעמאל ליב צו ליינען וואס מענטשן שרייבן צו די חשובע חזנ'טע, האב איך דאך קיינמאל נישט געפילט פאר וויכטיג זיך אריינצומישן און צוגעבן מיינער קאמענטארן. זעהט אויס אז עס האט מיר קיינמאל נישט בארירט ביז יעצט, ביז איך האב געליינט דיין בריוו.
איך בין אויך א יונגע פרוי, מיט די פנים צו די וועלט, איך בין אויפגעוואקסן אין אן אפענע געזעלשאפט צו אן אפענע ווועלט, איך האב פארזוכט אלעס וואס די ליבע שיינע וועלט האט צו געבן, דעריבער קוק איך אן די סיטואציע פון אן אנדערן שטאנדפונקט. עס זעט מיר אויס ווי דו ביזט א נאיוו אינגל, גרייט צו באגיין א נארישע שריט.
איך זעה דיר זיצן ביי א רייך געדעקטן טיש מיט אלערליי מטעמים פאר דיר, און דו? דו שארסט זיך ארויס פון א הינטערשטן טיר, צו א דערנעבדיגן מיסטאקאסטן, און דו גריבלסט דארט צוזאמען מיט די קעצלעך די איבערבלייבעכטס שאלאכטס און ביינער פון דעם שכנ'ס נעטיגן נאכטמאל, עס דאכט זיך דיר אז דארט איז בעסער....
ווי איך זעה אין דיין בריוו, האסטו א ווארימע היים וואו אהיים צו קומען, נעכטיגן, פרישטיגן און פארברענגן. לעכטיגע זיסע קינדערלעך צו ליבן, קישן און שפילן. וואס וועסטו האבן ווען דו לאזט זיי אפ? וואו וועסטו וואוינען? ווער וועט דיר אפווארטן ביינאכט?ווער וועט דיר צו שטעלן דיינע געברויכן? זיכער מיינסטו אז דו וועסט הייראטן א צווייטע מאל מיט א זיסע פרוי וואס איר פנים איז צו די וועלט און בויען א ווארימע שטוב פון דאסניי. דאס פיל איך פאר א פליכט צו אויפמערקזאם צו מאכן, וועלכע פרוי וועט גרייט זיין צו אויפשטעלן א שטוב מיט א מאן וואס פארבענקט זיך צו פרעמדע פרויען? וועלכע ארינטליכע פרוי וועט מסכים זיין ו האבן א מאן וואס מען קען אים נישט געטרויען, ער זאל איר נישט פערראטן? די גע'גט'ע פרוי, וואס ווייסט אלעס וואס דו טוסט אונטערן רוקן פון דיין ווייב, וועט מסכים זיין צו זיין דיין פרוי, אז נאך די ערשטע פארשיכורטע שטיק ציט, זאלסטו זיך פארבענקן צו אנדערע פרויען (כאטש דו מיינסט אז די וועסט נישט פירען קיין הפקר'דיגן לעבן) און איר אויך פערראטן? אפילו בי די גוים וועסטו נישט טרעפן א פרוי וואס איז מסכים צו אזא געפירעכטס.
און אן א ווייב און א שטוב, וואס וועסטו האבן פון די שיינע ליבע וועלט וואס דיין הארץ גליסט אריין צו פאלן אין אירע ארעמס? דו וועסט פארברענגן אביסל דא און אביסל דארט און דערנאך? דו פלאנסט זיך נישט צו פירן מיט קיין הפקרות? נאר וואס? וואס יא? וואס דען וועסטו טוהן אין די שיינע וועלט מיט אלע פרויען?
ביטע, בעטראכט זיך ! וויפיל מאל האב איך געזעהן א חסידישע אינגערמאן אריבערגיין, מיט די אויגן צו די ערד, און מיין הארץ גייט אויס פון קנאה! אזוי נאבעל! זיי וויסן נאר פון זייער אייגענע און זענען גליקליך דערמיט ביזן הימל, קיינער איז נישט בעסער פון זייערס ווייל זיי זעהן נישט און האבן נישט צו טוהן מיט אנדערע! ווי איך בין מקנא זייערע פרויען! א איך גיי אויס פאר קנאה. עס קען זיין, עס דאכט זיך אז דו פארפאסט עפעס, אבער גלייב מיר, מיט מיין עהרן ווארט איך קום דאך פון דארט. (הלוואי נישט) איך בעט דיר פאר דיין טובה וועגן, פארטויש נישט גאלד אויף מיסט! ווייל ווען דו וועסט זיך שוין אליין איבערצייגן אז עס איז מיסט און עס האט נישט געלויט- וועט די גאלד שוין נישט זיצן און ווארטן אויף דיר! דיין וועט רייסן פון בענקשאפט צו דיין גליקליכער אמאל, און עס וועט נישט זיין ווער עס וועט דיר עס קענען צוריקברענגן! מיין טייערע ליבע פריינט, פארשפיל נישט ביידע וועלטן דיינע, וויל דאן וועסטו הערשט הבאן "פארוויינטע אויגן". י

