רײַזעס פֿון אַ ניו־יאָרקער ייִד
גן־עדן בײַ די אָרעמע־לײַט
רעפּאָרטאַזשן פֿון אונדזער קאָרעספּאָנדענט שמואל פּערלין

Travelogues of a New York Jew
The Poor Peoples Paradise
A Report From Our Correspondent Ross Perlin

יענע וואָך האָבן צוויי אינסטיטוציעס וואָס פֿאַרנעמען זיך מיט דער געשיכטע און קולטור פֿון פּוילישע ייִדן, געקומען צו אַ הסכּם וועגן ווײַטערדיקער מיטאַרבעט. אַן אָפּמאַך צווישן דעם "ייִדישן וויסנשאַפֿטלעכן אינסטיטוט — ייִוואָ" און דעם "מוזיי פֿאַר דער געשיכטע פֿון פּוילישע ייִדן" אין וואַרשע וועט שטיצן און פֿאַרשפּרייטן אַן אַלגעמיין קענטעניש פֿון דער פּויליש־ייִדישער געשיכטע און קולטור דורך נאָוואַטאָרישע אויסבײַט־ און עפֿנטלעכע דערציִונג־פּראָגראַמען.
געשאַפֿן אין 1925 אין ווילנע, האָט דער ייִוואָ אָנגעזאַמלט די גרעסטע אין דער וועלט היסטאָריש־וויכטיקטיסע מאַטעריאַלן אין שײַכות מיטן מיזרח־אייראָפּעיִשן און רוסיש־ייִדישן לעבן פֿאַר און בעתן חורבן. אין 1940 האָט דער ייִוואָ זיך אַריבערגעפֿלאַנצט אין ניו־יאָרק און זײַן עולם איז געוואָרן די אַמעריקאַנער באַפֿעלקערונג. איצט וועט ייִוואָ דערמעגלעכן דעם צוטריט צו זײַנע אוצרות אין מיזרח־אייראָפּע דורך נײַע פּראָגאַמען און פּראָיעקטן צוזאַמען מיטן "מוזיי פֿאַר דער געשיכטע פֿון פּוילישע ייִדן" אין וואַרשע. דער "מוזיי פֿאַר דער געשיכטע פֿון פּוילישע ייִדן" וועט זיך עפֿענען אין 2013.
דער אָפּמאַך צווישן די צוויי אינסטיטוציעס איז דער ערשטער פֿון אַזאַ מין פֿאַר ביידע. דער מוזיי איז געגרינדעט געוואָרן פֿון דער "אַסאָציאַיע פֿונעם ייִדישן היסטאָרישן אינסטיטוט פֿון פּוילן", דעם פּוילישן מיניסטעריום פֿון קולטור און נאַציאָנאַלער ירושה און דער שטאָט וואַרשע. מע דערוואַרט, אַז אַ האַלב מיליאָן באַזוכער וועלן קומען יעדעס יאָר צו זען די אויסשטעלונגען און זיך באַטייליקן אין די אַקטיוויטעטן וואָס דאַרפֿן "מוטיקן דרך־ארץ פֿאַר דער ייִדישער ציוויליזאַציע."