שרייבט מיט האפעניגנג אז מיינע ווערטער וועלן די העלפן,
א פרוי וואס דיין מצב האט בארירט אירע הארץ סטרונעס
חנה גאלד

צו מיין נישט גוטען פריינד, דער בעל תאוה וואס ווארפט אוועק די תורה מיטן בורא ווייל עס דאכט זיך פאר זיין קליינעם קורצן שכל אז ער פארשטייט בעסער פון אלע יודען, די גדולי ליטא מיט די גדולי פולין און גדולי אונגרן און כל הגדורים מכל הדורות זענען אלע געווען פארגרייזט און האבען נישט געליעבט דיע שיינע וועלט, נאר דער גרויסער חכם און פיקח גדול האט איין געזען צו דעם אמת אז די אמונה איז פאלש, סאיז נישט דא קיין באשעפער, סאיז נישט דא צו וועמען צו דאווענען קיינער הערט ממילא נישט, איך ווייס נישט וויא אזוי די וועלט איז באשאפען געווארען אבער דאס ווייס איך אז די אלע ענייני אמונה זענען פאנאטישע זאכען עס איז אויפגעוויזען געווארען דארך די קלוגע וויסענשאפטלער, סאיז נישט דא קיין אונטערשיד צווישען א קאץ און א מענטש א יוד און א גוי מען דארף פרעסען און נאכגיין די גלוסטענישען פון הארץ אכול ושתה כי מחר נמות אלע מענטשליכקייטען זענען נאר פרייוויליג צו זיין א מענטש צווישען מענטשען.

מיין נישט אז די האסט אויסגעטראפען אמעריקע, אין ביסט קלוגער פון אלע שומרי תורה פון אלע דורות מיין נישט אז זיי איז נישט איינגעפאלען דיינע גוואלדאוונע אויפטוען, מיין נישט אז זיי האבען פארשפארט זייערע מוחות נישט צו טראכטען דעם אמת ווייל אזוי האט זיי זייער קינדערגארטען טיטשער א.ד.ג. געלערענט אז מען טאהר נישט טראכטען די זאכען ווייל מען ווערט חלילה א כופר, און זיי האבען פארשפארט זייערע מחשבה אין געגלייבט בלינדער-הייט אלעס וואס די בעיבי סיטערס האבען זיי איינגעבאקען אין די רויע קינדערישע מוחות און פון דעם האבען זיי זיך נישט געקענט אוועק רירען, - אבער דו מיט דיינע קלוגע חברים אין חברטעס בעלי תאווה וזימה זענען נישט אזוי פארדומט, איר טראכט יא, און אז מען טראכט וואס מען וויל אן קיין אפהאלט קומט ארויף דער קלארער אמת אז.

אלעס פון תורה ואמונה איז בלאף, די יודישע תורה איז להבדיל נישט אנדערש וויא די אראבישע מיט די קריסטליכע וכל מיני חלאים רעים וואס אפאר צודרייטע קעפ האבען אויסגעטראכט פאר זייערע אייגענע אינטערעסען, - ווייל אויב וואלט אמת געווען אז די יודישע תורה איז אמת וואו איז גאט, פאר וואס באווייזט ער זיך נישט, פארוואס זענען יודען אזוי פארלאזט, פארוואס מסירת נפשדיגע צדיקים ווערען געפייניגט און געהארגעט וויא די בהמות, וויא זענען אלע הבטחות פון די תורה, - יא דו פרומער וועסט מיר קומען מיט אלע באבע מייסעס פון די גמרא מיט די ספרים און גדולים מיט רעבעס אז אלעס איז לטובה אדער ווייס-איך-וואס, דאס איז אלעס בלאני, איך גלייב נישט קיין מענטשן חלומות, ווער זענען זיי די חכמים זאלען מיר דיקטירען וואס צו טין, זיי זענען געווען אפאר פארגלייבטע איינגערעטע יודען זיי האבען געגלייבט און אלע פאנאטישע גלויבונגען שדים מיט רוחות און סגולות מיט לחשן, זאל זיי וואויל באקומען אבער ביי מיר זענען אלעס באבא מייסעס.

דאס איז דער יסוד פון אייערע קלוגע מחשבות, איך האב עס נאר געשריבען ווייל דו זאלסט נישט מיינען אז דאס זענען עפעס טיפע געדאנקען-גאנגען פון ענקערע מורא-דיגע עמקותדיגע דענקער וואס סי איז נאך קיינעם נישט איינגעפאלען, יעדער תינוק בן יומו קען דאס זאגען יעדער קרעציגער צערבלוטיגטער קראנקער צואהדיגער רועה זונות קען דאס נאך אסאך בעסער מסביר זיין, מסתם האסטו נאך אביסל צו שטודירט דארווין'ס תורות מיט נאך אפאר כפירה דיגע פיליזאפיע און די האסט ממש אייגעזען מיט דיינע לעכטיגע אויגן אז דאס איז דער אמת.

איך גיי דיר נישט ענטפערען אפ צו ווענדען די אלע טענות ווייל איך קען עס נישט אפווענדען מיט דעם הילוך מחשבה פון דעם וועלט ווי דיינע מחשבות שוועיבען, (אבער עס איז דא א טיעפערע הלוך מחשבה וואס דארט פארשטייט מען אלעס אנדערש, אבער מען קען פון דעם אויך נישט רעדען ווייל וועסט דאך אויף דעם אלעם זאגן פאנטעזיעס, און ביז מען גרייכט נישט דעם מחשבה פון זיך אליין ווען מען טרעיט אריין אין א אנדערען "מחשבה וועלט" זאגט עס גאר נישט, - למשל וויא לאנג מען איז נישט אריין געקומען קיין אוסשוויץ אין דעם אפטייל פון די גאז קאמערן האט מען נישט געקענט פארשטיין און גלייבען אז עס איז דא אזא מעגליכעקייט, - און למשל איינער פון די דז'ונגל'ס אז די וועסט עהם פארציילען אז פונעף הונדערט מענטשען הייבען זיך אויף און פליען אין די לופט וועט ער לאכען פון דיר אזוי וויא דו לאכסט פון די גלויביגע חכמים, אבער אז ער וועט זעין אן עראפלאן מאכען זיך אויף אנדערע אויגן, אויך דא ווען מען קומט אין די אנדערע מחשבה וועלט מאכען זיך אויף אנדערע אויגן).