דער אויפֿשטאַנד אין סאָביבאָר איז איינער פֿון די העלדישסטע קאַפּיטלען אין דער ווידערשטאַנד-געשיכטע פֿון דער צווייטער וועלט־מלחמה; דער איינציקער פֿאַל, ווען דער אויפֿשטאַנד פֿון אַסירים האָט זיך פֿאַרענדיקט מיט אַ נצחון.
אַז אין דעם געוועזענעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד און אין דעם איצטיקן רוסלאַנד איז דער דאָזיקער אויפֿשטאַנד ווייניק וועמען באַקאַנט געווען, איז נישט אויף צו חידושן זיך; אַן אַנדער זאַך, אַז אין ישׂראל ווייסן וועגן דעם, בדרך־כּלל מענטשן פֿונעם עלטערן דור. אין שפּיץ פֿון דעם אויפֿשטאַנד איז געשטאַנען דער סאָוועטישער אָפֿיצער, אַ ייִד, אַלכּסנדר פּעטשערסקי.
דער ווײַטערדיקער גורל פֿון דעם העלד איז געווען אַ גאַנץ דראַמאַטישער — שטראָף-באַטאַליאָן (לויט סטאַלינס באַפֿעל, האָבן די אָפֿיצערן ניט געטאָרט אַרײַנפֿאַלן אין געפֿאַנגענשאַפֿט), שפּיטעלער נאָך אַ שווערער פֿאַרוווּנדונג, רדיפֿות פֿון דער מאַכט, שווערע קאָמונאַלע באַדינגונגען אין דער שטאָט ראָסטאָוו-אויפֿן-דאָן.
פּעטשערסקיס העלדישקייט איז באַשטאַנען ניט בלויז אין דעם, וואָס ער איז געווען דער אָנפֿירער פֿונעם אויפֿשטאַנד אין סאָביבאָר, נאָר אויך אין דעם, וואָס ער, ניט געקוקט אויף די אַלע אוממענטשלעכע באַדינגונגען פֿון זײַן עקזיסטענץ, האָט אויך ווײַטער אונטערגעהאַלטן פֿרײַנדלעכע באַציִונגען מיט זײַנע געווער־ברידער, צעשפּרייטע איבער דער גאַנצער וועלט. ביז זײַן טויט אין יאָר 1990 האָט פּעטשערסקי אומדערמידלעך געטאָן אַלץ, וואָס איז געווען אין זײַנע כּוחות, כּדי אָפּצוהיטן דעם אָנדענק פֿון די, וועלכע זענען געפֿאַלן אין סאָביבאָר און באַשטראָפֿן די מיליטער־פֿאַרברעכער, וואָס האָבן געדינט אינעם טויט־לאַגער.

אַן אויסדרוק פֿון אָנערקענונג, ליבשאַפֿט און רעספּעקט צום מענטש און וועגווײַזער מרדכי דוניץ איז געווען די פֿאַראַכטאָגיקע באַגעגעניש אין זאַל פֿון דער ייִדישער קולטור־געזעלשאַפֿט. וווּ דען אויב נישט טאַקע דאָרט געפֿינט זיך דאָס צוגעפּאַסטע אָרט צו פֿײַערן מרדכי דוניצעס יום־טובֿ? דאָרט וווּ ער האַלט אויף מיט אַלע כּוחות שוין קרובֿ צו 30 יאָר דאָס פֿײַערל פֿון ייִדיש אין ירושלים, דאָרט, וווּ אויב ייִדיש האָט אַן אַדרעס אין דער ישׂראלדיקער הויפּטשטאָט איז עס זיכער אויף דער ירושלימער שלום־עליכם־גאַס.
איבערראַשט מער פֿון אַלע איבער די לויבווערטער איז געווען דער בעל־שׂימחה אַליין. ער איז געזעסן אַ שווײַגנדיקער, ווי אין אַ פֿאַרלעגנהייט, זיך צוגעקוקט פֿאַרוווּנדעט אויפֿן גרויסן עולם וואָס איז געקומען אים אָפּגעבן כּבֿוד ווי נישט גלייבנדיק: און דאָס אַלץ איז פֿאַר מיר?
יאָ דוניץ, פֿאַר דיר. פֿאַר דײַן איבערגעגעבנקייט, פֿאַר האָבן געווידמעט אַ וועלט און מער פֿאַרן ייִדיש, פֿאַר דײַנע שלאָפֿלאָזע נעכט טראַכטנדיק, וואָס נאָך קען געטאָן ווערן און איך האָב עס נאָך נישט געטאָן?
די ייִדישע קולטור־געזעלשאַפֿט איז זיכער די קרוין־דערגרייכונג פֿון זײַן געזעלשאַפֿטלעכער טעטיקייט. דאָרטן פֿאַרווירקלעכט ער פֿאַר די לעצטע 28 יאָר זײַנע השׂגות וועגן וואָס פֿאַר אַ ראָלע דאַרף אויספֿירן דער דאָזיקער אַנשטאַלט לטובֿת דער ייִדיש־רעדנדיקער באַפֿעלקערונג פֿון ירושלים וואָס וויל זיך אויסלעבן קולטורעל אין זײַן שפּראַך. דאָרטן קען געפֿינען יעדע וואָך דער געוויינלעכער אַרײַנגייער רעפֿעראַטן אויף קולטור־טעמעס אויף ייִדיש ווי אויך פֿאַרשיידענע קינסטלערישע אונטערנעמונגען.
די אויטאָביאָגראַפֿישע שטריכן זײַנע האַלט דוניץ נישט בסוד, ער פּראָקלאַמירט זיי אָבער נישט אויף אַלע ווינטן, כאָטש ער האָט שוין עפּעס אויפֿגעטאָן אין זײַן לעבן און האָט דווקא יאָ וואָס צו דערציילן. טאָ ווי אַזוי קען מען דערגיין פּרטים פֿון זײַן לעבנס־געשיכטע? גאַנץ פּשוט: מ׳גייט אַרײַן אין "גוגל", דאָרט איז אַלץ רעגיסטרירט, מ׳דאַרף עס בלויז נעמען.