אבער וואס איך וויל דיר זאגען אז סאיז נישט אמת אז די אלע מאמינים האבען געגלייבט בלינדער הייט ווייל מען טאר נישט טראכטען, דער רמב"ם האט געטראכט, דער חובת הלבבות האט געטראכט, דער מלבי"ם תפארת ישראל רש"ש האבן געטראכט, איך בין נישט קיין רוכלא צו רעכענען אלע, אבער טויזנטער וואס דו וועסט אליין מודה זיין אז קיין טפשים זענען זיי נישט געווען פיליסופיע האבען זיי נישט מורא געהאט צו שטודירען, אבער זיי זענען אלע געבליבען געטרייע שומרי תורה ומצוות און נישט געלייקענט אין די אמונה, - אוואדע פארשטיי איך אז די וועסט מיר זאגען אז קעגען דעם זענען געווען אנדערע קלוגע וואס האבען זיך יא געפאסט א מסקנא אז לא דובים ולא יער און האבען אוועק געווארפען די אמונה, - אבער וועסט זיך מודה זיין אז צו די זייט פון לייקענען און אלעם העלפט צו די תאווה, אין השוחד יעוור פקחים און א נוגע בדבר איז פסול לעדות, (איך רעד נישט על פי תורה חלילה וואס עס זאגט דיר דאך גאהר נישט נאר על פי השכל הישר והפשוט), אבער צו די זייט פון אמונה ושמירת התורה איז נישט דא קיין תאוה מיט שוחד נאר פארקערט, - טאמער וועסטו מיר וועלען זאגען אז די אלע האבען מורא געהאט אז די פרומע וועלט וועט זיי פארדאמען אלס אפיקרוסים ומשומדים וועגען דעם האבען זיי זיך אפגעהאלטען פון צו גיין אויף דעם וועג וואס זיי האבען באמת געהאלטען, - דאן מאכסטו זיי פאר אומסטאבילא און חאראקטערלאזע מענטשען, וואס די אליין ביסט דאך מודה אז זיי זענען געווען פיל העכער פון דעם, - אלא מאי זיי האבן פארשטאנען דעם היפך פון די מחשבות של כפירה וואס די פארשטייסט.

ועוד, געב א קוק די אלע קלוגע (לשיטתך) משכילים ואפקורסים ומשומדים פון די אלא דורות וואס האבען אפגעלאזט די אמונה, עס האט זיך פון זיי נישט געצויגען און געהאלטען קיין יודישע דורות, ווייל זיי זענען געווען מענטשען ליבהאבער אן קיין אונטערשייד פון ראססע און גלויבען, מען האט זיך אויס געמישט מיט עמי הארץ און קיין זכר פון זייערע אייניקלען איז נישט געבליבען, - יעצט שטעל דיר פאר אלע קלוגע יודען וואס פארשטייען אזוי גוט וויא דו וואלטען אזוי געטון אוועק געשטויסען די בלינדע אמונה אין זיך פארליעבט און די וועלט, וואלט דען געבליבען א זכר פון יודען אויף דער וועלט, - וועסטו מיר זאגען אז די פרייע און מדינת ישראל זענען יודען, - עס איז נאך דער ערשטער צווייטער דור און דאס אויסמישען זיך גייט אלץ ווייטער עס איז אגרויסער ספק אויך פון זיי וועט נאך בלייבען יודען, איודישע מדינה יא אבער א יודישע פאלק ספק גדול.

אבער וואס איך וויל דא ארויס ברענגען אויב גייסטו אויף דעם וועג וואס דו טראכסט, דאן זאלסטו וויסען אז די קינדער וואס דו וועסט האבען (פון דיין קומענדיגע הייראט) וועלען זיך שמאדען זיי אדער זייער קינדער, פילייכט אהרט עס דיך נישט, ווייל דו ביסט שוין ביטער שטערבליך קראנק.

איך טראכט קען זיין אז די ביסט נאך נישט אזא גרויסער כופר וויא די שרייבסט אין בריף, האסט עס געשריבען אין א צעהיצטען מיניט מיט צעמישטע געפילען פון די פלוידערייען פון דיינע אי-מעיל פריינט וואס די פוסטעוועסט מיט זיי שוין א לאנגע צייט, און מיט די פרעמדע פרוי וואס די האסט געקושט מרוב התאווה , (וואס איז דא אין יעדען מענטש נאר וועס סי האט שכל פארשטיקט עס און די האסט עס געפלעגט ביז דו ביסט אנגעקומען צו וואס א נארמאלער גוי קומט נישט אן, נאר א נידעריגער אומפארשעמטער בעל תאוהניק), - על כל פנים האסט געשריבען אין א צעהיצטען מיניט אבער דערווייל ביסטו נאך נארמאל מיט דיין ווייב אין קינדער, וועסט האפענטליך זיין דעם שבת און שול, מאכען קידוש אין נישט שרייבען אויפן אי-מעיל בעצם יום השבת דערווייל.