אין די 1970—1980ער יאָרן פֿונעם פֿאָריקן יאָרהונדערט האָט זיך אין דער ייִדישער קולטור־געשיכטע פֿונאַנדערגעוויקלט אַ פֿענאָמענאַלע דערשײַנונג, וואָס איז נאָך ביז איצט ניט גענוג אָפּגעשאַצט געוואָרן, דהײַנו: אויף די רחבֿותן פֿונעם געוועזענעם ראַטן־פֿאַרבאַנד האָבן זיך דאָ און דאָרט באַוויזן יונגע מענטשן, וואָס האָבן געזוכט זייער נאַציאָנאַלן און שעפֿערישן אויסדרוק אין דער ייִדישער ליטעראַרישער יצירה. פֿענאָמענאַל איז די דאָזיקע דערשײַנונג דערפֿאַר, ווײַל זי איז אויפֿגעקומען אומדערוואַרט, נאָך צענדליקער יאָרן פֿון אַ פֿולשטענדיקן מידבר אינעם ייִדישן לעבן, נאָכן גרויסן קולטור־פּאָגראָם פֿון די 1940—1950ער יאָרן, נאָכן שליסן אַלע ייִדישע קולטור־ און בילדונגס־אַנשטאַלטן, ווען אין ס׳רובֿ פּלעצער האָט מען אין משך פֿון צענדליקער יאָרן ניט געזען קיין ייִדישן אות פֿאַר די אויגן, ניט געהערט קיין ייִדיש וואָרט און נאָר בשתּיקה געקענט חלומען וועגן וועלכן ניט איז ייִדישן לעבן.
צווישן די ערשטע און ווירדיקסטע פֿאָרשטייער פֿון דער דאָזיקער יונגער גרופּע איז געווען משה לעמסטער — אַ באַגאַבטער פּאָעט, פּובליציסט, פֿאָרשער און לערער. מיט 30 יאָר צוריק, אינעם 8טן נומער פֿונעם מאָסקווער זשורנאַל "סאָוועטיש היימלאַנד" איז אָפּגעדרוקט געוואָרן זײַן ערשטער קראַנץ לידער. זינט דאַן האָט משה לעמסטער אַדורכגעמאַכט אַ לאַנגן און פֿרוכטבאַרן וועג אין דער ייִדישער שעפֿערישקייט: געווען איינער פֿון די סאַמע טעטיקסטע עסקנים פֿון דער ייִדישער קולטור־אויפֿלעבונג אין מאָלדאַוויע, וווּ ער האָט געלעבט; געלערנט זיך אין דער גרופּע פֿאַר אויסשולן ייִדיש־ליטעראַטן בײַם מלוכישן ליטעראַרטור־אינסטיטוט אין מאָסקווע; געמאַכט אַ דאָקטאָראַט בײַם קעשענעווער אוניווערסיטעט (זײַן דאָקטאָר־דיסערטאַציע איז געווידמעט דעם באַקאַנטן ייִדישן משלים־שרײַבער און פּעדאַגאָג אליעזר שטיינבאַרג). עולה געווען קיין ישׂראל, האָט לעמסטער געאַרבעט אינעם פּראָיעקט פֿון קאַטאַלאָגיזירן די ייִדישע פּרעסע בײַם העברעיִשן אוניווערסיטעט אין ירושלים, אונטערריכטט אין אַ נעץ ייִדיש־קורסן פֿאַר די עולים פֿונעם געוועזענעם ראַטן־פֿאַרבאַנד און איז גאַנץ טעטיק אין דעם ייִדישן ליטעראַרישן לעבן; זײַנע אַרטיקלען קאָן מען רעגולער געפֿינען אין "פֿאָרווערטס".

דער בריוון־אויסטויש צווישן חנה אַרענדט און לעני יחיל, אַ באַקאַנטער ישׂראלדיקער היסטאָריקערין פֿונעם חורבן, וואָס איז לעצנטס דערשינען אין דרוק (יד־ישם שטודיעס, 2, 2009), איז אַ שפּאַנענדיקער דאָקומענט פֿון דער צײַט אַרום אײַכמאַנס מישפּט. די בריוו באַרירן ענינים, וואָס זײַנען געווען אַקטועל דעמאָלט און בלײַבן אַקטועל איצט. אַרענדט און יחיל האָבן זיך באַקענט און געוואָרן פֿרײַנד אין ירושלים, און דערנאָך האָבן זיי זיך איבערגעשריבן אין משך פֿון אַ פּאָר יאָר. אָבער די אידעיִשע חילוקי־דעות זײַנען געוואָרן צו שאַרף, און זייער פֿרײַנדשאַפֿט און קאָרעספּאָנדענץ איז געקומען צום סוף.
אַרענדט און יחיל האָבן אויסגעלייגט זייערע פּאָזיציעס אין די סאַמע ערשטע בריוו. יחיל שרײַבט פֿון ירושלים׃ "די ייִדישע מלוכה אין איר איצטיקער פֿאָרם איז אויסגעוואַקסן פֿון דער רעאַלטיטעט פֿונעם ייִדישן פֿאָלק, וואָס האָט זיך אַנטוויקלט היסטאָריש". זי האָט געהאַלטן, אַז אַ פּרוּוו אָפּצורײַסן מדינת־ישׂראל פֿון אירע היסטאָרישע "וואָרצלען" וואָלט גורם געווען אַ "קאַטאַסטראָפֿע", אַפֿילו ווען מען טוט עס לשם אַלמענטשלעכע פּרינציפּן פֿון רעכט און יושר.
אָבער אַרענדט באַהאַנדלט די דאָזיקע פֿראַגע דווקא פֿונעם אַלגעמיין־פֿילאָסאָפֿישן שטאַנדפּונקט. זי צווייפֿלט, צי די ישׂראלים זײַנען בכּוח צו האַלטן זיך בײַ די היסטאָרישע ייִדישע וואָרצלען ביז אַ נײַער מין "עצמדיקייט" וועט זיך אויספֿורעמען פֿון דער "ווירקלעכקייט פֿון זייער לאַנד און פֿונעם אויפֿקום פֿונעם פֿאָלק". זי האָט אַפֿילו פֿאַרגליכן די "אמונה אינעם ייִדישן פֿאָלק" מיט עבֿודה־זרה, וואָס ייִדן האָבן מיטגעבראַכט פֿון מצרים. אין תּוך גענומען קומט אויף די קשיא, וואָס בלײַבט עד־היום דער עיקר פֿון אַלע וויכּוחים אַרום ישׂראל; וואָס איז וויכטיקער פֿאַר מדינת־ישׂראל׃ דער ייִדישער מהות אָדער דער אַלגעמיינער דעמאָקראַטישער פּרינציפּ?