אבער זאלסט וויסען אז פון שרייבען אזא בריף אפילו פאר א וויץ ביז צום זיין א אפענער גוי גמור איז דער וועג היינטיגע צייטען (בפרט מיטן קשר פון אינטערנעט) זייער נאנט, און אט אט ביסט א געשמאדטער, וואס די וועסט אנרופען "א אמתער אום-פאלשר מענטש", ער טוט וואס ער זעיט ריכטיג מיט זיינע קליינע שמוציגע מטונפדיגע אויגן.

כל באיה לא ישובון אין איך ווייס נישט ווי די האלטסט, אבער לאז מיך דיך אויפמערקזאם מאכען, דיין פאנאטישער טאטע וואס איז נישט אזוי קלוג און אויפגעקלערט און ער גלייבט נאך אין די אלע ווערטלאזע זאכען, ער האט חתונה געמאכט זיינע קינדער ער מאכט אדער וועט חתונה מאכען אייניקלעך, זעהן נחת פון בנים ובני בנים, (אויסער פון דיר, לחרפת עולם וועסטו זיין אויך ווען אויף דיינע געביין וועלען שוין וואקסען גרוסע בוימער, אין קבר ישראל איז דיר מסתמא נישט אינטערעסאנט צו זיין, פארוואס יא? דו ביסט דאך נישט פאלש), דיינע ברידער און שוואגערס וועלען חתונה מאכען זייערע קינדער מיט שמחה און טענץ זעהן נחת ביי אייניקלעך זיך אויסלעבען די יאהרן סיי די יונגע יאהרן סיי אויף די עלטער מיט נחת און פרייד, וויא א יוד א מאמין וואס גייט בדרך התורה (פאנאטיש באגלייבט מיט די אלע שטותים וואס דיין שכל האט זיי שוין פארטריבען אין עס וועט פארדיר זיין זעלבטמארד צו לעבען מיט די לעכטיגע געדאנקען), דיין משפחה אין דיין ווייבס משפחה וועלען זיך מעהרן מיט שמחה בריתן בר מצוות חתונות סמיכה ביי די אייניקלעך תלמידי חכמים ראשי ישיבות וכו'.

אבער ביי דיר אויפגעקלערטער בעל תאוהניק וואס האסט געזאגט פאר גאט סור ממני, איך גלייב גאהר נישט אין דיר [ווייל אזוי האבען מיר מיינע חברים די בעלי עבירה וואס איך האב מיך מיט זיי באפריידעט אויפן אינטערנעט מיר אויפגעקלערט אז אלעס איז נארישע גלויבונגען אזוי ווי די צוריקגעבליבענע גוים קריסטען אראבער אא"ו], די וועסט נישט האבען וועם חתונה צו מאכען, וועסט זיין אליין אויף דער וועלט, ווייל לאמיר שוין זאגען אז די וועסט חתונה האבען מיט יענע וואס דו האסט דערמאנט אדער איינע כדומה לה, וואס פאר א חינוך וועלען דיינע קינדער האבען פון א קאלטען אומגלויביגען טאטען, זיי וועלען דיר שפייען אין פנים אריין אין די רגע וואס זיי ווערען עלטער אזוי וויא דער אלגעמיינער נוסח אמעריקא און די אויפגעקלערטע קלוגע מענטשען, זיי וועלען זיך אויסזוכען וואס עס געפעלט זיי יוד אדער גוי דו וועסט אפילו נישט וויסען און וועלעכען וועלט זיי געפונען זיך.

און וואס איז נעבעך שולדיג דיין ווייב פאר וואס זאל זי נישט זוכה זיין צו טאנצען מיט שמחה אויף איהרע קינדערס חתונה, פארוואס זאלל זי אגאנצען לעבען טרערען און וויינען וויסענדיק אז איר קינדערס טאטע איז א משומד, און וואס זענען נעבעך שולדיק דיינע אייגענע קינדער וואס די האסט געברענגט אויף דער וועלט זיי אומגליקליך צו מאכען אויף א גאנצען לעבען, וויסענדיק אז זיי האבען א לעבעדיגען טאטען א משומד.