בערך מיט אַ יאָר צוריק האָב איך געקוקט דעם פֿראַנצויזישן פֿילם “שׂרהס שליסל", וואָס האָט אויף מיר געמאַכט אַ שטאַרקן אײַנדרוק. איך בין זיכער, אַז אַ סך לייענער פֿון “פֿאָרווערטס" האָבן עס אויך געזען, אַזוי אַז איך וועל נאָר דערמאָנען, אַז דער סיפּור-המעשׂה איז אויפֿגעבויט געוואָרן אַרום די טראַגישע געשעענישן אין פּאַריז מיט זיבעציק יאָר צוריק. אין יולי 1942 האָט די פֿראַצייזישע פּאָליציי געמאַכט אַן אָבלאַווע אויף ייִדן. געטאָן האָט מען עס סעלעקטיוו — דער עיקר האָט מען געכאַפּט ניט פֿראַנצויזישע בירגער. ס’רובֿ פֿון די אַרעסטירטע ייִדן, 13,152 נפֿשות, האָבן פֿאַרענדיקט זייער לעבן אין אוישוויץ. דער דאָזיקער בלוטיקער פֿלעק קען ניט אָפּגעווישט ווערן פֿון דער געשיכטע, און אין פֿראַנקרײַך רעאַגירט מען פֿאַרשיידנאַרטיק — בתוכם אַנטיסעמיטיש — אויף דעם דאָזיקן חורבן-עפּיזאָד.
בכלל, אויף דעם גורל פֿון ייִדן אין פֿראַנקרײַך קען מען דאָך אַ קוק טאָן “פּאָזיטיוו": די 75 טויזנט אומגעבראַכטע ייִדן האָבן אויסגעמאַכט “נאָר" 24 פּראָצענט פֿון דער גאַנצער ייִדישער באַפֿעלקערונג, און דער דאָזיקער “פּראָצענט" איז נידעריקער אין פֿאַרגלײַך מיט כּמעט אַלע אַנדערע אָקופּירטע לענדער — אַ חוץ: איטאַליע, דענמאַרק און בולגאַריע. מע קען אויך זיך גרויסן (און מע גרויסט זיך) מיט דעם וואָס אין יולי 1942 האָט די פֿראַנצויזישע פּאָליציי פֿון דעסטוועגן ניט אויסגעפֿילט דעם פּלאַן, געשטעלט מצד די דײַטשן. אַרום צען טויזנט “פֿאַרפּלאַנירטע ייִדן" האָבן זיך געראַטעוועט — אַ דאַנק די שכנים, דער זעלבער פּאָליציי און אַנדערע מענטשן. און דאָך האָבן טויזנטער ייִדן געהאַט אַן אַנדער דאָליע, און אויך “אַ דאַנק" שכנים, פּאָליציי און אַנדערע לײַט. און דײַטשן זײַנען אין דעם אַלץ ניט געווען דירעקט אַרײַנגעמישט.
איך האָב מורא צו קוקן פֿילמען וואָס באַרירן טעמעס פֿונעם חורבן. און ניט נאָר ווײַל איך לעב שטאַרק איבער. נאָך מער האָב איך מורא זיך צונויפֿשטויסן מיט אַ טאַנדעט צי אַ דורכפֿאַל — מיט פֿאַלשקייט, מיט שמאַלץ, מיט סכעמאַטישקייט. צום באַדויערן, האָט זיך מײַן מורא שוין ניט איין מאָל באַרעכטיקט. אָבער פֿון “שׂרהס שליסל" האָב איך אַזאַ געפֿיל ניט אַרויסגעטראָגן. פֿאַרקערט, מיר האָבן גערעדט דערנאָך צווישן זיך (מײַן טאָכטער האָט אויך געלייענט דאָס בוך פֿון טאַטיאַנאַ דע ראָסניי), אַז נאָר אַזאַ הויכער ניוואָ פֿון קונסט — אי פֿון דער מחברטע, אי פֿון די טוער פֿון קינאָ — איז באַרעכטיקט פֿאַר דער דאָזיקער טעמע.
און דאָ, גאָר ניט לאַנג צוריק, באַקום איך אַן אַײַנלאַדונג צו זען נאָך איין פֿילם מכּוח די געשעענישן אין יוני

אַ דיבוק! אַ דיבוק! אַ דיבוק!
מען האָט מיט דיבוקים צו טאָן.
דיבוקים, דיבוקים פֿון אַלערליי סאָרטן...
זיי קריכן אַצינד אויבן אָן....

דער טונקעלער,
פֿון דער פּאָעמע
"דער דיבוק", 1921

ווען ש. אַנ־סקיס קלאַסישע דראַמע "דער דיבוק" איז צו ערשט פֿאָרגעשטעלט געוואָרן אויף דער בינע אין 1920, האָט קיינער נישט געקענט פֿאָרויסזען וואָס פֿאַר אַ רושם דאָס וועט מאַכן נישט בלויז אויף די ייִדן, נאָר אויף דער גאַנצער וועלט. צום באַדויערן, האָט אַנ־סקי נישט דערלעבט צו זען די ערשטע סוקצעסן פֿון זײַן ווערק בײַ דער ווילנער טרופּע און בײַם העברעיִשן “הבימה"־טעאַטער — די פּאָפּולערקייט וואָלט אים זיכער הנאה געטאָן. אָבער מיט דער גרויסער פּאָפּולערקייט פֿון אַ פּערזענלעכקייט אָדער זײַנעם אַ ווערק, קומט אויך די מענטשלעכע נטיה צו מאַכן חוזק דערפֿון, עס אַראָפּצורײַסן דורך פּאַראַדיע און סאַטירע.
דער אינטערעס צו אַנ־סקיס "דיבוק" ווערט נישט קלענער מיט די יאָרן. זונטיק, דעם 28סטן אָקטאָבער איז פֿאָרגעקומען בײַם מערילענדער אוניווערסיטעט אַ “דיבוק־מאַראַטאָן": די אַקאַדעמיקער און קינסטלער האָבן זיך באַטייליקט אין סימפּאָזיומס; סטודענטן האָבן פֿאָרגעלייענט פֿון דער דראַמע; “דער דיבוק: אַן אָפּערע אין ייִדיש" פֿון שלמה עפּשטיין איז פֿאָרגעשטעלט געוואָרן; אַ פֿילם פֿון אַ נײַער “הבימה"־באַאַרבעטונג פֿון דער פּיעסע מיט ליאַלקעס האָט מען געוויזן, און אַחרון, אחרון חבֿיבֿ — דעם קלאַסישן ייִדישן פֿילם פֿון 1937 האָט מען אויך געוויזן. די דיבוק־מאַניע האָט זיך אָנגעהויבן בײַ די וואַרשעווער ייִדן נאָך אין די 1920ער יאָרן און אויפֿגעלעבט געוואָרן, ווען דער פֿילם איז אַרויס.