און מיינע הענט ציטערען דיר צו שרייבען, אז אפילו אויב די בלייבסט יע מיט דיין ווייב און קינדער, וואס פאר א חינוך וועלען שוין די קינדער באקומען פון א טאטען א אפיקורס אין מח אין א כופר בעיקר, קאלט צו יעדען דבר שבקדושה, זיי וועלען נעבעך אויף וואקסען גויים גמורים זיי וועלען האבען פראבלעמען אין שולען אדער ישיבות, נעבעך נעבעך טאטעס עגואיסטען וואס פאר זייער נידעריגע תאווה הארגענען די קינדער.

איך וואונטש דיר פאר די גייסט אויף דעם תועבה-דיגן וועג פון אפלאזען דיין אמונה דרך אין זיך אנשליסען צו די כופרים משכילים אפיקורסים משומדים פון אלע דורות, זאל גאט דיך באגליקען צו גיין און קבר נאך אלץ שומר תורה אדער זאלסט אנקומען אין שפיטאל מיט א קרענק וואס זאל אפטוען פין דיר דעם רוח רעה וואס האט זיך אנגעקלעפט אין דיין מח.

אבער אויב גאט וועט דיר העלפען וועסט וועלען טרעפען א וועג אויף צוריק, דאן מוסטו מחליט זיין ממש שוין "איך הער אויף אינגאנצען"!, "איך הער אוף אינגאנצען ממש"!, נישט טיילווייז, נישט מער קיין אי-מעיל נישט מער קיין אינטערנעט, נישט מער קיין פארוועטס (פאר א חסידיש געבוירענעם איז עס דער גרעסטער סם המוות), לייג אוועק כוחות (מיט תורה ומוסר ספרים) אויס צו רייסען פון דיר דעם פארשאלטענעם קענסער וואס די רשעי ופריצי העם האבען אין דיר איינגעפלאנצט.

עס קען זיין אז די (דיין קראנקער מח) וועסט טראכטען די אלע דרשות זענען מיר נישט אינטערעסאנט, איך פלעג אויך זאגן די אלע דרשות פאר אנדערע איך בין שוין אדורך געגאנגען די אלע זאכען, איך האלט שוין פיל פיל ווייטער העכער און טיפער פון דעם.

איך פיל אז די וועסט פון אלעם לאכען אדער זאגן נישט דאס איז מיין פראבלעם, - ווארן איך דיך זיי נישט קיין מאבד עצמו לדעת, דריי דיך צוריק פיר דיך וויא א חסידישער יוד עקסטרעם, אפילו דערווייל איז דאס קעגען דיינע אנשויאונגען, ווייל אויב נישט סוף כל סוף וועסטו זיך שיידען פון דיין ווייב און קינדער, אפשר נאך פריער וויא די קלערסט ווייל פרויען זענען נישט בלינד אין זיי שמעקען באלד ווען עס גייט א ריח רע פין מינות ביי זייערע מענער, און פון יענע רגע אן ביסטו א פארפאלענער דיינע טיפזיניגע אפיקורסישע אידעען און אידיאלאגיע וועט דיר פירען אין תהום פון יאוש מרירות איינזאמקייט עלענדקייט מרה שחורה קרענק קענסט דיך נאך טרעפען ביי די האום-לעס שחורים סי וועט שטונקען פין דיר דער ריח הזוהמא וטמא טמא יקרא (יא איך ווייס אז די גלייבסט נישט אין דעם אלעם), ראה הזהרתיך ואתה גיי ווייטער אויף דיין וועג זוך דיר ענדזוימענטס ביי די אפענע ליבע וועלט, קריך אריין אין גרוב אין ווער דארט באגראבען.