די אַראַמישע שפּראַך איז איינע פֿון די וויכטיקסטע אין דער מענטשלעכער געשיכטע און אויך גאָר אַ וויכטיקע ייִדישע שפּראַך, אויף וועלכער די ייִדן האָבן גערעדט פֿון אַבֿרהם־אָבֿינוס צײַטן און רעדן, אין אַ טייל ייִדישע עדות, נאָך הײַנט. ס׳איז אויך גאָר אַ וויכטיקע שפּראַך פֿאַר יעדן ערנסטן פֿאָרשער פֿון פֿאַרשיידענע רעליגיעס, אַרײַנגערעכנט ייִדישקייט, קריסטנטום, ווי אויך, אין אַ געוויסער מאָס, זאָראָאַסטריזם און איסלאַם.
פֿאַר אַ לייענער מיט אַ טראַדיציאָנעלער ייִדישער בילדונג, וועלכער איז גוט באַקאַנט מיטן אַראַמישן טייל פֿונעם תּלמוד, האָבן אַלע אַראַמישע טעקסטן אַ ייִדישלעכן טעם, אַפֿילו ווען די מחברים זענען נישט געווען ייִדן. אין אַ געוויסן זין, איז עס טאַקע אַזוי; אַ סך ניט־ייִדישע אַראַמישע טעקסטן זענען פֿעסט פֿאַרבונדן מיט דער ייִדישער טראַדיציע אָדער דערציילן וועגן דער סבֿיבֿה, אין וועלכער עס האָבן געוווינט די תּנ״כישע פּערסאָנאַזשן און די חז״ל.
די פֿריִיִקסטע אַראַמישע טעקסטן פֿון מיט 3,000 יאָר צוריק, אין אייניקע פֿאַלן אַפֿילו עלטער, דערציילן אַ סך וועגן דער קולטור און דער געשיכטע פֿונעם ראַיאָן, וווּ ס׳איז אויפֿגעקומען און זיך אַנטוויקלט די ייִדישע רעליגיע, ווי אויך וועגן דעם לעבן פֿון אַנדערע אוראַלטע פֿעלקער. אַזוי, למשל, אין דער באַרימטער אַראַמישער סטעלע, געפֿונען אין תּל־דן, ישׂראל, אין די 1990ער יאָרן, ווערט דערמאָנט "מלך בית־דוד". אַפֿילו פֿאַר אַ הײַנטיקן ייִד איז גאַנץ קלאָר, אַז אין דער דאָזיקער סטעלע גייט די רייד וועגן אַ מלך פֿון דודס דינאַסטיע, הגם אַ טייל פֿאָרשער פֿון דער סקעפּטישער מחנה באַמערקן, אַז דאָס וואָרט "בית־דוד" איז פֿאַרשריבן בלויז אינעם טעקסט און קאָן מיינען, אין פּרינציפּ, עפּעס אַנדערש.
גאָר וויכטיקע ייִדישע דאָקומענטן פֿון דער מיצרישער שטאָט אַלעפֿאַנטינע, אָנגעשריבן מיט 2,500 יאָר צוריק, זענען געפֿונען געוואָרן אויף אַן אַלטן סקלאַד אין עגיפּטן אין אַ וווּנדער־גוטן מצבֿ. איינער פֿון די דאָזיקע כּתבֿ־ידן ווערט געוויזן אינעם אַלט־מיצרישן אָפּטייל בײַם ברוקלינער מוזיי. אַ טייל פֿון די מגילות־ים־המלח איז אויך אַראַמישע, אַרײַנגערעכנט די עלטסטע תּרגומים. אַ מערקווירדיקער טייל פֿון תּנ״ך, ווי ס׳איז באַקאַנט, איז אויך פֿאַרשריבן אויף אַראַמיש, דער עיקר, אין די ספֿרים פֿון עזרא און דניאל.

כ׳האָב דאָך שוין געזען אָפּפֿאַלעכץ, אָבער אַזוינס האָב איך נאָך נישט געזען. וואָס טוט זיך מיט די אַמעריקאַנער ייִדן־צושויער בכלל? וווּ קומט אַהין די ייִדישע חכמה? ייִדישע קולטור? ייִדישע טראַדיציעס? פֿון וואַנען איז געקומען צו אונדז אין מויל אַזאַ ניבול־פּה בפֿרהסיא, דאָס הייסט, אין דער עפֿנטלעכקייט, פֿאַר אַלעמען אין די אויגן, פֿאַר אַן עולם טעאַטער־גייער, יונגע יאַטן מיט יאַרמלקעס, אַלטע ייִדן מיט אויסגעלאַסענע געלעכטערס, צוזעענדיק פֿאַר די אייגענע אויגן אַזאַ געמויזעכץ און אַזאַ שמוץ.
ווי איך האָב שוין דערמאָנט, הייסט די פֿאָרשטעלונג "אַלטע ייִדן דערציילן וויצן," וואָס שפּילט שוין איבער אַ יאָר מיט גרויס דערפֿאָלג, אין "וועסטסײַד טהיעטער" אויף דער 43טער גאַס און נײַנטער עוועניו צו אויספֿאַרקויפֿטע הײַזער. עפּעס לייגט זיך מיר נישט אויפֿן שׂכל. דאַכט זיך מיר, אַז ביז אַהער זײַנען מיר געווען סטאַטעטשנע און אָנשטענדיקע ייִדן, וואָס מיט דעם טראָגן מיר זיך אַרום דורות־לאַנג, להבֿדיל, אַ מישכּן מיט עטיק און מאָראַל. אַ קלוג פֿאָלק, אַ שעפֿעריש פֿאָלק, אַ געראָטן פֿאָלק. מיט אַ מאָל קומט אונדז קאַפּויער דאָס אַמעריקע, די פֿרײַהייט, די לויזע באַציִונג צו קינד און קייט. מיר האָבן אײַנגעשלונגען די גאַס אַזוי ווי זי גייט און שטייט. די ייִדישע פּראָסטקייט, גראָבקייט און חזירישקייט, וואָס האָט מסתּמא עקזיסטירט אויך פֿריִער, אָבער בלויז צווישן געוויסע שיכטן ווי בלאַטע, גאַסנפֿרויען און סטראָגער־ייִדענעס.
די דאָזיקע פֿאָרשטעלונג באַשטייט העיקר פֿון דערציילן וויצן. אַלטע וויצן וואָס האָבן שוין בערד, נײַע וויצן וואָס קומען פֿון פֿרעמדע קוואַלן — נישט קיין ייִדישע — וואָס הייבן זיך אָן בזה־הלשון:
"אַ גלח, אַ רבי און אַ זשאַבע..."
איר פֿאַרשטייט דאָך שוין אין וואָס דאָ האַנדלט זיך. כ׳דאַרף דאָך אײַך נישט אַרײַנלייגן אַ פֿינגער אין מויל. דער עולם כאַכאָטשעט אויפֿן הויכן קול. מען קאַטשעט זיך פֿאַר געלעכטער פֿון יעדן ברודיקן וויץ וואָס האָט צו טאָן מיט אַ מענטשנס אַנאַטאָמיע, פֿון אויבן ביז אַראָפּ. אַלטע ייִדן און ייִדענעס וויצלען זיך וועגן סעקס, מיט דעם וואָס האָט צו טאָן מיטן קלאָזעט, מיט נאַקעטקייט און אָפּפֿירמיטלען. איין זאַך קען איך אײַך פֿאַרזיכערן. ס׳איז אַן איבערקערעניש אין ייִדישן לעבן אין אַמעריקע. מיר גייען פֿאַרלוירן צווישן דער אָפּגעשטאַנענקייט פֿונעם פּראָסטן המון אַמעריקאַנער ייִדן.