ביסט משוחד פון די תאווה זיי דיך מתבונן , זוך ווער עס זאלל דיר העלפען, אבער נאר א ערליכער נישט קיין פסיכיאטאר וואס די תאוות דערעגירען אים אויך, אדער איז ער ערצויגן געווארען גויאיש, - זיי מיר מודיע אז די ביסט נשתנה געווארען און וויא אזוי.
גד רייניץ

ס'איז אמאל דערצעהלט מען ארומגעגאנגען א דאקטאר צווישען קראנקע גוסס'דיקע און טויטע זעלנער און האט אויף יידען פון זיי אנגעצייכענט "לעבדיג" "טויט", צייכענט ער אן "טויט" אויף איינעם וואס האט נאך פיל לעבען געהאט פערבעסערט ער זיך פון שעה צו שעה, שטעלט זיך אויף די פיס קומט צו צום דאקטאר און זאגט "איך לעב דאך" שטויסט אים אוועק דער שפיטאל וועכטער געה אין דיין רוה דער דאקטאר ווייסט בעסער פון דיר ווער ס'איז לעבדיג און ווער סי טויט.

יודישקייט לעבט עס לעבט אדארך אלע פגעים פון אלע דורות, אויפגעקלעטקייט משכילישקייט איז טויט ביז איינס צוויי דורות איז קיין זכר פון זיי נישט דא, נאר לקללה ולא לברכה.

א גוטן אוונט פאר אייך חשובער יונגערמאן... איך מוז דיר זאגן אז איך האב זייער הנאה געהאט פון וואס דו האסט געשריבן האסט זייער קלאר געשריבן דיין ווייטאג און דיין ערקלערונג ארום דיין גוטער פריינד = דעם לעבן. אבער לאמיר דיר מסביר זיין איין זאך, די גאנצע וועלט איז געבויעט אויף א גבול א גרעניץ סאיז נישט קיין חילוק אויב דו ביזט א גוי אדער א נוצרי אדער א מוסלמי אדער וואס סאיז יעדער לעבט אין א גרעניץ אין א קהילה און עהר האט זאכן וואס עהר מוז טאהן אויב עהר וויל בלייבן א חלק אין די קהילה, אויך דא דאס וואס דו ביזט פרום איז די זעלבע זאך ווי דו וועסט זיין פריי סהארט קיינעם נישט און אויך נישט דיינע עלטערן ווען דו וואלסט געווען מסודר אויף א אנדער סיסטעם די גאנצע פראבלעם וואס אויבט זיך אן איז ווייל דו גייסט ארויס אויף דער וועלט מיט פארמאכטע אויגן דו קלערסט נאר אז סוועט דיר זיין בעסער.. און דאס וועט צורייסן אלעמען ארום דיר דיין רעבעצן און דער עיקר דיינע עלטערן... סאיז פונקט אזוי ווי ווען אונז זענען געווען קינדער און מהאט פארמאכט די אויגן ווען מאיז געפארן אויף די באס און מהאט זיך געפילט אויף א עראפלאן..אבער ווען מהאט געעפנט די אויגן צוריק האט מען געזען אז מזיצט אויף דעם זעלבן באס..די זעלבע זאך איז דא דו מיינסט אז אינדרויסן ווארט דיר א שענערער זוהן און דו לייגסט סון גלאסעס אבער אין די רגע וואס דו וועסט עפענען צוריק די אויגן נאכן אראפ נעמען פון דיר די סון גלאסעס וועסטו זעהן די זעלבע זוהן שיינט... איז וואס איך וואלט דיר מציע געווען איז פשוט צו פארשטיין אז אינדרויסן איז גארנישט בעסער און מזעהט טאקע ביי די פרייע וועלט אז זייער הארץ ווערט גיכער צובראכן ווי ביי די פרומע וועלט (און נישט קיין חילוק וואסארא דת) ווייל דארט איז דער שקר און דער ליגן פארשווינדלט דיר און אינמיטן א טאג כאפט מען זיך אויף נישט יענע האט דיר באמת ליב און נישט יענער טראכט באמת פון דיר אבער ביי דער פרומער עולם איז דאס אסאך ווייניגער.. און איך זאג דיר אלעס בתור איינער וואס קען ביידע זייטן אבער בכל זאת איז בעסער צו זיין א פרומער מדארף נישט זיין אינגאנצן פרום אבער א פרומער... איך האף אז דו וועסט האבן א קלארקייט אין מיינע ווערטער.. זיי געזונט.