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

לענין און טראָצקי

איך בין געווען אַ פּאָר מאָל אויף אַזעלכע זיצונגען. איך בין געווען אַ מאָל אויף אַ זיצונג וווּ עס האָט אויך גערעדט לענין, איידער ער איז אַנטלאָפֿן קיין פֿינלאַנד. ווען לענין האָט גערעדט, האָבן אַלע זיך צוגעהערט צו אים. ער איז געווען אַ מענטש, וואָס אויך די ניט־קאָמוניסטן האָבן געהאַט צו אים דרך־ארץ. און אויב זיי האָבן געהאַט האָפֿענונג פֿון שטאַנדפּונקט פֿון וואָס וועט קומען פֿון די קאָמוניסטן, איז זייער האָפֿענונג געווען, אַז לענין וועט זײַן דער, וואָס וועט זיי צוריקהאַלטן פֿון לײַכטזיניקע אויפֿשטאַנדן.
איך בין געווען ווען טראָצקי האָט גערעדט. טראָצקי איז געווען אומפֿאַרגלײַכלעך אַ בעסערער רעדנער ווי לענין. צו טראָצקין איז ניט געווען קיין שום באַציִונג פֿון דרך־ארץ. מע האָט אים יעדער ווײַלע איבערגעריסן, מע האָט אים געשטערט, געלאַכט פֿון זײַנע סטראַשונקעס. ס׳איז געווען אַ גאַנץ אַנדער באַציִונג צו אים ווי ס׳איז געווען צו לענינען. אַזאַ נאָמען ווי סטאַלין האָט מען בכלל ניט געהערט און ניט דערמאָנט. עס זײַנען געווען אַנדערע, ס’איז געווען זינאָוויעוו, קאַמענעוו. ס׳איז געווען אַ ייִדישער יונגערמאַן וואָס איז געקומען פֿון די פֿאַראייניקטע שטאַטן; ער האָט געהייסן וואָלאָדאַרסקי און איז געווען זייער אַ גוטער רעדנער פֿון די קאָמוניסטן. (דעמאָלט האָט מען זיי גאָר ניט גערופֿן קאָמוניסטן, [נאָר] באָלשעוויקעס.)